شاد کردن دل مومن و کسب مکارم اخلاق
امام علی علیه السلام فرمودند:
وَ قَالَ علیه السلام لِکُمَیْلِ بْنِ زِیَادٍ النَّخَعِیِّ یَا کُمَیْلُ مُرْ أَهْلَکَ أَنْ یَرُوحُوا فِی کَسْبِ الْمَکَارِمِ وَ یُدْلِجُوا فِی حَاجَةِ مَنْ هُوَ نَائِمٌ فَوَالَّذِی وَسِعَ سَمْعُهُ الْأَصْوَاتَ مَا مِنْ أَحَدٍ أَوْدَعَ قَلْباً سُرُوراً إِلَّا وَ خَلَقَ اللَّهُ لَهُ مِنْ ذَلِکَ السُّرُورِ لُطْفاً فَإِذَا نَزَلَتْ بِهِ نَائِبَةٌ جَرَى إِلَیْهَا کَالْمَاءِ فِی انْحِدَارِهِ حَتَّى یَطْرُدَهَا عَنْهُ کَمَا تُطْرَدُ غَرِیبَةُ الْإِبِلِ.
ای کمیل! خانواده ات را امر کن تا روزها به دنبال کسب مکارم اخلاق روند و شبها حاجت آنهایی را که در خوابن برآورده سازند. قسم به آن کسی که شنوایی او تمام صداها را احاطه نموده هیچ کس نیست که در قلبی شادی ایجاد کند مگر اینکه خداوند در برابر این شادی کردن لطفی برای او می افریند و چون بر روی مصیبتی رسد آن لطف الهی مانند آبی سرازیر شود تا آن مصیبت را از او دور گرداند چنانکه شتر غریبه را از خود دور می کند
نهج البلاغه: حکمت 249
شرح حدیث:
دو سفارش مهم در بیان امام علیه السلام مشاهده می شود که اولی علت است و دومی معلول چرا که هر خانواده ای که کسب مکارم اخلاق کند همان اخلاق حمیده عامل می شود تا به خلق خدا رسیدگی کند و قلبی را شاد نماید.
فرا گرفتن مکارم اخلاق الزامی است انسان منهای اخلاق شایسته محروم شدن.
از همه چیز است بالاترین و لازم ترین علمی که باید فرا بگیریم علم اخلاق است امام کاظم علیه السلام می فرمودند:
الزَمُ العِلمِ لَکَ مادَلَّکَ عَلی صِلاحِ قَلبِکَ وَ اَظهَرَ لَکَ فِسادَهُ؛
لازم ترین علم ها برای تو آن علمی است که دل و ضمیرت را اصلاح کند و فساد اخلاق تو را ظاهر سازد. (1)
آیا این علم غیر از علم اخلاق است امام علیه السلام وقتی به فراگیری علم اخلاق درباره خود می رسد اینگونه می فرمایند:
وَ لَقَدْ قَرَنَ اللَّهُ بِهِ صَلّی اللّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِنْ لَدُنْ اءَنْ کانَ فَطِیما اءَعْظَمَ مَلَکٍ مِنْ مَلاَئِکَتِهِ، یَسْلُکُ بِهِ طَرِیقَ الْمَکارِمِ، وَ مَحاسِنَ اءَخْلاقِ الْعالَمِ، لَیْلَهُ وَ نَهارَهُ. وَ لَقَدْ کُنْتُ اءَتَّبِعُهُ اتِّباعَ الْفَصِیلِ اءَثَرَ اءُمِّهِ، یَرْفَعُ لِی فِی کُلِّ یَوْمٍ مِنْ اءَخْلاقِهِ عَلَما، وَ یَأْمُرُنِی بِالاقْتِداءِ بِهِ؛
خداوند از همان هنگامی که رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم از شیر گرفته شد برای آن گرامی فرشته ای عظیم الشان را همنشین فرمود تا راه های مکارم اخلاق را بپیماید و محاسن اخلاق جهانیان را شب و روز به او یادآوری نماید. و به تحقیق من همانند بچه شتری که مادرش را رها نمی کند به دنبال پیامبر در حرکت بودم و آن بزرگوار هر روز برای من از اخلاق خود نشانه ای برپا می داشت و مرا به پیروی از آن می گماشت.(2)
ملاحظه فرمودید که حتی رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم و بعد از ایشان امیرالمومنین علی علیه السلام هم از کسب مکارم اخلاق استثناء نبوده اند.
پس بزرگ خانواده محور است. نخست خود را به اخلاق پسندیده آراسته کند و بعد خانواده اش خویش را ترغیب به کسب مکارم اخلاق نماید پدر و مادر موظفند که فضای خانه را چنان پاکیزه نگه دارند که نونهالانشان زمینه شکوفایی استعدادهای نهفته در درون خود را برای فرا گرفتن خلق خوب داشته باشند و تا آن زمینه و فضا آماده نشود کاری از پیش نمی رود.
