روش تسلیت گفتن
به اشعث بن قیس در آن هنگام که فرزندش مرده بود چنین تسلیت گفتند:
وَ قَدْ عَزَّى الْأَشْعَثَ بْنَ قَیْسٍ عَنِ ابْنٍ لَهُ یَا أَشْعَثُ إِنْ تَحْزَنْ عَلَى ابْنِکَ فَقَدِ اسْتَحَقَّتْ مِنْکَ ذَلِکَ الرَّحِمُ وَ إِنْ تَصْبِرْ فَفِی اللَّهِ مِنْ کُلِّ مُصِیبَةٍ خَلَفٌ یَا أَشْعَثُ إِنْ صَبَرْتَ جَرَى عَلَیْکَ الْقَدَرُ وَ أَنْتَ مَأْجُورٌ وَ إِنْ جَزِعْتَ جَرَى عَلَیْکَ الْقَدَرُ وَ أَنْتَ مَأْزُورٌ یَا أَشْعَثُ ابْنُکَ سَرَّکَ وَ هُوَ بَلَاءٌ وَ فِتْنَةٌ وَ حَزَنَکَ وَ هُوَ ثَوَابٌ وَ رَحْمَةٌ.
ای اشعث اگر در مرگ فرزندت اندوهگینی سزاوار است زیرا که با او پیوند خویشاوندی داری و اگر شکیبایی کنی برای هر مصیبت در نزد پروردگار پاداشی است.
ای اشعث اگر صبر کنی حکم خدا درباره ات به اجرا در آمده و تو ماجور هستی و اگر بی‌تابی کنی تقدیر الهی بر تو جاری است و گناهکار خواهی بود ای اشعث پسرت برایت وسیله سرور بود و نیز او برای تو سبب امتحان بود و با مرگش تو را محزون ساخت در حالی که برای تو پاداش و رحمت است.
ای اشعث اگر صبر کنی حکم خدا درباره ات به اجرا در آمده و تو ماجور هستی و اگر بی‌تابی کنی تقدیر الهی بر تو جاری است و گناهکار خواهی بود ای اشعث پسرت برایت وسیله سرور بود و نیز او برای تو سبب امتحان بود و با مرگش تو را محزون ساخت در حالی که برای تو پاداش و رحمت است.
نهج البلاغه: حکمت 283
شرح حدیث:
امام علیه السلام در گفتار خود چند پیام داده است.
1- حزن و اندوه به خاطر از دست دادن عزیزان و نزدیکان یک امر طبیعی است آن هم به خاطر پیوند عاطفی که بین ارحام وجود دارد و اگر کسی بگوید من به هیچ وجه اندوهگین نمی شوم قلب سختی دارد چنانکه شخص رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم پس از فوت تنها پسرش ابراهیم گریه کرد.
2- شکیبایی برای هر مصیبت نزد پروردگار پاداش دارد آنکه شکیبایی نمی کند خود را می ازارد اطرافیان را نیز اذیت می کند اضافه بر آنکه نزد خداوند مزد و پاداشی نخواهد داشت و کسی که شکیبایی می کند اجرش حساب و اندازه ندارد.
إِنَّمَا یُوَفَّی الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَیْرِ حِسَابٍ؛
البته خداوند پاداش صابران را بی حساب خواهد داد.(1)
امام صادق علیه السلام فرمودند:
اَیُّما رَجُلٍ اِشتَکی فَصَبَرَ وَ احتَسَبَ کَتَبَ اللهَ لَهُ مِنَ الاَجرِ اَجرَ اَلفِ شَهیدٍ؛
هر کسی که به دردی گرفتار شود و صبر کند و آن را در راه خدا به شمار آورد خداوند اجر هزار شهید را برایش رقم زند.(2)
2- به طور کلی فرزندان مایه امتحان پدران و مادران هستند چه سلامت باشند و در قید حیات و چه از دست بروند.
وَاعْلَمُوا أَنَّمَا أَمْوَالُکُمْ وَأَوْلَادُکُمْ فِتْنَهٌ وَأَنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِیمٌ؛
بدانید که ثروت ها و فرزندان شما وسیله امتحانی بیش برای شما نیستند و پاداش بزرگ نزد پروردگار است.(3)
رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم فرمودند:
اَولادُنا اَکبادُنا صُغَراوهُم اُمَرونا کُبَراوهُم اَعداونا فَاِن عاشُورا فَتَنُونا و اِن ماتُوا اَحزَنُونا؛
فرزندان ما جگرگوشه های ما هستند اگر زنده باشند بلای جان ما و فتنه اند و اگر بمیرند باعث غم و اندوه ما می شوند. (4)
شرح ابن میثم
امام علیه السلام نخست اندوه او را [در مصیبت فرزندش] ستوده و بجا دانسته است زیرا سزاوار است که هر خویشاوندى در مصیبت خویش خود غمگین شود. و به دنبال آن، مطالبى را که دلیل بر زشتى بى تابى و غم است و صبر بر آن به جهاتى بهتر است به شرح زیر آورده است:
1- عبارت: و ان تصبر... خلف
که یک قضیه شرطیه متّصله است، صغراى قیاس مضمرى است که کبراى مقدّر آن چنین است: و هر چه در پیشگاه خدا عوض داشته باشد صبر بر آن بهتر است. و نتیجه قیاس چنین مى شود: اگر بر این مصیبت صبر کنى، صبر بهتر است.
