پرسش :
آيا در قرآن كريم به حضرت قائم (عج) و قیام ایشان اشاره شده است؟
پاسخ :
پيامبر اکرم (صلى الله عليه و آله) قبل از وفات خويش فرمودند:
انّى تارك فيكم الثقلين ما إنْ تمسكْتُم بهما لن تضلّوا: كتاب الله و عترتى أهل بيتي و إنّهما لنْ يَفترِقا حَتّى يَرِدا عليّ الحوضَ؛[1]
من، در ميان شما، دو چيز گران بها باقى مى گذارم؛ تا زمانى كه به اين دو تمسّک كنيد، گمراه نمى شويد: كتاب خداوند (قرآن) و عترت و خاندان من، اين دو از هم جدا نمى شوند تا در روز قيامت بر من در حوض وارد شوند.
بنابراين، قرآن يا اهل بيت (عليهم السلام) به تنهايى، مايه ى رستگارى نخواهند شد. ما زمانى مى توانيم به رستگارى برسيم كه اين دو را در كنار هم قرار دهيم؛ زيرا قرآن، به تنهايى و بدون اهل بيت (عليهم السلام) براى هدايت انسان كافى نيست. در مسئله ى مهدويت نيز اگر بخواهيم آيات مربوط به امام مهدى (علیه السلام) و قيام آن حضرت را بفهميم، بايد به بيانى كه از سوى اهل بيت (عليهم السلام) در مورد آيات مربوط به قيام آن حضرت، وارد شده است، مراجعه كنيم؛ زيرا قرآن، يعنى ثقل اكبر و مهم ترين منبع اسلامى، در زمينه ظهور حضرت قائم (علیه السلام) مانند بسيارى زمينه هاى ديگر، يك بحث كلّى و اصولى دارد و وارد جزئيات مسئله نمى شود.
به تعبير ديگر، آيات قرآن، خبر از يك حكومت عدل جهانى در سايه ايمان مى دهد كه به دستِ «خليفة الله» صورت خواهد گرفت. تعيين مصداق اين آيات، منوط به رجوع به درياى بى كران علم اهل بيت (عليهم السلام) است.
برخى از علما و محققان، تعداد آياتى را كه درباره ى امام زمان (علیه السلام) تفسير و تأويل شده است، حدود دويست آيه دانسته اند.[2] مرحوم علامه مجلسى، بيشتر آن‌ها را در بحارالأنوار گرد آورده است.[3] و ما در اين جا، به ذكر چند آيه و تفسير و تأويل آن ها از ائمه ى معصوم (عليهم السلام) اكتفا مى كنيم:
1. (وَ لَقَدْ كَتَبْنا فِي الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الارْضَ يَرِثُها عِبادِيَ الصّالِحُونَ * إِنَّ فِي هذا لَبَلاغاً لِقَوْم عابِدِينَ)؛[4] همانا، بعد از «ذكر (تورات)» در «زبور» نوشتيم: يقيناً، بندگان شايسته ام وارث (حكومت) زمين خواهند شد. در اين، ابلاغ روشنى است براى گروه عبادت كنندگان».
اين آيه دلالت مى كند كه روزى خواهد رسيد كه صلح و راستى، بر سراسر جهان سايه خواهد افكند و ظلم و بيداد از روى زمين برچيده خواهد شد. چون در زمان هيچ يك از انبيا و امامان قبلى، چنين اتفاقى نيفتاده، بنابراين بايد اين امر در آينده اتفاق بيفتد. براى اين كه بدانيم اين وعده كه در ثقل اكبر داده شده چه وقت و توسّط چه كسى تحقّق خواهد يافت، بايد به ثقل اصغر مراجعه كنيم.
