علل و زمینه های شیوع رهبانیت در مسیحیت
پرسش :
چه عواملی در ایجاد و شیوع رهبانیت تأثیر گذار بودند؟
پاسخ :
رهبانیت اعتراض در مقابل دنیاگرایی دستگاه روحانیت بود. گروهی از روحانیان، که میان زندگی زاهدانه و ایمان به مسیح پیوندی عمیق یافتند، حاضر به تحمل زندگی اشرافی نبودند؛ از سوی دیگر، گسترش فرهنگ گنوسی که تقابلی میان روح و ماده برقرار می کرد، گروهی را به مبارزه با خواهش های جسمانی سوق داد. در این فرهنگ حتی ازدواج هم نوعی رویکرد منفی به زندگی پست جسمانی بود که تنها برای فرار از زنا به رسمیت شناخته می شد. امروزه پیروان کلیسای کاتولیک هم تجرد را بهتر از ازدواج می دانند. تعلیمات پولس در ایجاد این نگرش بی تأثیر نیست. او مجرد بود و تجرد را توصیه می کرد.(1) پدران اولیه ی کلیسا، از جمله اوریجن، سیپریان، ترتولیان و ژروم، تجرد را تفسیر صحیح این بخش از کتاب مقدس می دانستند.
دوم آن که رهبانیت امکان نگرش فردگرایانه به خدا و نجات را فراهم می ساخت، چیزی که در عبادت های رسمی و دسته جمعی آن زمان مقدور نبود.
می توان واقعیت های خشن اجتماعی را عامل دیگری در شکل گیری و ترویج رهبانیت در بخش شرقی دانست، کلیساهای غرب از ابتدا با الهیات عیسی – خدایی آشنا بودند و کلیسای روم هم ترویج دهنده ی دیدگاه های پولس بود. اما در شرق اختلاف دیدگاه ها بسیار حاد و عمیق بود. پس از حاکمیت کلیسا در اوایل قرن چهارم میلادی و رسمیت یافتن الهیات عیسی – خدایی، تمام مردم ملزم به پذیرش این دیدگاه شدند. جزای کسانی که کتاب های آریوس و یا انجیل غیر رسمی و کتب غیر قانونی را به همراه داشتند، بسیار سنگین بود. «در قرن چهارم کلیسای شکنجه شده، شکنجه گر شده بود. کسانی که با تعلیمات راست کیشی مخالف بودند، از مقام خود خلع و تبعید می شدند. گاهگاه، هنگامی که همه ی ترغیب ها و تشویق ها برای بازگرداندن مخالفان شکست می خورد، کلیسا و حکومت به هم می پیوستند تا آنها را با زور برگردانند.»(2)
در چنین شرایطی، گروهی از مخالفان دیدگاه رسمی کلیسا به بیابان ها پناه بردند، به نظر می رسد که قبل از زمان کنستانتین و رسمیت یافتن دین مسیح (ع) هم کلیساهای قدرتمند مشکلاتی برای مخالفان ایجاد می کردند. به گزارش برخی منابع مسیحی، تعداد بسیاری از طرفداران آریوس را که به الوهیت مسیح (ع) اعتقادی نداشتند، راهبان تشکیل می دادند. آنها با پیدایش یک هسته ی مرکزی قوی در اطراف آن گرد آمدند.
