پرسش :
چگونه می توان ائمه را در جامعة امروزی به عنوان الگو قرار داد. و حال آنکه در مسئلهای مثل حضور زن در اجتماع حضرت زهرا (س) فرموده اند: بهترین چیز برای زن آن است که نه او نامحرمی را ببیند و نه نامحرمی او را؛ در حالی که زن در جامعة امروزی حضوری فعال در اجتماع دارد ؟
پاسخ :
مقدمه:مشاهدة سیر تکاملی به کمال رسیدگان انسان را وا می دارد تا برای رسیدن سریع تر به کمال مطلوب، روش و سیرة آن تکامل یافتگان را الگوی خویش سازد و تلاشی آگاهانه و هدف دار برای ایجاد هماهنگی و انسجام رفتاری با الگوهای خویش در پیش گیرد. حال باید توجه داشت که در این الگو خواهی نکاتی قابل توجه می باشد که بدون توجه به آنها الگو خواهی با مشکلات فراوانی روبرو خواهد شد.[1] ما در این جا به ذکر بعضی از نکات مهم که به سؤال شما هم ربط دارد می پردازیم و در آخر حدیث حضرت فاطمه زهرا – سلام الله علیها – را توضیح می دهیم، شاید که راهگشای مشکل شما باشد.
نکتة اول: تفکیک میان قالب و محتوای سیره ها:
الگو پذیری از معصومین ع به دو صورت می تواند صورت پذیرد: مستقیم و غیر مستقیم. الگوپذیری مستقیم آن است که گفتار و رفتار آن بزرگواران را عیناً برنامه و راه و رسم زندگانی خویش قرار دهیم. در بسیاری از موارد گفتاری خاص یا رفتاری مشخص از ایشان با همان شکل و قالب رفتاری می تواند اسوه و الگوی ما قرار گیرد. برای نمونه می شنویم که حضرت زهرا س پس از هر نماز واجب ذکر مخصوص داشتند. (34 مرتبه الله اکبر، 33 مرتبه الحمدلله، 33 مرتبه سبحان الله)؛ ذکری که دستور آن را به عنوان هدیه ای عظیم از پدر بزرگوارشان دریافت کرده بودند و همواره بر آن مداومت می ورزیدند و به شیعیان خویش نیز توصیه می فرمودند. از این روی ما نیز به آن حضرت اقتدا می نماییم و همان ذکر را با همان ترتیب بعد از هر نماز واجب به عنوان به عنوان تعقیبات نماز می گوییم. چنین اقتدایی به آن بزرگوار، اسوه پذیری مستقیم خواهد بود.
اما الگو پذیری غیر مستقیم آن است که روح و حقیقت گفتار یا کردار آن اسوه های الهی را درک نماییم و با تحلیل و استنباط از سیرة علمی و عملی آن بزرگواران، وظیفة خویش را در همة ابعاد زندگانی (فردی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و ... ) دریابیم. بسیاری از شکل ها و قالب های رفتاری اسوه ها ویژة شرائط خاص بوده است؛ از این روی منظور از اسوه پذیری از آن رفتارها این نیست که همان قالب و شکل رفتاری خاص را اقتباس و تقلید کنیم؛ بلکه مطلوب و مقصود این است که روح و محتوای آن سیرة رفتاری را درک نماییم و آن را در شکل ها و کالبد هایی نوین، طبق اقتضای شرایط زمانی و مکانی خویش، تحقق دهیم.
برای نمونه در روایات می بینیم که فاطمة زهرا و علی مرتضی در یک چهار دیواری کوچک و گلین زندگی می کنند. از یک پوست گوسفند، به عنوان رو اندازشان استفاده می کنند. زهرا چادری از لیف خرما می بافد و از آن استفاده می کند و ... قالب و شکل این گونه رفتارها به هیچ وجه در عصر حاضر قابل تأسی نمی باشند؛ اما آن چه ارزشمند و قابل تأسی است ، «حقیقت»، «محتوا» و «روح» این رفتارهاست. اسوه پذیران حقیقی آنانی اند که روح این رفتار ها را درک و اقتباس نمایند و در کالبد زندگی خویش به اجرا گذارند؛ مانند: روح بی اعتنایی به دنیا و حقیر شمردن مظاهر فریبندة آن، روح پارسایی و رستگی از حبّ دنیا، روح ساده زیستی و پرهیز شدید از تجمّل گرایی.[2]
نکتة دوم: روایت حضرت زهرا
حضرت زهرا س در این روایت فرموده اند که برای زنان بهتر است که مردان نامحرم را نبینند و مردان نامحرم نیز ایشان را نبینند. این روایت معروف با عبارت های مختلفی در منابع پر شماری از کتاب های حدیثی، اخلاقی و تاریخیِ شیعه و سنّی موجود است.