مرحوم طبرسى، در تفسير مجمع البيان مى نويسد:
امام باقر (عليه السلام) فرمود: «اينان، اصحاب مهدى در آخرالزمان هستند.» مؤيّد آن، روايتى است كه خاصّ و عام، از پيامبر خدا روايت كرده اند كه: لولم يبق من الدنيا إلا يوم واحد لطول الله ذلك اليوم حتّى يبعثَ رجلا صالحاً من أهل بيتي يملأ الارض قسطاً وعدلا كما ملئت ظلماً و جوراً؛ اگر فقط يك روز از عمر دنيا باقى مانده باشد، خدا، آن روز را طولانى مى كند تا مردى صالح از اهل بيت مبعوث گرداند و زمين را چنان كه پر از ظلم و جور شده است، پر از عدل و داد كند.[5]
بنابراين، طبق روايت امام باقر (عليه السلام) و روايت هاى متعدد ديگر[6]، اين وعده الهى با ظهور امام مهدى (علیه السلام) تحقّق خواهد يافت.
2. (هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدى وَ دِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَ لَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ)؛[7] او، كسى است كه رسولش را با هدايت و آيين حق فرستاد تا آن را بر همه آيين‌ها غالب گرداند، هر چند مشركان كراهت داشته باشند.
قدر مسلّم، وعده غالب شدن دين اسلام بر همه آيين‌ها، تاكنون تحقّق نيافته و آيين‌هاى ديگرى با پيروان فراوان وجود دارند كه هنوز نه تنها مغلوب دين حق پيامبر اسلام (صلى الله عليه و آله) نشده اند، بلكه سعى مى كنند تا اسلام را از بين ببرند، ولى چون وعده الهى حق است، پس بايد روزى تحقّق پيدا كند. به همين دليل، امام باقر (عليه السلام) مى فرمايد: «اين پيروزى، به هنگام قيام مهدى از آل محمد(صلى الله عليه و آله) خواهد بود كه احدى در روى زمين باقى نماند، جز آن كه به نبوّت محمد (صلى الله عليه و آله)اعتراف كند».ژ[8]
هم چنين علامه طباطبايى نيز در تفسير الميزان در ذيل اين آيه مى نويسد:
در تفسير برهان از صدوق نقل كرده كه وى، به سند خود از ابى بصير روايت كرده كه گفت: امام صادق (عليه السلام) در تفسير آيه (هو الذى ارسل رسوله...) فرمود: به خدا سوگند! هنوز تأويل اين آيه نازل نشده و نخواهد شد تا آن كه قائم (عليه السلام) خروج كند.
هم چنين در ادامه مى نويسد:
معناى اين كه اين آيه درباره حضرت مهدى (علیه السلام) نازل شده، اين است كه خروج آن حضرت، تأويل اين آيه است... .[9]
3. (الَّذِينَ إِنْ مَكَّنّاهُمْ فِي الارْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّكاةَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ وَ لِلّهِ عاقِبَةُ الامُورِ)؛[10] همان كسانى كه هر گاه در زمين به آنان قدرت بخشيديم، نماز را بر پا مى دارند و زكات مى دهند و امر به معروف و نهى از منكر مى كنند و پايان همه كارها از آن خداست.
امام باقر (عليه السلام) فرمود: «اين آيه، براى آل محمد (عليهم السلام) است و مهدى و اصحابش را فرمانرواى مشارق و مغارب زمين مى گرداند و به دست او و يارانش، دين را غالب كرده و بدعت‌ها و باطل‌ها را مى‌ميراند».[11]
4. (أَمَّنْ يُجِيبُ الْمُضْطَرَّ إِذا دَعاهُ وَ يَكْشِفُ السُّوءَ)؛[12] كسى كه دعاى مضطّر را اجابت مى كند و گرفتارى او را برطرف مى سازد.
از امام صادق (عليه السلام) روايت شده كه فرمود:
اين آيه، درباره قائم آل محمد (عليه السلام) نازل شده است. سوگند به خدا، او، مضطّر است زمانى كه در مقام، دو ركعت نماز بگذارد و خدا را بخواند، خدا دعاى او را استجابت مى كند و رنج او را برطرف مى سازد و او را در زمين خليفه قرار مى دهد.[13]
5. امام صادق (عليه السلام) فرمود: «آيه (وَ لا يَكُونُوا كَالَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ مِنْ قَبْلُ فَطالَ عَلَيْهِمُ الامَدُ فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَ كَثِيرٌ مِنْهُمْ فاسِقُونَ)؛[14] درباره حضرت قائم(علیه السلام) نازل شده است».[15]
6. (وَ نُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الارْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِينَ)؛[16] اراده مى كنيم كه بر مستضعفان زمين منّت نهيم و آنان را پيشوايان و وارثان زمين قرار مى دهيم.