برخی صاحب نظران به تفاوت شکل رهبانیت در شرق و غرب اشاره کرده اند. هوای سرد اروپا انگیزه ی تشکیل گروه هایی برای تدارک دیدن اماکن گرم و خوراک زمستانی را تقویت می کرد. در حالی که در شرق بیشتر رهبانیت فردی رایج بود. در ضمن، رهبانیت غربی از جنبه ی عملی بیشتری برخوردار بود و ریاضت صرف را نمی پذیرفت و تنبلی را نکوهش می کرد.(3)
احتمالاً انگیزه های سیاسی در ترویج رهبانیت فردی در شرق بی تأثیر نبوده است. روحانیانی که کلیسای حاکم آنها را بدعت گذار محسوب می کرد، نمی توانستند گروه های بزرگ و شناخته شده تشکیل دهند. رسالت اول آنان حفظ جان و وظیفه ی دیگر آنان انتقال معارف مورد نظر خود به تعداد انگشت شماری از شاگردان بود. داستان راهبان سوریه در قرن هفتم میلادی و ملاقات آنان با پیامبر اسلام (ص) و داستان زندگی سلمان فارسی از دوران نوجوانی تا آشنایی با اسلام، ما را با گروهی از راهبان راست کیش آشنا می سازد که به دور از چشم طرفداران دیدگاه حاکم، به تهذیب نفس و تربیت تعدادی انگشت شمار از شاگردان می پرداختند.
ورود روش ها ی نیمه بت پرستانه به کلیسا در پی ایمان آوردن بربرها را نیز، که موجب طغیان افراد پاک و مقدس روم شد، از عوامل رواج و رهبانیت به حساب آورده اند.(4)
راهبان در گسترش و پیشرفت مسیحیت، به ویژه در کلیسای ارتدوکس، نقش بسزایی داشتند. «راهبان، نخستین فرستادگان مسیحی به سرزمین بالکان و روسیه بودند، آنان سنت های رهبانیت شرقی و آیین نامه باسیل قدیس را با خود به آن مناطق بردند. راهبان به ویژه اعضای کلیسای ارتدوکس روسیه، در تاریخ مسیحیت آن کشورها نقش بسیار مهمی داشته اند.»(5)
از سوی دیگر، راهبان می توانستند عامل جذب و پایداری کسانی باشند که عملکرد منفی کلیسای دنیاگرا آنان را از مسیحیت دور می کرد، به علاوه، صومعه ها بین سالهای تاریک 500 تا 1000 میلادی، یعنی زمانی که تمدن و زندگی شهری به دلیل تسلط بربرها بر امپراتوری روم فرو پاشید، برای زنده نگه داشتن دانش، کوشش فراوانی کردند، آنان در صومعه ها مدارس ابتدایی تشکیل دادند و به نسخه برداری از متون پرداختند. به علاوه، راهبان، به ویژه راهبان بریتانیایی، مبشران کلیسای قرون وسطی بودند و برخی از مهم ترین رهبران کلیسای قرون وسطی از جمله گریگور هفتم از صومعه ها برخاسته بودند. همچنین نباید فراموش کرد که صومعه ها برای مطرودین جامعه که نیازمند آرامش روانی بودند، پناهگاه خوبی به حساب می آمد.(6)
گسترش رهبانیت آثار منفی متعددی برجای گذاشت. پیدایش شکل اجتماعی رهبانیت فرصتی برای کلیسای حاکم فراهم کرد تا با جذب راهبان به مناصب کلیسایی بر اعتبار خود بیفزاید. راهبان به مقامات عالی نایل شدند و نزد پادشاهان، مردم و اسقف ها منزلتی والا یافتند و مورد احسان فراوان قرار گرفتند. همین نکته موجب شد که تساهل و سستی به نهضت رهبانیت راه یابد. در طی قرون متمادی، تاریخ مملو از اخبار مصلحانی بود که بر اعمالی که رهبانیت را کم ارزش می ساخت و امور ناپسند را رواج می داد، تأسف می خوردند.(7)
از سوی دیگر، جذب شدن مخالفان سیاست ها و روش های حاکم بر کلیسا به صومعه های مناطق بیابانی، به طور طبیعی کلیسای حاکم و دستگاه سیاسی کشورها را از مزاحمت آنان آسوده می کرد و این پیامد برای حاکمان ناپسند نبود.