برخی افراد در مجامع علمی با مقاصد خاصّی با استناد قرار دادن این روایت، این پندار بی اساس را در سطح جامعه ترویج می کنند که سیرة فاطمة زهرا برای دختران و زنان روزگار ما نمی تواند اسوه و الگوی مناسبی باشد. در مورد این روایت باید چند نکته را مدّ نظر قرار بدهیم:
1 – استفاده حضرت فاطمة زهرا س از کلمة بهتر و خیر، خود گویای این حقیقت است که سیرة مذکور یک رجحان و مزیّت و ایده آل می باشد. امری که رعایت آن رجحان و برتری دارد و مادامی که ضرورتی پیش نیامده است، عمل به آن بهتر و مطلوب تر است.
2 – پیام این روایت این است که اگر زن احتیاجی به فعالیت اقتصادی نداشته باشد و در عرصة تعلیم و تعلّم نیازی به استاد مرد یا شرکت در کلاس های مختلط نباشد، برای درمان بیماری های زنان، پزشک زن به قدر کفایت وجود داشته و رجوع به پزشک مرد هیچ ضرورتی نداشته باشد و ... بهترین سیرة زندگانی برای بانوان این خواهد بود که در منزل و محل سکونت و آرامش قرار گیرند و به شئون خانوادگی، اعم از تدبیر منزل، تربیت فرزند، همسرداری، کمک به خود کفایی خانواده و ... بپردازند و در شرایطی که نیازی به ارتباط زنان با مردان نیست، بهتر آن است که زن با هیچ مرد نامحرمی ارتباط نداشته باشد و این هرگز به معنای ممنوعیت نیست. این روایت جنبه اخلاقی دارد و رعایت آن مستحب می باشد و عدم التزام به آن گناه محسوب نمی شود و اساسا تعریف چهاچوب در قالب حرام بودن برخی ارتباطات به معنای جایز بودن ارتباط در حالت غیر حرام است؛ مثلا وقتی گفته میشود زن در با چادر در جامعه ظاهر شود و مثلا جز صورت و کفین همه جا را بپوشاند یعنی در صورت رعایت این موارد میتواند در جامعه حضور پیدا کند
3 – سیره حضرت فاطمة زهرا س و دیگر زنان مورد تأیید پیامبر اکرم ص در عرصه های سیاسی (مثل خطبه حضرت فاطمة زهرا در دفاع از ولایت علی)، نظامی ( مثل امداد رسانی زنان در جبهة جنگ برای مجروحین، تهیة غذا و پوشاک و رساندن آن به جهادگران) و غیره نشانگر آن است که اصل فعالیت های اجتماعی برای زنان، با رعایت شرایط اخلاقی، نه تنها مذموم نیست، بلکه در برخی موقعیت ها ممدوح و مطلوب است؛ در عرصه هایی چون تجمع های سیاسی – اجتماعی، امر به معروف و نهی از منکر بانوان، آموزش و پرورش بانوان، کسب تخصص های مورد نیاز بانوان، مشاوره در امور بانوان و ...[3]
خلاصه اینکه در باب بهتر بودن برای زن این است که او را نامحرمی نبیند و او نیز نامحرمی را نبیند، این است که باید جهتگیری کلی به این سمت باشد و تا نیازی نباشد به سمت ارتباط با نامحرم حتی در صورت جواز نرویم، ولی در صورت نیاز چنانکه سیره خود حضرت زهرا سلامالله علیهاست با رعایت موازین شرعی باید حضور پیدا کرد.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1) جامی از زلال کوثر، محمدتقی مصباح یزدی، مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)
2) جوان و بحران هویت، محمد رضا شرفی، انتشارات سروش
منابع مربوط به مسائل خانوادگی:
1) جوانان و انتخاب همسر، علی اکبر مظاهری، انتشارات پارسایان
2) نظام حقوق زن در اسلام، شهید مطهری، انتشارات صدرا
3) آئین همسرداری، ابراهیم امینی، انتشارات اسلامی
4) جستاری در هستی شناسی زن، اسدالله جمشیدی و …، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)
پاورقی ها:
[1] . جامی از زلال کوثر، استاد مصباح یزدی، انتشارات مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ اول، سال 1380، ص 67
[2] . همان. ص 92
[3] . همان، ص 108
[4] . سورة احزاب، آیة 32
مقدمه:مشاهدة سیر تکاملی به کمال رسیدگان انسان را وا می دارد تا برای رسیدن سریع تر به کمال مطلوب، روش و سیرة آن تکامل یافتگان را الگوی خویش سازد و تلاشی آگاهانه و هدف دار برای ایجاد هماهنگی و انسجام رفتاری با الگوهای خویش در پیش گیرد. حال باید توجه داشت که در این الگو خواهی نکاتی قابل توجه می باشد که بدون توجه به آنها الگو خواهی با مشکلات فراوانی روبرو خواهد شد.[1] ما در این جا به ذکر بعضی از نکات مهم که به سؤال شما هم ربط دارد می پردازیم و در آخر حدیث حضرت فاطمه زهرا – سلام الله علیها – را توضیح می دهیم، شاید که راهگشای مشکل شما باشد.
