شایعه و راهکارهای مقابله با آن
پرسش :
به دنبال شیوع ویروس کرونا، شایعات فراوانی در فضای مجازی در حال انتشار است، با توجه به این موضوع، در منابع دینی درباره شایعه و راهکارهای مقابله با آن چه مباحثی وجود دارد؟
پاسخ :
در خصوص موضوع شایعه لازم است چند مطلب روشن گردد تا راه های مبارزه با آن از دیدگاه قرآن و حدیث مورد بررسی و تحقیق قرار می گیرد.
واژه شایعه: شایعه واژه ای است عربی و از ریشه "شَیعَ" می باشد. واژه شیع به معنای تقویت و انتشار چیزی است، لکن در اصطلاح به معنای پخش اخبار بی اساس و باطل می باشد.
در قرآن کریم آیات فراوانی درباره شایعه وجود دارد.
بخشی از آیات درباره انگیزه شایعه سازان است. قسمت دیگر راه مقابله با شایعه سازان را بیان میکند. و بخشی دیگر از آیات در نکوهش کاربسیار زشت شایعه سازی و مجازات شایعه سازان می باشد. قرآن کریم یکی از ویژگی های منافقان را شایعه سازی معرفی می کند و می فرماید:
و آنگاه که خبری از این پیروزی یا ترس (شکست) به اینان می رسد (بدون تحقیق) آن را شایع می سازند و اگر آن را به پیامبر و پیشوایان (که قدرت تشخیص کافی دارند) ارجاع کنند, از ریشه های مسائل آگاه خواهند شد و اگر فضل و رحمت خدا نبود همگی جز عده کمی از شیطان پیروی می کردید.[1]
در جای دیگر خداوند به پیامبرش دستور می دهد که به منافقان و بیماردلان هشدار دهد که هر چه زودتر دست ازشایعه سازی و نفاق افکنی برداشته وگرنه به شدیدترین مجازاتها محکوم خواهند شد.
اگر منافقان و کسانی که دلهایشان بیمار است و افرادی که اخبار وحشتناک و دلهره آور در میان مردم پخش می کنند دست از کارشان برندارند، تو را (ای پیامبر) بر ضد آنان بسیج خواهیم کرد و سپس آنان جز مدت کمی حق ماندن در مدینه را نخواهند داشت (مجازات تبعید) اینان هر جا باشند از رحمت خدا بدورند، دستگیر و کشته خواهند شد، این سنت خداست در مورد پیشینیان و هرگز دگرگونی در سنت خداوند نخواهی یافت.[2]
1. شایعاتی که به منظور از پا درآوردن یک جامعه پخش می شود.
2. شایعاتی که از آنها برای کوبیدن و پایمال کردن حیثیت افراد و شخصیت ها استفاده می گردد.
الف) هدف سیاسی (مثل جریان جنگ احد).
ب) هدف اقتصادی (مثل شایعه ای که مشرکین هنگام هجرت مسلمانان به حبشه درست کردند).
ج) هدف اخلاقی (مثل جریان نیرنگ معاویه در دادن بزغاله به کودکان و شایعاتی درباره حضرت علی علیه السّلام)
چ) هدف نظامی.
شایعه سازان با انگیزه های گوناگون به رواج شایعات می پردازند که به بعضی از این انگیزه ها اشاره می کنیم.
الف) ایجاد یأس و ناامیدی.
ب) ایجاد ترس.
ج) ایجاد بدبینی و تفرقه.
د) انحراف مسیر افکار.
ج) ایجاد غرور بی جا.
شایعه پراکنان سعی می کنند با شایعات دروغین مردم را ناامید سازند, در جنگ احد دشمن با شایعه "کشته شدن پیامبر" می خواست روح یأس در مسلمانان بدمد و بدین وسیله لشکر انبوه و نیرومند مسلمانان را متزلزل سازد. تاریخ اسلام و به ویژه تاریخ انقلاب اسلامی شاهد مثال های زیادی در زمینه شایعه پراکنی منافقان و زخم خوردگان است که با هدف یأس و نومیدی و بدبینی و تفرقه در میان امت واحده صورت می گرفت، هر چند به لطف خدا هیچ گاه موفق نشدند.
مهم ترین راه های مقابله با شایعات عبارتند از:
1. کنترل زبان: بیشترین شایعات به وسیله زبان ها منتشر می گردد. اسلام برای جلوگیری از خطرات زبان, به مسلمانان دستور فرمود، مراقب زبان خود باشند و جمله ای را که شنیده اند و از صحّت و سقم آن مطلع نیستند نگفته و از غیبت, تهمت و آبروریزی مؤمن خودداری نمایند.
