تفاوت «تنزیل» با «تأویل»

پرسش :

«تأویل» به چه معناست؟ و چه تفاوتی با «تنزیل» دارد؟

پاسخ :
در اصطلاح سلف، «تنزیل» بر مورد نزول گفته مى شود. این مورد مى تواند یک واقعه خاص باشد که آن واقعه، سبب نزول آیه شده است؛ ولى «تأویل» مفهوم عامّى است که از آیه برداشت مى شود و قابل انطباق بر جریانات مشابه است. در برخى تعابیر به این دو اصطلاح ظَهر و بَطن نیز گفته مى شود که ظهر همان تنزیل و بطن همان تأویل است؛ زیرا ظاهر آیه همان مورد نزول را مى رساند و در بطن آیه مفهوم گسترده ترى نهفته است. «فُضَیل بن یسار» درباره حدیث معروف «مَا مِنَ الْقُرْآنِ آیَةٌ إِلَّا وَ لَهَا ظَهْرٌ وَ بَطْن‏» که از پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) نقل شده است، از امام صادق(علیه السلام) سؤال کرد. حضرت در جواب فرمود: «ظَهْرُهُ تَنْزِیلُهُ وَ بَطْنُهُ تَأْوِیلُهُ مِنْهُ مَا قَدْ مَضَى وَ مِنْهُ مَا لَمْ یَکُنْ یَجْرِی کَمَا یَجْرِی الشَّمْسُ وَ الْقَمَرُ»(1)؛ (ظَهر همان مورد نزول آیه است و بطن تأویل آن [که موارد قابل انطباق را شامل می شود]. برخى در گذشته اتفاق افتاده و برخى هنوز نیامده است. قرآن [پیوسته زنده و جاوید و قابل بهره گیرى است و] مانند آفتاب و ماه در جریان است). در حدیث دیگر می فرماید: «ظَهْرِ الْقُرْآنِ الَّذِینَ نَزَلَ فِیهِمُ الْقُرْآنُ وَ بَطْنُهُ الَّذِینَ عَمِلُوا بِمِثْلِ أَعْمَالِهِمْ»(2)؛ (ظَهر، کسانى را در بر مى گیرد که آیه درباره آنان نازل شده است و بطن کسانى را شامل مى شود که کردارى مانند کردار آنان داشته باشند).

پی نوشت:
(1). بصائر الدرجات فی فضائل آل محمّد(صلّى الله علیهم)‏، صفار، محمد بن حسن‏، محقق / مصحح: کوچه باغى، محسن بن عباس على‏، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی‏، قم،‏ 1404 هـ ق، چاپ دوم‏، ص 196، ح 7؛ وسائل الشیعة، شیخ حر عاملى، محمد بن حسن‏، محقق / مصحح: مؤسسه آل البیت(علیهم السلام)‏، مؤسسه آل البیت(علیهم السلام‏)، قم، ‏‏1409 هـ ق‏، چاپ اول، ج 27، ص 196.
(2). کتاب التفسیر، عیاشى، محمد بن مسعود، تحقیق: رسولى محلاتی، سید هاشم، چاپخانه علمیه، تهران، 1380 هـ ق، چاپ اول‏، ج 1، ص 11، ح 4.

منبع: علوم قرآنی، معرفت، محمد هادی، موسسه فرهنگی انتشاراتی التمهید، قم، 1381 هـ ش، ص 87.