مؤلف تفسير گازر در ذيل اين آيه مى نويسد:
اصحاب ما، روايت كرده اند كه اين آيه، در شأن امام مهدى (علیه السلام) است كه خداى تعالى وى و اصحابش را پس از آن كه تضعيف كرده باشند ايشان را، بر ايشان منّت نهد. و مراد از زمين، جمله ى روى زمين است. و ايشان را امامان و وارثان گرداند.[17]
در تفسير جامع نيز گفته شده:
شيبانى، از حضرت باقر (عليه السلام) روايت كرده كه فرموده اند: آيه (و نريد اَن نَمُنّ...) مخصوص حضرت حجت (عليه السلام) است كه در آخر زمان ظاهر شده و كفّار و ستمكاران را كه مانند فرعون و هامان هستند، هلاک و به قتل رسانيده و از بين مى برند و مالک شرق و غرب جهان شده و پس از آن كه جور و ظلم عالم را پر كرده باشد، عدالت مطلقه را اجرا مى فرمايد.[18]
نتيجه و جمع بندى
از بررسى اين آيات، چنين به دست مى آيد كه خداوند، پيروزى مطلق حق بر باطل را وعده داده است و اين پيروزى ـ كه تاكنون تحقّق نيافته ـ در آينده، به دست كسانى تحقّق خواهد يافت كه اقامه كننده نماز هستند و زكات مى دهند و امر به معروف و نهى از منكر مى كنند. اينان، با اقامه شعائر الهى، وارث زمين خواهند شد.
چنان كه در ابتداى بحث ذكر شد، تعيين مصداق اين آيات و تفسير آن ها، تنها، در صورت رجوع به ائمه معصوم (عليهم السلام) ميسور است و همان گونه كه در ذيل آيات اشاره شد، امامان معصوم (عليهم السلام)، امام مهدى (علیه السلام) و ياران آن حضرت را مصاديق اين آيات و تحقق دهندگان وعده الهى، معرّفى مى كنند.
پی نوشت‌ها:
[1]. شيخ حرّ عاملى، وسائل الشيعة، ج 27، ص 33.
[2]. ميرزا مهدى صادقى، تاريخ زندگانى حضرت مهدى، ص 74.
[3]. محمدباقر مجلسى، بحارالأنوار، ج 51، ص 44 ـ 64.
[4]. انبيا: 105 - 106.
[5]. ترجمه ى تفسير مجمع البيان، ج 16، ص 172.
[6]. بحارالأنوار، ج 9، ص 223 و ج 14، ص 37 و...
[7]. توبه: 33.
[8]. حسين بن على بن محمد بن احمد خزاعى نيشابورى، تفسير روض الجنان و روح الجنان، ج 11، ص 75.
[9]. ترجمه ى تفسير الميزان، ج 9، ص 240.
[10]. حج: 41.
[11]. على بن جمعه عروسى حويزى، نورالثقلين، ج 3، ص 506؛ بحارالأنوار، ج 24، ص 165.
[12]. نمل: 62.
[13]. تاريخ زندگانى حضرت مهدى، ص 79؛ الميزان، ج 15، ص 319؛ بحارالأنوار، ج 51، ص 48.
[14]. مانند كسانى نباشند كه در گذشته به آنان كتاب آسمانى داده شد، سپس زمانى طولانى بر آنان گذشت و قلب هايشان قساوت پيدا كرد، و بسيارى از آنان گناهكارند. حديد: 16.
[15]. بحارالأنوار، ج 51، ص 54.
[16]. قصص: 5.
[17]. جرجانى، تفسير گازر، ج 7، ص 152.
[18]. سيدابراهيم بروجردى، تفسير جامع، ج 5، ص 154، (به نقل از نرم افزار ترجمه و تفسير قرآنى جامع).
منبع: امام مهدى (عج)، رسول رضوى، انتشارات مركز مديريت حوزه علميه (1384).
