بحثی در قضا و قدر

مردی شامی از امام علی علیه السلام سوال کرد آیا رفتن ما برای جنگ با شامیان به قضا و قدر الهی بود؟ امام علیه السلام پاسخ مبسوطی به او دادند که گزیده آن این است:

وَیْحَکَ لَعَلَّکَ ظَنَنْتَ قَضَاءً لَازِماً وَ قَدَراً حَاتِماً لَوْ کَانَ ذَلِکَ کَذَلِکَ لَبَطَلَ الثَّوَابُ وَ الْعِقَابُ وَ سَقَطَ الْوَعْدُ وَ الْوَعِیدُ إِنَّ اللَّهَ سُبْحَانَهُ أَمَرَ عِبَادَهُ تَخْیِیراً وَ نَهَاهُمْ تَحْذِیراً وَ کَلَّفَ یَسِیراً وَ لَمْ یُکَلِّفْ عَسِیراً وَ أَعْطَی عَلَی الْقَلِیلِ کَثِیراً وَ لَمْ یُعْصَ مَغْلُوباً وَ لَمْ یُطَعْ مُکْرِهاً وَ لَمْ یُرْسِلِ الْأَنْبِیَاءَ لَعِباً وَ لَمْ یُنْزِلِ الْکُتُبَ لِلْعِبَادِ عَبَثاً وَ لَا خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ وَ مَا بَیْنَهُمَا بَاطِلًا ذلِکَ ظَنُّ الَّذِینَ کَفَرُوا فَوَیْلٌ لِلَّذِینَ کَفَرُوا مِنَ النَّارِ؛

وای برتو! شاید تو قضای لازم و قدر حتمی را گمان کرده ای که اگر چنین باشد پاداش و کیفر باطل می شود و امید و بیم از بین می رود. به تحقیق خداوند تبارک و تعالی بندگانش را به آنچه امر فرموده مخیر ساخته و از اینکه بترسند نهی نموده و هر چه تکلیف کرد آسان است و به کار سخت و تکلف آور امر نفرمود به کار کم پاداش بزرگ می دهد او را نافرمانی نکرده اند از جهت اینکه مغلوب شده باشد و فرمانش را اطاعت نکرده اند از جهت اینکه مجبور کرده باشد خداوند پیامبران را برای بازی نفرستاده و همچنین کتاب های آسمانی را برای بندگانش بیهوده نازل نفرموده و آسمان و زمین و آنچه بین آنهاست بی هدف و گزاف خلق نکرده است. آن گمانی است که کافران دارند وای بر آنان که کافر شدند از آتش

نهج البلاغه، حکمت 75

از عنوان سخن مرد شامی اعتقاد به جبر مشاهده می شود که امام علیه السلام عقیده او را رد کردند زیرا که فلسفه وجودی انبیاء و اولیاء لغو می شود و تکلیف بندگان خدا هم زیر سوال می رود و در واقع فاعل خیر و شر انسان ها خدا می شود!

در حالی که این طور نیست زیرا که :

انَّ اللَّهَ لَا یُغَیِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّی یُغَیِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ(1)

در حقیقت خدا حال ملتی را تغییر نمی دهد تا آنان حال خود را تغییر دهند.

بنابراین تغییر و تحول در زندگی و برخورداری از حوادث تلخ و شیرین بستگی به اعمال ما دارد. رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم می فرمود:

کَما تَکُونوا یُولّی عَلَیکُم (2)

هر گونه باشید همان گونه بر شما حکومت می شود.

مولایمان علی علیه السلام می فرمود:

فَلَمّا رَآنا اللهُ صُدُقاً صُبُراً اَنزَلَ بِعَدُوِّنا الکَبتَ و اَنزَلَ عَلَینا النَّصرَ(3)

وقتی خداوند ما را صادق و شکیبا دیده برای دشمن ما خواری و شکست فرستاد و برای ما مدد و پیروزی.

و در یک کلام انسان صاحب اراده و انتخاب است و فتح و شکست و خیر و شر مربوط به نوع رفتار خودش می شود. نه جبر مطلق است و نه تفویض مطلق. یعنی خداوند ما را خلق کرده و انرژی لازم را در وجود ما قرار داده و طریقه مصرف آن را نیز در اختیار ما گذاشته که در راه خیر خرج کنیم و یا در راه شر.

امام صادق علیه السلام به مفضل بن عمر فرمود:

لا جَبرَ وَ لا تفویضَ و لکِن اَمرٌ بَینَ اَمرینِ. قال: قُلتُ: ما اَمرٌ بَینَ اَمرَین؟ قال: مَثَلُ ذلِکَ مَثَلُ رَجُلٍ رَاَیتَهُ عَلی مَعصیَهٍ فَنَهَیتَهُ فَلَم یَنتَهِ فَتَرَکتَهُ فَفَعَلَ تِلکَ المَعصِیَهَ فَلَیسَ حیثُ لَم یَقبِل مِنکَ فَتَرَکتَهُ کُنتَ اَنتَ الَّذی اَمَرتَهُ بِالمَعصِیَهِ (4)

نه جبر است و نه تفویض بلکه امری است میان این دو پرسیدم: امر میان این دو امر چیست؟ فرمود: برای مثال مردی را می بینی که گناه می کند و تو او را از آن باز می داری اما او نمی پذیرد و تو به حال خود رهایش میکنی و او گناه خود را انجام میدهد پس چون او به نهی تو اعتنایی نکرده در نتیجه به حال خود رهایش کرده ای نباید گفت که تو او را به گناه دستور داده ای. رسول الله صلی الله علیه و آله درباره آخرالزمان هشدار می دهد که: در آخر الزمان مردمی می آیند که گناه می کنند و می گویند: خداوند گناه را بر آنان مقدر کرده است کسی که با سخنان آنان مبارزه کند همچون کسی است که در راه خدا شمشیر کشیده باشد.(5)

پی نوشت:
1- رعد 11
2- کنزل العمال 14972
3- نهج السعاده ج 2 ص 259
4- بحار ج 5 ص 47
5- بحار ج 5 ص 17

منبع: حدیث زندگی: شرح حکمت های نهج البلاغه، کاظم ارفع، تهران: پیام عدالت،1390.