ضمناً نباید نقش گروه های راهبان و مبشران مسیحی را در بسط سلطه ی بیگانگان، خصوصاً در مشرق زمین و در قاره سیاه، نادیده گرفت. پیوند خوردن روحانیت مسیحی با قدرت های سلطه گر پیامدهای تأسف انگیزی برای کلیسا داشت. اقدامات رفاهی و بهداشتی و ایجاد امکانات تحصیلی در مناطق محروم و صرف مبالغ هنگفت از رایج ترین وسایل تبلیغاتی راهبان برای تحت سلطه درآوردن ملل مختلف بود.
امروزه رهبانیت در کلیسای کاتولیک و ارتدوکس به رسمیت شناخته می شود اما برخلاف راهبان قدیم که بیشتر فعالیتشان به تفکر در مسائل دینی و عبادت خلاصه می شد، مهم ترین فعالیت گروه های رهبانی جدید موعظه و تعلیم، رسیدگی به فقرا، عیادت مریضان و کارهایی از این قبیل است. پروتستان ها از قرن شانزدهم نظام رهبانی را کنار گذاشته اند اما برخی از آنها، از جمله پروتستان های انگلیس و برخی مناطق آمریکا، جمعیت هایی مرکب از زنان و مردان به نام جمعیت برادران و جمعیت خواهران تشکیل داده اند که شبیه راهبان کلیسای کاتولیک فعالیت می کنند.(8)
پی نوشت:
(1). اول قرنتیان 6:7.
(2). جوان. آ . گریدی، مسیحیت و بدعت ها، ص 134.
(3). اول کرنر، سرگذشت مسیح در دنیای قدیم، ص 125.
(4). همان، ص 124.
(5). توماس میشل، کلام مسیحی، ص 144.
(6). سرگذشت مسیحیت در طول تاریخ، ص 126.
(7). پطرس بستانی، دایرة المعارف بستانی، ص 659.
(8). دایرة المعارف بستانی، ج 8، ص 692.
منبع: مسیحیت شناسی مقایسه ای ،محمد رضا زیبائی نژاد، انتشارات صداوسیما جمهوری اسلامی ایران ،تهران، 1384، ص 113.
رهبانیت اعتراض در مقابل دنیاگرایی دستگاه روحانیت بود. گروهی از روحانیان، که میان زندگی زاهدانه و ایمان به مسیح پیوندی عمیق یافتند، حاضر به تحمل زندگی اشرافی نبودند؛ از سوی دیگر، گسترش فرهنگ گنوسی که تقابلی میان روح و ماده برقرار می کرد، گروهی را به مبارزه با خواهش های جسمانی سوق داد. در این فرهنگ حتی ازدواج هم نوعی رویکرد منفی به زندگی پست جسمانی بود که تنها برای فرار از زنا به رسمیت شناخته می شد. امروزه پیروان کلیسای کاتولیک هم تجرد را بهتر از ازدواج می دانند. تعلیمات پولس در ایجاد این نگرش بی تأثیر نیست. او مجرد بود و تجرد را توصیه می کرد.(1) پدران اولیه ی کلیسا، از جمله اوریجن، سیپریان، ترتولیان و ژروم، تجرد را تفسیر صحیح این بخش از کتاب مقدس می دانستند.
دوم آن که رهبانیت امکان نگرش فردگرایانه به خدا و نجات را فراهم می ساخت، چیزی که در عبادت های رسمی و دسته جمعی آن زمان مقدور نبود.