پيامبر اکرم (صلى الله عليه و آله) قبل از وفات خويش فرمودند:
انّى تارك فيكم الثقلين ما إنْ تمسكْتُم بهما لن تضلّوا: كتاب الله و عترتى أهل بيتي و إنّهما لنْ يَفترِقا حَتّى يَرِدا عليّ الحوضَ؛[1]
من، در ميان شما، دو چيز گران بها باقى مى گذارم؛ تا زمانى كه به اين دو تمسّک كنيد، گمراه نمى شويد: كتاب خداوند (قرآن) و عترت و خاندان من، اين دو از هم جدا نمى شوند تا در روز قيامت بر من در حوض وارد شوند.
بنابراين، قرآن يا اهل بيت (عليهم السلام) به تنهايى، مايه ى رستگارى نخواهند شد. ما زمانى مى توانيم به رستگارى برسيم كه اين دو را در كنار هم قرار دهيم؛ زيرا قرآن، به تنهايى و بدون اهل بيت (عليهم السلام) براى هدايت انسان كافى نيست. در مسئله ى مهدويت نيز اگر بخواهيم آيات مربوط به امام مهدى (علیه السلام) و قيام آن حضرت را بفهميم، بايد به بيانى كه از سوى اهل بيت (عليهم السلام) در مورد آيات مربوط به قيام آن حضرت، وارد شده است، مراجعه كنيم؛ زيرا قرآن، يعنى ثقل اكبر و مهم ترين منبع اسلامى، در زمينه ظهور حضرت قائم (علیه السلام) مانند بسيارى زمينه هاى ديگر، يك بحث كلّى و اصولى دارد و وارد جزئيات مسئله نمى شود.
به تعبير ديگر، آيات قرآن، خبر از يك حكومت عدل جهانى در سايه ايمان مى دهد كه به دستِ «خليفة الله» صورت خواهد گرفت. تعيين مصداق اين آيات، منوط به رجوع به درياى بى كران علم اهل بيت (عليهم السلام) است.
برخى از علما و محققان، تعداد آياتى را كه درباره ى امام زمان (علیه السلام) تفسير و تأويل شده است، حدود دويست آيه دانسته اند.[2] مرحوم علامه مجلسى، بيشتر آن‌ها را در بحارالأنوار گرد آورده است.[3] و ما در اين جا، به ذكر چند آيه و تفسير و تأويل آن ها از ائمه ى معصوم (عليهم السلام) اكتفا مى كنيم:
1. (وَ لَقَدْ كَتَبْنا فِي الزَّبُورِ مِنْ بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الارْضَ يَرِثُها عِبادِيَ الصّالِحُونَ * إِنَّ فِي هذا لَبَلاغاً لِقَوْم عابِدِينَ)؛[4] همانا، بعد از «ذكر (تورات)» در «زبور» نوشتيم: يقيناً، بندگان شايسته ام وارث (حكومت) زمين خواهند شد. در اين، ابلاغ روشنى است براى گروه عبادت كنندگان».
اين آيه دلالت مى كند كه روزى خواهد رسيد كه صلح و راستى، بر سراسر جهان سايه خواهد افكند و ظلم و بيداد از روى زمين برچيده خواهد شد. چون در زمان هيچ يك از انبيا و امامان قبلى، چنين اتفاقى نيفتاده، بنابراين بايد اين امر در آينده اتفاق بيفتد. براى اين كه بدانيم اين وعده كه در ثقل اكبر داده شده چه وقت و توسّط چه كسى تحقّق خواهد يافت، بايد به ثقل اصغر مراجعه كنيم.
مرحوم طبرسى، در تفسير مجمع البيان مى نويسد:
امام باقر (عليه السلام) فرمود: «اينان، اصحاب مهدى در آخرالزمان هستند.» مؤيّد آن، روايتى است كه خاصّ و عام، از پيامبر خدا روايت كرده اند كه: لولم يبق من الدنيا إلا يوم واحد لطول الله ذلك اليوم حتّى يبعثَ رجلا صالحاً من أهل بيتي يملأ الارض قسطاً وعدلا كما ملئت ظلماً و جوراً؛ اگر فقط يك روز از عمر دنيا باقى مانده باشد، خدا، آن روز را طولانى مى كند تا مردى صالح از اهل بيت مبعوث گرداند و زمين را چنان كه پر از ظلم و جور شده است، پر از عدل و داد كند.[5]
بنابراين، طبق روايت امام باقر (عليه السلام) و روايت هاى متعدد ديگر[6]، اين وعده الهى با ظهور امام مهدى (علیه السلام) تحقّق خواهد يافت.
