روش تسلیت گفتن
امام علی علیه السلام در مرگ شخصی به قومی این گونه تسلیت گفتند:
وَ عَزَّى عَلَیْهِ السَّلَامُ قَوْماً عَنْ مَیِّتٍ مَاتَ لَهُمْ فَقَالَ إِنَّ هَذَا الْأَمْرَ لَیْسَ لَکُمْ بَدَأَ وَ لَا إِلَیْکُمُ انْتَهَى وَ قَدْ کَانَ صَاحِبُکُمْ هَذَا یُسَافِرُ فَعُدُّوهُ فِی بَعْضِ أَسْفَارِهِ فَإِنْ قَدِمَ عَلَیْکُمْ وَ إِلَّا قَدِمْتُمْ عَلَیْهِ.
این پیشامد نه با شما شروع شد و نه با شما پایان می پذیرد. این یار شما سفر می کرد پس فکر کنید که به یکی از سفرهایش رفته بر فرض اینکه نزد شما برگردد و اگر نیامد شما نزد او می روید.
نهج البلاغه: حکمت 349
شرح حدیث:
روش تسلیت گفتنش امام علیه السلام نیز آموزنده است. صاحبان عزا را التیام می دهد در حالی که هشدار نیز می‌دهد. یعنی بدانید این مسافرت برای همه شما هست به این نکته هم توجه کنید مسافر شما دیگر برنمی‌گردد این شما هستید که باید بروید با او ملاقات کنید.
امام علیه السلام نیز فرموده‌اند:
أَنْتُمْ طُرَدَاءُ الْمَوْتِ إِنْ أَقَمْتُمْ لَهُ أَخَذَکُمْ وَ إِنْ فَرَرْتُمْ مِنْهُ أَدْرَکَکُمْ وَ هُوَ ألْزَمُ لَکُمْ مِنْ ظِلِّکُمْ الْمَوْتُ مَعْقُودٌ بِنَوَاصِیکُمْ؛
شما فراریان و تعقیب شدگان مرگ هستید اگر برایش بایستید شما را می گیرد اگر هم از آن بگریزید به شما می رسد او از سایه شما به شما پیوسته تر است. مرگ به موی جلوی سر شما گره خورده است.(1)
بنابراین برای چیزی که همه بدان مبتلا خواهند شد جزع و فزع معنا ندارد و باید تن به قضای الهی داد و هر آنچه حضرت دوست مقدر فروده به آن متلزم بود.
پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلم به یکی از اصحاب خود در مرگ فرزندش چنین تسلیت نوشتند:
فَعَظَّمَ اللّهُ جَلَّ اسمُهُ لکَ الأجرَ و ألهَمَکَ الصَّبرَ ··· فلا تَجمَعَنَّ أن یُحبِطَ جَزَعُکَ أجرَکَ، و أن تَندَمَ غَدا علی ثَوابِ مُصِیبَتِکَ؛ و إنّکَ لو قَدِمتَ علی ثَوابِها عَلِمتَ أنّ المُصیبَهَ قد قَصُرَتْ عَنها، و اعلَمْ أنَّ الجَزَعَ لا یَرُدُّ فائتا، و لا یَدفَعُ حُزنٌ قَضاءً، فَلْیُذهِب أسَفَکَ ما هُو نازِلٌ بکَ مَکانَ ابنِکَ ، و السلامُ؛
خدای بزرگ اجر تو را زیاد گرداند و صبر عطایت فرماید... مبادا بی تابی تو اجرت را از بین ببرد و فردا برای از دست دادن ثواب مصیبتت پشیمان شوی. اگر ثواب آن را می دیدی درمی یافتی که آن مصیبت در برابرش ناچیز است. بدان که بی تابی کردن آنچه را از دست رفته برنمی‌گرداند و هیچ اندوهی قضای الهی را دفع نمی کند. پس آنچه به جای فرزندت به تو داده می شود سزاست که اندوه تو را ببرد. والسلام(2)
پس تفاوت بی تابی کردن و صبر در برابر از دست دادن عزیزان این است که آدم صبور اجر صبرش را و آنکه بی تابی می کند. خَسِرَ الدُّنیا وَ الاخِرَه می شود هم مصیبت می بیند و هم در جهان آخرت بدون مزد خواهد بود.