می توان واقعیت های خشن اجتماعی را عامل دیگری در شکل گیری و ترویج رهبانیت در بخش شرقی دانست، کلیساهای غرب از ابتدا با الهیات عیسی – خدایی آشنا بودند و کلیسای روم هم ترویج دهنده ی دیدگاه های پولس بود. اما در شرق اختلاف دیدگاه ها بسیار حاد و عمیق بود. پس از حاکمیت کلیسا در اوایل قرن چهارم میلادی و رسمیت یافتن الهیات عیسی – خدایی، تمام مردم ملزم به پذیرش این دیدگاه شدند. جزای کسانی که کتاب های آریوس و یا انجیل غیر رسمی و کتب غیر قانونی را به همراه داشتند، بسیار سنگین بود. «در قرن چهارم کلیسای شکنجه شده، شکنجه گر شده بود. کسانی که با تعلیمات راست کیشی مخالف بودند، از مقام خود خلع و تبعید می شدند. گاهگاه، هنگامی که همه ی ترغیب ها و تشویق ها برای بازگرداندن مخالفان شکست می خورد، کلیسا و حکومت به هم می پیوستند تا آنها را با زور برگردانند.»(2)
در چنین شرایطی، گروهی از مخالفان دیدگاه رسمی کلیسا به بیابان ها پناه بردند، به نظر می رسد که قبل از زمان کنستانتین و رسمیت یافتن دین مسیح (ع) هم کلیساهای قدرتمند مشکلاتی برای مخالفان ایجاد می کردند. به گزارش برخی منابع مسیحی، تعداد بسیاری از طرفداران آریوس را که به الوهیت مسیح (ع) اعتقادی نداشتند، راهبان تشکیل می دادند. آنها با پیدایش یک هسته ی مرکزی قوی در اطراف آن گرد آمدند.
برخی صاحب نظران به تفاوت شکل رهبانیت در شرق و غرب اشاره کرده اند. هوای سرد اروپا انگیزه ی تشکیل گروه هایی برای تدارک دیدن اماکن گرم و خوراک زمستانی را تقویت می کرد. در حالی که در شرق بیشتر رهبانیت فردی رایج بود. در ضمن، رهبانیت غربی از جنبه ی عملی بیشتری برخوردار بود و ریاضت صرف را نمی پذیرفت و تنبلی را نکوهش می کرد.(3)
احتمالاً انگیزه های سیاسی در ترویج رهبانیت فردی در شرق بی تأثیر نبوده است. روحانیانی که کلیسای حاکم آنها را بدعت گذار محسوب می کرد، نمی توانستند گروه های بزرگ و شناخته شده تشکیل دهند. رسالت اول آنان حفظ جان و وظیفه ی دیگر آنان انتقال معارف مورد نظر خود به تعداد انگشت شماری از شاگردان بود. داستان راهبان سوریه در قرن هفتم میلادی و ملاقات آنان با پیامبر اسلام (ص) و داستان زندگی سلمان فارسی از دوران نوجوانی تا آشنایی با اسلام، ما را با گروهی از راهبان راست کیش آشنا می سازد که به دور از چشم طرفداران دیدگاه حاکم، به تهذیب نفس و تربیت تعدادی انگشت شمار از شاگردان می پرداختند.
ورود روش ها ی نیمه بت پرستانه به کلیسا در پی ایمان آوردن بربرها را نیز، که موجب طغیان افراد پاک و مقدس روم شد، از عوامل رواج و رهبانیت به حساب آورده اند.(4)
راهبان در گسترش و پیشرفت مسیحیت، به ویژه در کلیسای ارتدوکس، نقش بسزایی داشتند. «راهبان، نخستین فرستادگان مسیحی به سرزمین بالکان و روسیه بودند، آنان سنت های رهبانیت شرقی و آیین نامه باسیل قدیس را با خود به آن مناطق بردند. راهبان به ویژه اعضای کلیسای ارتدوکس روسیه، در تاریخ مسیحیت آن کشورها نقش بسیار مهمی داشته اند.»(5)