2. تحقیق: دومین راه جلوگیری از شایعات تحقیق در اخبار است قرآن مجید می فرماید:
ای ایمان آورندگان اگر فاسقی برایتان خبری آورد تحقیق و بررسی نمائید تا مبادا از روی نادانی با قومی درگیر شده و به دنبال آن از کرده خود پشیمان گردید.[3]
چه بسا شایعاتی که انسان با مختصر تحقیقی درمی یابد که دروغ بوده و در کارخانه شایعه سازان خائن تهیه شده است.
3. اجتناب از بدگمانی: یکی از انگیزه های شایعه سازان ایجاد بدبینی و افتراق است. اسلام برای مبارزه با این صفت زشت دستور داده است که مسلمانان باید به هم خوشبین بوده و از بدبینی به یکدیگر بپرهیزند.
قرآن کریم می فرماید: ای ایمان آورندگان از بسیاری گمان ها بپرهیزید همانا بعضی از گمانها گناه است.[4]
4. نهی از گفتار بدون علم: یکی از راههای مبارزه با شایعات "آگاهانه حرف زدن" است.
اگر جامعه عادت کند به اینکه از اظهار نظر درباره مسائلی که نمی داند لب فروبندد بسیاری از شایعات از بین می رود. امیر مؤمنان علی علیه السّلام می فرماید:
چیزی را که نمی دانی مگو هر چند دانسته هایت (برای گفتن) بسیار کم باشد.[5]
5. ارجاع خبر به منابع آن: برای یافتن صحت و سقم هر خبر باید تلاش کرد که آن را از منابع واقعی خبر گرفت و به وسائط اعتنایی نکرد.
قرآن کریم می فرماید: و اگر آن را به پیامبر و پیشوایان (که قدرت تشخیص کافی دارند) ارجاع کنند از ریشه های مسائل آگاه خواهند شد.[6]
6. تقویت منابع خبری.
7. معرفی شایعه سازان و کناره گیری از آنها.
8. اجراء کیفرها درباره شایعه سازان.
اینها راههایی بود که از آیات قرآن کریم و احادیث امامان راستین شیعه برای جلوگیری از شایعات استخراج نمودیم، به امید آنکه با به کار بستن آنها ریشه شایعاتی که هر روز به رنگی در جامعه ما پخش می شود، خشکیده و توطئه شایعه سازان نقش بر آب گردد.
پی‌نوشت‌ها:
[1]. سوره نساء، آیه 83.
[2]. سوره احزاب، آیه 62-60.
[3]. سوره احزاب، آیه 62-60.
[4]. سوره حجرات، آیه 12.
[5]. بحارالانوار,، چا جدید، ج 2، ص 122.
[6]. همان، ص 122.
منبع: اندیشه قم
در خصوص موضوع شایعه لازم است چند مطلب روشن گردد تا راه های مبارزه با آن از دیدگاه قرآن و حدیث مورد بررسی و تحقیق قرار می گیرد.
واژه شایعه: شایعه واژه ای است عربی و از ریشه "شَیعَ" می باشد. واژه شیع به معنای تقویت و انتشار چیزی است، لکن در اصطلاح به معنای پخش اخبار بی اساس و باطل می باشد.
شایعه در قرآن کریم
در قرآن کریم آیات فراوانی درباره شایعه وجود دارد.بخشی از آیات درباره انگیزه شایعه سازان است. قسمت دیگر راه مقابله با شایعه سازان را بیان میکند. و بخشی دیگر از آیات در نکوهش کاربسیار زشت شایعه سازی و مجازات شایعه سازان می باشد. قرآن کریم یکی از ویژگی های منافقان را شایعه سازی معرفی می کند و می فرماید:
و آنگاه که خبری از این پیروزی یا ترس (شکست) به اینان می رسد (بدون تحقیق) آن را شایع می سازند و اگر آن را به پیامبر و پیشوایان (که قدرت تشخیص کافی دارند) ارجاع کنند, از ریشه های مسائل آگاه خواهند شد و اگر فضل و رحمت خدا نبود همگی جز عده کمی از شیطان پیروی می کردید.[1]
در جای دیگر خداوند به پیامبرش دستور می دهد که به منافقان و بیماردلان هشدار دهد که هر چه زودتر دست ازشایعه سازی و نفاق افکنی برداشته وگرنه به شدیدترین مجازاتها محکوم خواهند شد.
اگر منافقان و کسانی که دلهایشان بیمار است و افرادی که اخبار وحشتناک و دلهره آور در میان مردم پخش می کنند دست از کارشان برندارند، تو را (ای پیامبر) بر ضد آنان بسیج خواهیم کرد و سپس آنان جز مدت کمی حق ماندن در مدینه را نخواهند داشت (مجازات تبعید) اینان هر جا باشند از رحمت خدا بدورند، دستگیر و کشته خواهند شد، این سنت خداست در مورد پیشینیان و هرگز دگرگونی در سنت خداوند نخواهی یافت.[2]
اقسام شایعات
شایعات را به طور کلی میتوان به دو بخش تقسیم کرد:1. شایعاتی که به منظور از پا درآوردن یک جامعه پخش می شود.