2. (هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدى وَ دِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَ لَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ)؛[7] او، كسى است كه رسولش را با هدايت و آيين حق فرستاد تا آن را بر همه آيين‌ها غالب گرداند، هر چند مشركان كراهت داشته باشند.
قدر مسلّم، وعده غالب شدن دين اسلام بر همه آيين‌ها، تاكنون تحقّق نيافته و آيين‌هاى ديگرى با پيروان فراوان وجود دارند كه هنوز نه تنها مغلوب دين حق پيامبر اسلام (صلى الله عليه و آله) نشده اند، بلكه سعى مى كنند تا اسلام را از بين ببرند، ولى چون وعده الهى حق است، پس بايد روزى تحقّق پيدا كند. به همين دليل، امام باقر (عليه السلام) مى فرمايد: «اين پيروزى، به هنگام قيام مهدى از آل محمد(صلى الله عليه و آله) خواهد بود كه احدى در روى زمين باقى نماند، جز آن كه به نبوّت محمد (صلى الله عليه و آله)اعتراف كند».ژ[8]
هم چنين علامه طباطبايى نيز در تفسير الميزان در ذيل اين آيه مى نويسد:
در تفسير برهان از صدوق نقل كرده كه وى، به سند خود از ابى بصير روايت كرده كه گفت: امام صادق (عليه السلام) در تفسير آيه (هو الذى ارسل رسوله...) فرمود: به خدا سوگند! هنوز تأويل اين آيه نازل نشده و نخواهد شد تا آن كه قائم (عليه السلام) خروج كند.
هم چنين در ادامه مى نويسد:
معناى اين كه اين آيه درباره حضرت مهدى (علیه السلام) نازل شده، اين است كه خروج آن حضرت، تأويل اين آيه است... .[9]
3. (الَّذِينَ إِنْ مَكَّنّاهُمْ فِي الارْضِ أَقامُوا الصَّلاةَ وَ آتَوُا الزَّكاةَ وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ وَ لِلّهِ عاقِبَةُ الامُورِ)؛[10] همان كسانى كه هر گاه در زمين به آنان قدرت بخشيديم، نماز را بر پا مى دارند و زكات مى دهند و امر به معروف و نهى از منكر مى كنند و پايان همه كارها از آن خداست.
امام باقر (عليه السلام) فرمود: «اين آيه، براى آل محمد (عليهم السلام) است و مهدى و اصحابش را فرمانرواى مشارق و مغارب زمين مى گرداند و به دست او و يارانش، دين را غالب كرده و بدعت‌ها و باطل‌ها را مى‌ميراند».[11]
4. (أَمَّنْ يُجِيبُ الْمُضْطَرَّ إِذا دَعاهُ وَ يَكْشِفُ السُّوءَ)؛[12] كسى كه دعاى مضطّر را اجابت مى كند و گرفتارى او را برطرف مى سازد.
از امام صادق (عليه السلام) روايت شده كه فرمود:
اين آيه، درباره قائم آل محمد (عليه السلام) نازل شده است. سوگند به خدا، او، مضطّر است زمانى كه در مقام، دو ركعت نماز بگذارد و خدا را بخواند، خدا دعاى او را استجابت مى كند و رنج او را برطرف مى سازد و او را در زمين خليفه قرار مى دهد.[13]
5. امام صادق (عليه السلام) فرمود: «آيه (وَ لا يَكُونُوا كَالَّذِينَ أُوتُوا الْكِتابَ مِنْ قَبْلُ فَطالَ عَلَيْهِمُ الامَدُ فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَ كَثِيرٌ مِنْهُمْ فاسِقُونَ)؛[14] درباره حضرت قائم(علیه السلام) نازل شده است».[15]
6. (وَ نُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الارْضِ وَ نَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَ نَجْعَلَهُمُ الْوارِثِينَ)؛[16] اراده مى كنيم كه بر مستضعفان زمين منّت نهيم و آنان را پيشوايان و وارثان زمين قرار مى دهيم.
