روش صحیح پرسیدن

امام علی علیه‌ السلام در پاسخ کسى که از وى مشکلى را پرسید، فرمودند:

لِسَائِلٍ سَأَلَهُ عَنْ مُعْضِلَةٍ سَلْ تَفَقُّهاً وَ لَا تَسْأَلْ تَعَنُّتاً فَإِنَّ الْجَاهِلَ الْمُتَعَلِّمَ شَبِیهٌ بِالْعَالِمِ وَ إِنَّ الْعَالِمَ الْمُتَعَسِّفَ«» شَبِیهٌ بِالْجَاهِلِم.

برای فهمیدن بپرس نه برای آزار دادن که نادان آموزش گیرنده همانند داناست و همانا دانای بی انصاف چون نادان بهانه جو است.

نهج البلاغه: حکمت 312

امام علیه السلام صحیح پرسیدن را آموزش می دهد. سوال کنندگان متفاوتند بعضی برای آن که طرف مقابل را ضایع کنند می پرسند و بعضی جهت اظهار فضل که ما هم چیزهایی می دانیم می پرسند و قصد فهمیدن ندارند اینها همانند که امام علیه السلام فرمودند: دانای بی انصافند و قصد بهانه جویی دارند.

پس بهترین نوع پرسش برای فهمیدن و دانستن چیزی که از آن ناآگاهی وجود دارد و موضوعی باشد که فایده ای بر آن مترتب باشد.

گاهی بعضی پرسش ها به ضرر پرسش کننده است.
یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تَسْأَلُوا عَنْ أَشْیَاءَ إِنْ تُبْدَ لَکُمْ تَسُؤْکُمْ؛ ای اهل ایمان از چیزهایی که اگر فاش شود شما را ناراحت می کند سوال نکنید.(1)

اصبغ بن نباته می گوید: یک روز در محضر امیرالمومنین علی علیه السلام بودیم که حضرت برای مردم خطبه می خواندند. سپس فرمودند:

سَلُونی قَبلَ اَن تَفقِدُونی فَوَاللهِ لا تُسالُونِی عَن شَییءٍ مَضی و لا عَن شییءٍ یَکُوُن اِلّا نَباتُکُم بِهِ؛ بپرسید از من قبل از آنکه مرا از دست بدهید به خدا سوگند از گذشته و آینده هر چه بپرسید خبرش را برایتان بازگو می کنم.

در این لحظه سعد بن ابی وقاص از جا برخاست و گفت: ای امیرالمومنین به من خبر ده که چند عدد مو در سر و ریش من وجود دارد؟ امام علیه السلام فرمودند:
به خدا سوگند رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلم به من فرموده بود که تو چنین سوالی از من خواهی کرد.

و ما فِی رَاسِکَ وَ لحِیَتِکَ مِن شَعرَهٍ و فِی اصلها شیطانٌ جالِسٌ وَ اَن فِی بَیتِکَ لَسَخلاً یَقتُلُ الحُسَینَ اِبنِی وَ عُمَر بنِ سعدٍ یَومئِذٍ یَدرِجٌ بَینَ یَدَیهِ؛ این را بدان که در بن هر موی تو شیطانی نشسته است و در خانه ات گوساله ای را داری که فرزندم حسین را می کشد این در حالی بود که عمر سعد در آغوش سعد بن ابی وقاص بود.(2)

جالب اینجاست که یکی از مسشترقین غربی پس از مطالعه کلام امام علیه السلام که فرمودند:
سَلُونی قَبلَ اَن تَفقِدونی، می گوید: ای کاش من در محضر امیرالمومنین علی علیه السلام می بودم و راه های سیر و سفر به آسمان های هفت گانه را از او می پرسیدم چون امام علیه السلام در دنبال فرمایش خود فرمودند:
فَاَنَا بِطُرُقِ السَّماءِ اَعلَمُ مِنِّی بِطُرُقِ الاَرضِ؛ من راه های آسمان را بهتر از راه های زمین می شناسم یعنی علم کیهان شناسی نزد من است.(3)

شرح ابن میثم
امام علیه‌ السلام از گفتار پرسش کننده فهمید که هدفش آزمودن امام علیه‌ السلام است، این بود که قبل از پاسخ به ادب کردن و راهنمایى او پرداخت بر آنچه شایسته پرسش و هدف پرسیدن است یعنى چیز فهمى نه طرف را به سختى انداختن، چون مورد اوّل براى انسان مفید است.

تفقّها و تعنّتا دو مفعول له و یا دو مصدرند که جایگزین حال شده اند، امام علیه‌ السلام به وسیله قیاس مضمرى بر سؤال براى آموزش ترغیب کرده است که صغراى آن عبارت: فانّ الجاهل المتعلّم شبیه بالعالم است، و وجه شبه، مشترک بودن آن دو تن در دانش طلبى و مقصد است. و کبراى مقدّر آن چنین است: و هر کس که مانند عالم باشد، شایسته است که روش او را داشته باشد.

آن گاه از رفتن به راه نادرست در پرسش، و انحراف از آن به چیزى غیر از مقصود اصلى به وسیله قیاس مضمرى بر حذر داشته است که صغراى آن: فانّ العالم... بالجهل مى باشد، و وجه شبه آن است که چنان عالمى سؤال را بى مورد مطرح مى نماید و همچون نادان پرسشهاى نابجا و درخواست ناروا مى کند، و کبراى مقدّر نیز چنین است: و هر کس که شبیه نادانان باشد باید از روش او اجتناب کرد تا از این شباهت به دور باشد.(4)

پی‌نوشت‌ها:
1- سوره مائده، آیه 101
2- بحار الانوار، ج 44، ص 256
3- نهج البلاغه، خطبه 189
4- ترجمه شرح نهج البلاغه ابن میثم، ج 5، ص 681 و 682

منبع: حدیث زندگی: شرح حکمت های نهج البلاغه، کاظم ارفع، تهران: پیام عدالت، 1390.