2. شایعاتی که از آنها برای کوبیدن و پایمال کردن حیثیت افراد و شخصیت ها استفاده می گردد.
اهداف شایعات
شایعات دارای اهدافی است که از جمله آنان عبارتند از:الف) هدف سیاسی (مثل جریان جنگ احد).
ب) هدف اقتصادی (مثل شایعه ای که مشرکین هنگام هجرت مسلمانان به حبشه درست کردند).
ج) هدف اخلاقی (مثل جریان نیرنگ معاویه در دادن بزغاله به کودکان و شایعاتی درباره حضرت علی علیه السّلام)
چ) هدف نظامی.
انگیزه های شایعه سازی
شایعه سازان با انگیزه های گوناگون به رواج شایعات می پردازند که به بعضی از این انگیزه ها اشاره می کنیم.الف) ایجاد یأس و ناامیدی.
ب) ایجاد ترس.
ج) ایجاد بدبینی و تفرقه.
د) انحراف مسیر افکار.
ج) ایجاد غرور بی جا.
شایعه پراکنان سعی می کنند با شایعات دروغین مردم را ناامید سازند, در جنگ احد دشمن با شایعه "کشته شدن پیامبر" می خواست روح یأس در مسلمانان بدمد و بدین وسیله لشکر انبوه و نیرومند مسلمانان را متزلزل سازد. تاریخ اسلام و به ویژه تاریخ انقلاب اسلامی شاهد مثال های زیادی در زمینه شایعه پراکنی منافقان و زخم خوردگان است که با هدف یأس و نومیدی و بدبینی و تفرقه در میان امت واحده صورت می گرفت، هر چند به لطف خدا هیچ گاه موفق نشدند.
راه های مقابله با شایعات
مهم ترین راه های مقابله با شایعات عبارتند از:1. کنترل زبان: بیشترین شایعات به وسیله زبان ها منتشر می گردد. اسلام برای جلوگیری از خطرات زبان, به مسلمانان دستور فرمود، مراقب زبان خود باشند و جمله ای را که شنیده اند و از صحّت و سقم آن مطلع نیستند نگفته و از غیبت, تهمت و آبروریزی مؤمن خودداری نمایند.
2. تحقیق: دومین راه جلوگیری از شایعات تحقیق در اخبار است قرآن مجید می فرماید:
ای ایمان آورندگان اگر فاسقی برایتان خبری آورد تحقیق و بررسی نمائید تا مبادا از روی نادانی با قومی درگیر شده و به دنبال آن از کرده خود پشیمان گردید.[3]
چه بسا شایعاتی که انسان با مختصر تحقیقی درمی یابد که دروغ بوده و در کارخانه شایعه سازان خائن تهیه شده است.
3. اجتناب از بدگمانی: یکی از انگیزه های شایعه سازان ایجاد بدبینی و افتراق است. اسلام برای مبارزه با این صفت زشت دستور داده است که مسلمانان باید به هم خوشبین بوده و از بدبینی به یکدیگر بپرهیزند.
قرآن کریم می فرماید: ای ایمان آورندگان از بسیاری گمان ها بپرهیزید همانا بعضی از گمانها گناه است.[4]
4. نهی از گفتار بدون علم: یکی از راههای مبارزه با شایعات "آگاهانه حرف زدن" است.
اگر جامعه عادت کند به اینکه از اظهار نظر درباره مسائلی که نمی داند لب فروبندد بسیاری از شایعات از بین می رود. امیر مؤمنان علی علیه السّلام می فرماید:
چیزی را که نمی دانی مگو هر چند دانسته هایت (برای گفتن) بسیار کم باشد.[5]
5. ارجاع خبر به منابع آن: برای یافتن صحت و سقم هر خبر باید تلاش کرد که آن را از منابع واقعی خبر گرفت و به وسائط اعتنایی نکرد.
قرآن کریم می فرماید: و اگر آن را به پیامبر و پیشوایان (که قدرت تشخیص کافی دارند) ارجاع کنند از ریشه های مسائل آگاه خواهند شد.[6]
6. تقویت منابع خبری.
7. معرفی شایعه سازان و کناره گیری از آنها.
8. اجراء کیفرها درباره شایعه سازان.
اینها راههایی بود که از آیات قرآن کریم و احادیث امامان راستین شیعه برای جلوگیری از شایعات استخراج نمودیم، به امید آنکه با به کار بستن آنها ریشه شایعاتی که هر روز به رنگی در جامعه ما پخش می شود، خشکیده و توطئه شایعه سازان نقش بر آب گردد.
پی‌نوشت‌ها:
[1]. سوره نساء، آیه 83.
[2]. سوره احزاب، آیه 62-60.
[3]. سوره احزاب، آیه 62-60.
[4]. سوره حجرات، آیه 12.
[5]. بحارالانوار,، چا جدید، ج 2، ص 122.
[6]. همان، ص 122.
منبع: اندیشه قم