نکتة اول: تفکیک میان قالب و محتوای سیره ها:
الگو پذیری از معصومین ع به دو صورت می تواند صورت پذیرد: مستقیم و غیر مستقیم. الگوپذیری مستقیم آن است که گفتار و رفتار آن بزرگواران را عیناً برنامه و راه و رسم زندگانی خویش قرار دهیم. در بسیاری از موارد گفتاری خاص یا رفتاری مشخص از ایشان با همان شکل و قالب رفتاری می تواند اسوه و الگوی ما قرار گیرد. برای نمونه می شنویم که حضرت زهرا س پس از هر نماز واجب ذکر مخصوص داشتند. (34 مرتبه الله اکبر، 33 مرتبه الحمدلله، 33 مرتبه سبحان الله)؛ ذکری که دستور آن را به عنوان هدیه ای عظیم از پدر بزرگوارشان دریافت کرده بودند و همواره بر آن مداومت می ورزیدند و به شیعیان خویش نیز توصیه می فرمودند. از این روی ما نیز به آن حضرت اقتدا می نماییم و همان ذکر را با همان ترتیب بعد از هر نماز واجب به عنوان به عنوان تعقیبات نماز می گوییم. چنین اقتدایی به آن بزرگوار، اسوه پذیری مستقیم خواهد بود.
اما الگو پذیری غیر مستقیم آن است که روح و حقیقت گفتار یا کردار آن اسوه های الهی را درک نماییم و با تحلیل و استنباط از سیرة علمی و عملی آن بزرگواران، وظیفة خویش را در همة ابعاد زندگانی (فردی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و ... ) دریابیم. بسیاری از شکل ها و قالب های رفتاری اسوه ها ویژة شرائط خاص بوده است؛ از این روی منظور از اسوه پذیری از آن رفتارها این نیست که همان قالب و شکل رفتاری خاص را اقتباس و تقلید کنیم؛ بلکه مطلوب و مقصود این است که روح و محتوای آن سیرة رفتاری را درک نماییم و آن را در شکل ها و کالبد هایی نوین، طبق اقتضای شرایط زمانی و مکانی خویش، تحقق دهیم.
برای نمونه در روایات می بینیم که فاطمة زهرا و علی مرتضی در یک چهار دیواری کوچک و گلین زندگی می کنند. از یک پوست گوسفند، به عنوان رو اندازشان استفاده می کنند. زهرا چادری از لیف خرما می بافد و از آن استفاده می کند و ... قالب و شکل این گونه رفتارها به هیچ وجه در عصر حاضر قابل تأسی نمی باشند؛ اما آن چه ارزشمند و قابل تأسی است ، «حقیقت»، «محتوا» و «روح» این رفتارهاست. اسوه پذیران حقیقی آنانی اند که روح این رفتار ها را درک و اقتباس نمایند و در کالبد زندگی خویش به اجرا گذارند؛ مانند: روح بی اعتنایی به دنیا و حقیر شمردن مظاهر فریبندة آن، روح پارسایی و رستگی از حبّ دنیا، روح ساده زیستی و پرهیز شدید از تجمّل گرایی.[2]
نکتة دوم: روایت حضرت زهرا
حضرت زهرا س در این روایت فرموده اند که برای زنان بهتر است که مردان نامحرم را نبینند و مردان نامحرم نیز ایشان را نبینند. این روایت معروف با عبارت های مختلفی در منابع پر شماری از کتاب های حدیثی، اخلاقی و تاریخیِ شیعه و سنّی موجود است.