مؤلف تفسير گازر در ذيل اين آيه مى نويسد:
اصحاب ما، روايت كرده اند كه اين آيه، در شأن امام مهدى (علیه السلام) است كه خداى تعالى وى و اصحابش را پس از آن كه تضعيف كرده باشند ايشان را، بر ايشان منّت نهد. و مراد از زمين، جمله ى روى زمين است. و ايشان را امامان و وارثان گرداند.[17]
در تفسير جامع نيز گفته شده:
شيبانى، از حضرت باقر (عليه السلام) روايت كرده كه فرموده اند: آيه (و نريد اَن نَمُنّ...) مخصوص حضرت حجت (عليه السلام) است كه در آخر زمان ظاهر شده و كفّار و ستمكاران را كه مانند فرعون و هامان هستند، هلاک و به قتل رسانيده و از بين مى برند و مالک شرق و غرب جهان شده و پس از آن كه جور و ظلم عالم را پر كرده باشد، عدالت مطلقه را اجرا مى فرمايد.[18]
نتيجه و جمع بندى
از بررسى اين آيات، چنين به دست مى آيد كه خداوند، پيروزى مطلق حق بر باطل را وعده داده است و اين پيروزى ـ كه تاكنون تحقّق نيافته ـ در آينده، به دست كسانى تحقّق خواهد يافت كه اقامه كننده نماز هستند و زكات مى دهند و امر به معروف و نهى از منكر مى كنند. اينان، با اقامه شعائر الهى، وارث زمين خواهند شد.
چنان كه در ابتداى بحث ذكر شد، تعيين مصداق اين آيات و تفسير آن ها، تنها، در صورت رجوع به ائمه معصوم (عليهم السلام) ميسور است و همان گونه كه در ذيل آيات اشاره شد، امامان معصوم (عليهم السلام)، امام مهدى (علیه السلام) و ياران آن حضرت را مصاديق اين آيات و تحقق دهندگان وعده الهى، معرّفى مى كنند.
پی نوشت‌ها:
[1]. شيخ حرّ عاملى، وسائل الشيعة، ج 27، ص 33.
[2]. ميرزا مهدى صادقى، تاريخ زندگانى حضرت مهدى، ص 74.
[3]. محمدباقر مجلسى، بحارالأنوار، ج 51، ص 44 ـ 64.
[4]. انبيا: 105 - 106.
[5]. ترجمه ى تفسير مجمع البيان، ج 16، ص 172.
[6]. بحارالأنوار، ج 9، ص 223 و ج 14، ص 37 و...
[7]. توبه: 33.
[8]. حسين بن على بن محمد بن احمد خزاعى نيشابورى، تفسير روض الجنان و روح الجنان، ج 11، ص 75.
[9]. ترجمه ى تفسير الميزان، ج 9، ص 240.
[10]. حج: 41.
[11]. على بن جمعه عروسى حويزى، نورالثقلين، ج 3، ص 506؛ بحارالأنوار، ج 24، ص 165.
[12]. نمل: 62.
[13]. تاريخ زندگانى حضرت مهدى، ص 79؛ الميزان، ج 15، ص 319؛ بحارالأنوار، ج 51، ص 48.
[14]. مانند كسانى نباشند كه در گذشته به آنان كتاب آسمانى داده شد، سپس زمانى طولانى بر آنان گذشت و قلب هايشان قساوت پيدا كرد، و بسيارى از آنان گناهكارند. حديد: 16.
[15]. بحارالأنوار، ج 51، ص 54.
[16]. قصص: 5.
[17]. جرجانى، تفسير گازر، ج 7، ص 152.
[18]. سيدابراهيم بروجردى، تفسير جامع، ج 5، ص 154، (به نقل از نرم افزار ترجمه و تفسير قرآنى جامع).
منبع: امام مهدى (عج)، رسول رضوى، انتشارات مركز مديريت حوزه علميه (1384).