امام صادق علیه السلام می فرمودند:
لِاَنَّ اللهَ اَبی اَن یَترُکَ الطافَهُ وَ حَسنَ الخُلقِ اِلّا فِی مَطایا نورِهِ الاَعلی و جَمالِهِ الاَزکی لِاَنَّها خِصلَهٌ یَختَصُّ بِها الاَعرَفینَ بِهِ؛
خداوند متعال خودداری میکند از افاضه الطاف مخصوص و فیض خوی پسندیده مگر درباره کسانی که محل نور اعلا و جمال پاک احدیت هستند و این صفات مخصوص اشخاصی است که به پروردگار متعال معرفت کامل دارند.(3)
بخش دوم بیان امام علیه السلام که عرض کردم معلول اخلاق خوب است از جمله کارهای خداپسندانه ای است که ثواب زیادی بر آن متربت است.
شاد کردن دل مومن به ویژه با رفع گرفتاری های مادی و غم و غصه ای که برای او وارد شده است. امام سجاد علیه السلام در دعای مکارم الاخلاق یکی از درخواست هایش از پروردگار این است.
وَ اَجرِ لِلنّاسِ عَلی یَدِیَ الخَیرَ و لا تَمحَقهُ بِالمَنِّ؛
پروردگارا به دست من کار خیر مردم را اجرا کن ولی با منت گذاری من از بینش مبر. (4)
شرح ابن میثم
مقصود امام (علیه السلام) آن است که شاد کردن دل حاجتمندى با برآوردن حاجت او باعث مى شود که خداوند آن را وسیله لطف خود نسبت به برآورنده حاجت قرار مى دهد و بدان وسیله از اندوهى که به او رو کند، او را نگه مى دارد. و شاید، این لطف، همان اخلاص شخص نیازمند و بستگانش، در کمک و یارى او - وسیله درخواست از خدا - و نیز سپاس و ثنا گفتن به او و دلبستگى مردم نسبت به وى باشد، و تمامى اینها لطفى است که خداوند جهت نگهدارى از او و زدودن غمهاى او، فراهم مى آورد.
امام (علیه السلام) جریان این لطف را به سمت برطرف کردن غم و اندوه او، تشبیه به جریان آب در سرازیرى نموده است، و وجه شبه، سرعت ریزش براى زدودن غم و نگهدارى اوست، چون این لطف برخواسته از فرمان و امر الهى است و وَ ما أَمْرُنا إِلَّا واحِدَةٌ کَلَمْحٍ بِالْبَصَرِ و هم چنین زدودن اندوه به وسیله آن لطف را تشبیه به دور ساختن شتر بیگانه از میان شتران خودى، نموده است، و وجه شبه سرعت بر کنارى و دور ساختن است، و بقیه مطالب روشن است.(5)
پی‌نوشت‌ها:
1- مستدرک الوسایل، ج 2، ص 355
2- نهج البلاغه، خطبه 234
3- مصابح الشریعه، ص 254
4- دعای بیستم صحیفه سجادیه
5- ترجمه شرح نهج البلاغه ابن میثم، ج 5، ص 627 و 628
منبع: حدیث زندگی: شرح حکمت های نهج البلاغه، کاظم ارفع، تهران: پیام عدالت،1390.
فرا گرفتن مکارم اخلاق الزامی است انسان منهای اخلاق شایسته محروم شدن.
از همه چیز است بالاترین و لازم ترین علمی که باید فرا بگیریم علم اخلاق است امام کاظم علیه السلام می فرمودند:
الزَمُ العِلمِ لَکَ مادَلَّکَ عَلی صِلاحِ قَلبِکَ وَ اَظهَرَ لَکَ فِسادَهُ؛
لازم ترین علم ها برای تو آن علمی است که دل و ضمیرت را اصلاح کند و فساد اخلاق تو را ظاهر سازد. (1)
آیا این علم غیر از علم اخلاق است امام علیه السلام وقتی به فراگیری علم اخلاق درباره خود می رسد اینگونه می فرمایند:
وَ لَقَدْ قَرَنَ اللَّهُ بِهِ صَلّی اللّهُ عَلَیْهِ وَ آلِهِ مِنْ لَدُنْ اءَنْ کانَ فَطِیما اءَعْظَمَ مَلَکٍ مِنْ مَلاَئِکَتِهِ، یَسْلُکُ بِهِ طَرِیقَ الْمَکارِمِ، وَ مَحاسِنَ اءَخْلاقِ الْعالَمِ، لَیْلَهُ وَ نَهارَهُ. وَ لَقَدْ کُنْتُ اءَتَّبِعُهُ اتِّباعَ الْفَصِیلِ اءَثَرَ اءُمِّهِ، یَرْفَعُ لِی فِی کُلِّ یَوْمٍ مِنْ اءَخْلاقِهِ عَلَما، وَ یَأْمُرُنِی بِالاقْتِداءِ بِهِ؛
خداوند از همان هنگامی که رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم از شیر گرفته شد برای آن گرامی فرشته ای عظیم الشان را همنشین فرمود تا راه های مکارم اخلاق را بپیماید و محاسن اخلاق جهانیان را شب و روز به او یادآوری نماید. و به تحقیق من همانند بچه شتری که مادرش را رها نمی کند به دنبال پیامبر در حرکت بودم و آن بزرگوار هر روز برای من از اخلاق خود نشانه ای برپا می داشت و مرا به پیروی از آن می گماشت.(2)
ملاحظه فرمودید که حتی رسول خدا صلی الله علیه و آله وسلم و بعد از ایشان امیرالمومنین علی علیه السلام هم از کسب مکارم اخلاق استثناء نبوده اند.