برخی افراد در مجامع علمی با مقاصد خاصّی با استناد قرار دادن این روایت، این پندار بی اساس را در سطح جامعه ترویج می کنند که سیرة فاطمة زهرا برای دختران و زنان روزگار ما نمی تواند اسوه و الگوی مناسبی باشد. در مورد این روایت باید چند نکته را مدّ نظر قرار بدهیم:
1 – استفاده حضرت فاطمة زهرا س از کلمة بهتر و خیر، خود گویای این حقیقت است که سیرة مذکور یک رجحان و مزیّت و ایده آل می باشد. امری که رعایت آن رجحان و برتری دارد و مادامی که ضرورتی پیش نیامده است، عمل به آن بهتر و مطلوب تر است.
2 – پیام این روایت این است که اگر زن احتیاجی به فعالیت اقتصادی نداشته باشد و در عرصة تعلیم و تعلّم نیازی به استاد مرد یا شرکت در کلاس های مختلط نباشد، برای درمان بیماری های زنان، پزشک زن به قدر کفایت وجود داشته و رجوع به پزشک مرد هیچ ضرورتی نداشته باشد و ... بهترین سیرة زندگانی برای بانوان این خواهد بود که در منزل و محل سکونت و آرامش قرار گیرند و به شئون خانوادگی، اعم از تدبیر منزل، تربیت فرزند، همسرداری، کمک به خود کفایی خانواده و ... بپردازند و در شرایطی که نیازی به ارتباط زنان با مردان نیست، بهتر آن است که زن با هیچ مرد نامحرمی ارتباط نداشته باشد و این هرگز به معنای ممنوعیت نیست. این روایت جنبه اخلاقی دارد و رعایت آن مستحب می باشد و عدم التزام به آن گناه محسوب نمی شود و اساسا تعریف چهاچوب در قالب حرام بودن برخی ارتباطات به معنای جایز بودن ارتباط در حالت غیر حرام است؛ مثلا وقتی گفته میشود زن در با چادر در جامعه ظاهر شود و مثلا جز صورت و کفین همه جا را بپوشاند یعنی در صورت رعایت این موارد میتواند در جامعه حضور پیدا کند
3 – سیره حضرت فاطمة زهرا س و دیگر زنان مورد تأیید پیامبر اکرم ص در عرصه های سیاسی (مثل خطبه حضرت فاطمة زهرا در دفاع از ولایت علی)، نظامی ( مثل امداد رسانی زنان در جبهة جنگ برای مجروحین، تهیة غذا و پوشاک و رساندن آن به جهادگران) و غیره نشانگر آن است که اصل فعالیت های اجتماعی برای زنان، با رعایت شرایط اخلاقی، نه تنها مذموم نیست، بلکه در برخی موقعیت ها ممدوح و مطلوب است؛ در عرصه هایی چون تجمع های سیاسی – اجتماعی، امر به معروف و نهی از منکر بانوان، آموزش و پرورش بانوان، کسب تخصص های مورد نیاز بانوان، مشاوره در امور بانوان و ...[3]
خلاصه اینکه در باب بهتر بودن برای زن این است که او را نامحرمی نبیند و او نیز نامحرمی را نبیند، این است که باید جهتگیری کلی به این سمت باشد و تا نیازی نباشد به سمت ارتباط با نامحرم حتی در صورت جواز نرویم، ولی در صورت نیاز چنانکه سیره خود حضرت زهرا سلامالله علیهاست با رعایت موازین شرعی باید حضور پیدا کرد.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1) جامی از زلال کوثر، محمدتقی مصباح یزدی، مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)
2) جوان و بحران هویت، محمد رضا شرفی، انتشارات سروش
منابع مربوط به مسائل خانوادگی:
1) جوانان و انتخاب همسر، علی اکبر مظاهری، انتشارات پارسایان
2) نظام حقوق زن در اسلام، شهید مطهری، انتشارات صدرا
3) آئین همسرداری، ابراهیم امینی، انتشارات اسلامی
4) جستاری در هستی شناسی زن، اسدالله جمشیدی و …، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره)
پاورقی ها:
[1] . جامی از زلال کوثر، استاد مصباح یزدی، انتشارات مؤسسة آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ اول، سال 1380، ص 67
[2] . همان. ص 92
[3] . همان، ص 108
[4] . سورة احزاب، آیة 32