امام علیه السلام در جای دیگر فرمودند:
اِنَّکَ اِن صَبَرتَ جَرَت عَلَیکَ المَقادِیرُ وَ اَنتَ ماجُورٌ وَ اِن جَزِعتَ جَرَت عَلَیکَ المَقادِیرُ وَ اَنتَ مازُورٌ؛
اگر صبر کنی مقدرات الهی بر تو جاری می شود و ماجور خواهی بود و اگر بیتابی کنی باز هم مقدرات خداوند بر تو جاری می شود و گناهکار خواهی بود.(3)
شرح ابن میثم
«عدّوه» یعنى: چنین فرض کنید. این نوع تسلیت، با عبارتى فصیح، و معناى بسیار براى قانع ساختن و آرامش مفید است.(4)
پی‌نوشت‌ها:
1- نهج البلاغه، نامه 27
2- اعلام الدین، ص 295
3- جامع الاخبار، ص 316
4- ترجمه شرح نهج البلاغه ابن میثم، ج 5، ص 706
منبع: حدیث زندگی: شرح حکمت های نهج البلاغه، کاظم ارفع، تهران: پیام عدالت، 1390.
امام علیه السلام نیز فرموده‌اند:
أَنْتُمْ طُرَدَاءُ الْمَوْتِ إِنْ أَقَمْتُمْ لَهُ أَخَذَکُمْ وَ إِنْ فَرَرْتُمْ مِنْهُ أَدْرَکَکُمْ وَ هُوَ ألْزَمُ لَکُمْ مِنْ ظِلِّکُمْ الْمَوْتُ مَعْقُودٌ بِنَوَاصِیکُمْ؛
شما فراریان و تعقیب شدگان مرگ هستید اگر برایش بایستید شما را می گیرد اگر هم از آن بگریزید به شما می رسد او از سایه شما به شما پیوسته تر است. مرگ به موی جلوی سر شما گره خورده است.(1)
بنابراین برای چیزی که همه بدان مبتلا خواهند شد جزع و فزع معنا ندارد و باید تن به قضای الهی داد و هر آنچه حضرت دوست مقدر فروده به آن متلزم بود.
پیامبر خدا صلّی الله علیه و آله و سلم به یکی از اصحاب خود در مرگ فرزندش چنین تسلیت نوشتند:
فَعَظَّمَ اللّهُ جَلَّ اسمُهُ لکَ الأجرَ و ألهَمَکَ الصَّبرَ ··· فلا تَجمَعَنَّ أن یُحبِطَ جَزَعُکَ أجرَکَ، و أن تَندَمَ غَدا علی ثَوابِ مُصِیبَتِکَ؛ و إنّکَ لو قَدِمتَ علی ثَوابِها عَلِمتَ أنّ المُصیبَهَ قد قَصُرَتْ عَنها، و اعلَمْ أنَّ الجَزَعَ لا یَرُدُّ فائتا، و لا یَدفَعُ حُزنٌ قَضاءً، فَلْیُذهِب أسَفَکَ ما هُو نازِلٌ بکَ مَکانَ ابنِکَ ، و السلامُ؛
خدای بزرگ اجر تو را زیاد گرداند و صبر عطایت فرماید... مبادا بی تابی تو اجرت را از بین ببرد و فردا برای از دست دادن ثواب مصیبتت پشیمان شوی. اگر ثواب آن را می دیدی درمی یافتی که آن مصیبت در برابرش ناچیز است. بدان که بی تابی کردن آنچه را از دست رفته برنمی‌گرداند و هیچ اندوهی قضای الهی را دفع نمی کند. پس آنچه به جای فرزندت به تو داده می شود سزاست که اندوه تو را ببرد. والسلام(2)
پس تفاوت بی تابی کردن و صبر در برابر از دست دادن عزیزان این است که آدم صبور اجر صبرش را و آنکه بی تابی می کند. خَسِرَ الدُّنیا وَ الاخِرَه می شود هم مصیبت می بیند و هم در جهان آخرت بدون مزد خواهد بود.
امام علیه السلام در جای دیگر فرمودند:
اِنَّکَ اِن صَبَرتَ جَرَت عَلَیکَ المَقادِیرُ وَ اَنتَ ماجُورٌ وَ اِن جَزِعتَ جَرَت عَلَیکَ المَقادِیرُ وَ اَنتَ مازُورٌ؛
اگر صبر کنی مقدرات الهی بر تو جاری می شود و ماجور خواهی بود و اگر بیتابی کنی باز هم مقدرات خداوند بر تو جاری می شود و گناهکار خواهی بود.(3)
شرح ابن میثم
«عدّوه» یعنى: چنین فرض کنید. این نوع تسلیت، با عبارتى فصیح، و معناى بسیار براى قانع ساختن و آرامش مفید است.(4)
پی‌نوشت‌ها:
1- نهج البلاغه، نامه 27
2- اعلام الدین، ص 295
3- جامع الاخبار، ص 316
4- ترجمه شرح نهج البلاغه ابن میثم، ج 5، ص 706
منبع: حدیث زندگی: شرح حکمت های نهج البلاغه، کاظم ارفع، تهران: پیام عدالت، 1390.