پس بزرگ خانواده محور است. نخست خود را به اخلاق پسندیده آراسته کند و بعد خانواده اش خویش را ترغیب به کسب مکارم اخلاق نماید پدر و مادر موظفند که فضای خانه را چنان پاکیزه نگه دارند که نونهالانشان زمینه شکوفایی استعدادهای نهفته در درون خود را برای فرا گرفتن خلق خوب داشته باشند و تا آن زمینه و فضا آماده نشود کاری از پیش نمی رود.
امام صادق علیه السلام می فرمودند:
لِاَنَّ اللهَ اَبی اَن یَترُکَ الطافَهُ وَ حَسنَ الخُلقِ اِلّا فِی مَطایا نورِهِ الاَعلی و جَمالِهِ الاَزکی لِاَنَّها خِصلَهٌ یَختَصُّ بِها الاَعرَفینَ بِهِ؛
خداوند متعال خودداری میکند از افاضه الطاف مخصوص و فیض خوی پسندیده مگر درباره کسانی که محل نور اعلا و جمال پاک احدیت هستند و این صفات مخصوص اشخاصی است که به پروردگار متعال معرفت کامل دارند.(3)
بخش دوم بیان امام علیه السلام که عرض کردم معلول اخلاق خوب است از جمله کارهای خداپسندانه ای است که ثواب زیادی بر آن متربت است.
شاد کردن دل مومن به ویژه با رفع گرفتاری های مادی و غم و غصه ای که برای او وارد شده است. امام سجاد علیه السلام در دعای مکارم الاخلاق یکی از درخواست هایش از پروردگار این است.
وَ اَجرِ لِلنّاسِ عَلی یَدِیَ الخَیرَ و لا تَمحَقهُ بِالمَنِّ؛
پروردگارا به دست من کار خیر مردم را اجرا کن ولی با منت گذاری من از بینش مبر. (4)
شرح ابن میثم
مقصود امام (علیه السلام) آن است که شاد کردن دل حاجتمندى با برآوردن حاجت او باعث مى شود که خداوند آن را وسیله لطف خود نسبت به برآورنده حاجت قرار مى دهد و بدان وسیله از اندوهى که به او رو کند، او را نگه مى دارد. و شاید، این لطف، همان اخلاص شخص نیازمند و بستگانش، در کمک و یارى او - وسیله درخواست از خدا - و نیز سپاس و ثنا گفتن به او و دلبستگى مردم نسبت به وى باشد، و تمامى اینها لطفى است که خداوند جهت نگهدارى از او و زدودن غمهاى او، فراهم مى آورد.
امام (علیه السلام) جریان این لطف را به سمت برطرف کردن غم و اندوه او، تشبیه به جریان آب در سرازیرى نموده است، و وجه شبه، سرعت ریزش براى زدودن غم و نگهدارى اوست، چون این لطف برخواسته از فرمان و امر الهى است و وَ ما أَمْرُنا إِلَّا واحِدَةٌ کَلَمْحٍ بِالْبَصَرِ و هم چنین زدودن اندوه به وسیله آن لطف را تشبیه به دور ساختن شتر بیگانه از میان شتران خودى، نموده است، و وجه شبه سرعت بر کنارى و دور ساختن است، و بقیه مطالب روشن است.(5)
پی‌نوشت‌ها:
1- مستدرک الوسایل، ج 2، ص 355
2- نهج البلاغه، خطبه 234
3- مصابح الشریعه، ص 254
4- دعای بیستم صحیفه سجادیه
5- ترجمه شرح نهج البلاغه ابن میثم، ج 5، ص 627 و 628
منبع: حدیث زندگی: شرح حکمت های نهج البلاغه، کاظم ارفع، تهران: پیام عدالت،1390.