از سوی دیگر، راهبان می توانستند عامل جذب و پایداری کسانی باشند که عملکرد منفی کلیسای دنیاگرا آنان را از مسیحیت دور می کرد، به علاوه، صومعه ها بین سالهای تاریک 500 تا 1000 میلادی، یعنی زمانی که تمدن و زندگی شهری به دلیل تسلط بربرها بر امپراتوری روم فرو پاشید، برای زنده نگه داشتن دانش، کوشش فراوانی کردند، آنان در صومعه ها مدارس ابتدایی تشکیل دادند و به نسخه برداری از متون پرداختند. به علاوه، راهبان، به ویژه راهبان بریتانیایی، مبشران کلیسای قرون وسطی بودند و برخی از مهم ترین رهبران کلیسای قرون وسطی از جمله گریگور هفتم از صومعه ها برخاسته بودند. همچنین نباید فراموش کرد که صومعه ها برای مطرودین جامعه که نیازمند آرامش روانی بودند، پناهگاه خوبی به حساب می آمد.(6)
گسترش رهبانیت آثار منفی متعددی برجای گذاشت. پیدایش شکل اجتماعی رهبانیت فرصتی برای کلیسای حاکم فراهم کرد تا با جذب راهبان به مناصب کلیسایی بر اعتبار خود بیفزاید. راهبان به مقامات عالی نایل شدند و نزد پادشاهان، مردم و اسقف ها منزلتی والا یافتند و مورد احسان فراوان قرار گرفتند. همین نکته موجب شد که تساهل و سستی به نهضت رهبانیت راه یابد. در طی قرون متمادی، تاریخ مملو از اخبار مصلحانی بود که بر اعمالی که رهبانیت را کم ارزش می ساخت و امور ناپسند را رواج می داد، تأسف می خوردند.(7)
از سوی دیگر، جذب شدن مخالفان سیاست ها و روش های حاکم بر کلیسا به صومعه های مناطق بیابانی، به طور طبیعی کلیسای حاکم و دستگاه سیاسی کشورها را از مزاحمت آنان آسوده می کرد و این پیامد برای حاکمان ناپسند نبود.
ضمناً نباید نقش گروه های راهبان و مبشران مسیحی را در بسط سلطه ی بیگانگان، خصوصاً در مشرق زمین و در قاره سیاه، نادیده گرفت. پیوند خوردن روحانیت مسیحی با قدرت های سلطه گر پیامدهای تأسف انگیزی برای کلیسا داشت. اقدامات رفاهی و بهداشتی و ایجاد امکانات تحصیلی در مناطق محروم و صرف مبالغ هنگفت از رایج ترین وسایل تبلیغاتی راهبان برای تحت سلطه درآوردن ملل مختلف بود.
امروزه رهبانیت در کلیسای کاتولیک و ارتدوکس به رسمیت شناخته می شود اما برخلاف راهبان قدیم که بیشتر فعالیتشان به تفکر در مسائل دینی و عبادت خلاصه می شد، مهم ترین فعالیت گروه های رهبانی جدید موعظه و تعلیم، رسیدگی به فقرا، عیادت مریضان و کارهایی از این قبیل است. پروتستان ها از قرن شانزدهم نظام رهبانی را کنار گذاشته اند اما برخی از آنها، از جمله پروتستان های انگلیس و برخی مناطق آمریکا، جمعیت هایی مرکب از زنان و مردان به نام جمعیت برادران و جمعیت خواهران تشکیل داده اند که شبیه راهبان کلیسای کاتولیک فعالیت می کنند.(8)
پی نوشت:
(1). اول قرنتیان 6:7.
(2). جوان. آ . گریدی، مسیحیت و بدعت ها، ص 134.
(3). اول کرنر، سرگذشت مسیح در دنیای قدیم، ص 125.
(4). همان، ص 124.
(5). توماس میشل، کلام مسیحی، ص 144.
(6). سرگذشت مسیحیت در طول تاریخ، ص 126.
(7). پطرس بستانی، دایرة المعارف بستانی، ص 659.
(8). دایرة المعارف بستانی، ج 8، ص 692.
منبع: مسیحیت شناسی مقایسه ای ،محمد رضا زیبائی نژاد، انتشارات صداوسیما جمهوری اسلامی ایران ،تهران، 1384، ص 113.
