بررسی ادعای مخالفت صریح قرآن با عقیده شفاعت

پرسش :

قرآن در آیات صریحی مثل «وَاتَّقُوا یَوْمًا لَّا تَجْزِی نَفْسٌ عَن نَّفْسٍ شَیْئًا وَلَا یُقْبَلُ مِنْهَا شَفَاعَةٌ» عقیده شفاعت را رد می کند؛ آیا با این وصف عقیده به شفاعت عقیده ای خلاف قرآن نیست؟!

پاسخ :
مخالفان عقیده «شفاعت» می گویند: برخی آیات قرآنی به صراحت و آشکارا با این عقیده مخالفت کرده اند؛ بنابراین اعتقاد به آن، مخالفت با حکم صریح قرآن است. برای نمونه می توان به این آیات ذیل اشاره کرد:

1. «وَاتَّقُوا یَوْمًا لَّا تَجْزِی نَفْسٌ عَن نَّفْسٍ شَیْئًا وَلَا یُقْبَلُ مِنْهَا عَدْلٌ وَلَا تَنفَعُهَا شَفَاعَةٌ وَلَا هُمْ یُنصَرُون»(1)؛ (از روزى بترسید که هیچ کس از دیگرى دفاع نمى‏کند؛ و هیچ گونه عوضى از او قبول نمى‏ شود؛ و شفاعت، او را سود نمى‏ دهد؛ و (از هیچ سویى) یارى نمى‏ شوند!).

2. «وَاتَّقُوا یَوْمًا لَّا تَجْزِی نَفْسٌ عَن نَّفْسٍ شَیْئًا وَلَا یُقْبَلُ مِنْهَا شَفَاعَةٌ وَلَا یُؤْخَذُ مِنْهَا عَدْلٌ وَلَا هُمْ یُنصَرُونَ»(2)؛ (و از آن روز بترسید که کسى مجازات دیگرى را نم ى‏پذیرد و نه از او شفاعت پذیرفته مى‏ شود؛ و نه غرامت از او قبول خواهد شد؛ و نه یارى مى‏ شوند.).

در پاسخ از این سخن باید گفت: برای به دست آوردن «نظر و دیدگاه قرآن» در مورد یک موضوع باید «مجموع آیات» وارد شده در آن زمینه را دید و با کمک آیات دیگر نظر نهایی قرآن را استخراج کرد؛ چرا که نمی توان به صرف دیدن یک یا چند آیه در یک موضوع رای قرآن را به طور قطع در آن زمینه کشف کرد. در موضوع مورد بحث یعنی «شفاعت» نیز باید این گونه عمل کنیم.

مجموع آیات قرآن در زمینه شفاعت سه دسته است:
دسته اوّل: آیاتى که شفاعت را فقط از آنِ خدا دانسته است، مانند: «قُلْ لِلَّهِ الشَّفاعَةُ جَمِیعاً»(3)؛ (بگو تمام شفاعت یکسره براى خدا است).

دسته دوّم: آیاتى که به کلى شفاعت را نفى مى کند، مانند: «یَوْمٌ لا بَیْعٌ فِیهِ وَ لا خُلَّةٌ وَ لا شَفاعَةٌ»(4)؛ (روزى فرا رسد که در آن، نه خرید و فروش است [تا بتوانید سعادت و نجات از کیفر را براى خود خریدارى کنید]، و نه دوستى [و رفاقتهاى مادى سودى دارد]، و نه شفاعت‏).

دسته سوّم: آیاتى که شفاعت غیر خدا را، مشروط به اذن خدا مى داند، مانند: «یَوْمَئِذٍ لا تَنْفَعُ الشَّفاعَةُ إِلاَّ مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ رَضِیَ لَهُ قَوْلاً»(5)؛ (در آن روز شفاعت کسى سود نمى بخشد، مگر آن کس که خداى رحمان به او اذن ذهد و سخن او را بپسندد).

با بررسی این آیات و آیات مشابه به این نتایج می رسیم:
الف. قرآن کریم عقیده «شفاعت» را می پذیرد؛ امّا اختیار شفاعت به دست خداست.
ب. کسانی که خدا از آنها راضی باشد، می توانند در قیامت با اذن خداوند شفاعت کنند.
ج. شفاعتی که خدا آن را انکار کرده، شفاعت بالاسقلال و بدون اذن الهی است.

حاصل سخن: با بررسی تمام آیات وارد شده در زمینه شفاعت به این نتیجه می رسیم که قرآن کریم نه تنها شفاعت را انکار نمی کند بلکه آن را با شروط و قیودی می پذیرد؛ بنابراین به نظر می رسد در دو آیه اول شفاعت مستقل و بدون اذن الهی نفی شده است.

پی‌نوشت‌ها:
1. سوره بقره، آیه 123.
2. همان، آیه 48.
3. سوره زمر، آیه 44.
4. سوره بقره، آیه 254.
5. سوره طه، آیه 109.

منبع: آیین رحمت