2- عبارت: ان صبرت... و انت مأجور
یعنى: در برابر صبرت، پاداش مى یابى. این جمله نیز صغراى قیاس مضمرى است که کبراى مقدّرش مى شود: و هر چه را که مقدّر شود شکیبایى بر آن اجر دارد، پس شکیبایى بر آن بهتر است.
3- او را از بى تابى بر حذر داشته است، با این عبارت: و ان جزعت... مأزور
یعنى در بى تابى کردن، گنهکارى اصل مأزور، موزور بوده است، به خاطر این که با مأجور هم طراز باشد، با همزه استعمال شده است، و این جمله نیز قیاس مضمرى است که کبراى مقدّرش چنین است: و هر که قدر بر او جارى شده، اگر بى تابى کند، گنهکار است و وارد آتش جهنّم مى شود.
4- عبارت: سرّک و هو بلاء و فتنة
هشدارى است نسبت به زیاده روى در شادى و سرور بر وجود فرزند. و دلیل بلا بودن آن، این است که زیاده روى در محبّت فرزند مستلزم خوى ناپسندى چون ترس از جهاد مى باشد. از آن رو که مبادا از فرزندش جدا شود و مانند بخل، به سبب ترس از تنگدستى فرزند و توجه به آینده او، و مثل اندوه و غم در باره بیماریها و حوادث براى او، همان طورى که پیامبر صلّی الله علیه و آله فرموده است: فرزند باعث غم، ترس و بخل است. و همچنین کینه و دشمنى با فرزند که باعث عاق کردن و قطع رحم و محروم داشتن او از مال و ثروت مى شود پس سزاوار است که خداوند پدر را به وسیله فرزند بیازماید و از وى بخواهد که نسبت به فرزندش به عدالت رفتار کند.
واو در و هو حالیه است و جمله، صغراى قیاس مضمرى است که کبراى مقدّر آن چنین است: و هر چه این طور باشد، سزاوار است که بر شادى از دست رفته آن تأسف نخورند.
5- عبارت: و حزنک...
هشدارى نسبت به اندوه در مصیبت است به دلیل آن که لازمه ترک اندوه، صبر بر مصیبت است که اجر و رحمت خدا را در پى دارد، و این عبارت مقدمه صغراى قیاس مضمرى است که کبراى مقدر آن چنین است: و هر صبرى بر اندوه، خود اجر و رحمتى در پى دارد، پس سزاوار است که بر این اندوه صبر کنند.(5)
پی‌نوشت‌ها:
1- سوره زمر، آیه 10
2- طب الائمه علیهم السلام، ص 17
3- سوره انفال، آیه 38
4- جامع الاخبار، ص 284
5- ترجمه شرح نهج البلاغه ابن میثم، ج 5، ص 663 - 665
منبع: حدیث زندگی: شرح حکمت های نهج البلاغه، کاظم ارفع، تهران: پیام عدالت، 1390.
1- حزن و اندوه به خاطر از دست دادن عزیزان و نزدیکان یک امر طبیعی است آن هم به خاطر پیوند عاطفی که بین ارحام وجود دارد و اگر کسی بگوید من به هیچ وجه اندوهگین نمی شوم قلب سختی دارد چنانکه شخص رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم پس از فوت تنها پسرش ابراهیم گریه کرد.
2- شکیبایی برای هر مصیبت نزد پروردگار پاداش دارد آنکه شکیبایی نمی کند خود را می ازارد اطرافیان را نیز اذیت می کند اضافه بر آنکه نزد خداوند مزد و پاداشی نخواهد داشت و کسی که شکیبایی می کند اجرش حساب و اندازه ندارد.
إِنَّمَا یُوَفَّی الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَیْرِ حِسَابٍ؛
البته خداوند پاداش صابران را بی حساب خواهد داد.(1)
امام صادق علیه السلام فرمودند:
اَیُّما رَجُلٍ اِشتَکی فَصَبَرَ وَ احتَسَبَ کَتَبَ اللهَ لَهُ مِنَ الاَجرِ اَجرَ اَلفِ شَهیدٍ؛
هر کسی که به دردی گرفتار شود و صبر کند و آن را در راه خدا به شمار آورد خداوند اجر هزار شهید را برایش رقم زند.(2)
2- به طور کلی فرزندان مایه امتحان پدران و مادران هستند چه سلامت باشند و در قید حیات و چه از دست بروند.
وَاعْلَمُوا أَنَّمَا أَمْوَالُکُمْ وَأَوْلَادُکُمْ فِتْنَهٌ وَأَنَّ اللَّهَ عِنْدَهُ أَجْرٌ عَظِیمٌ؛
بدانید که ثروت ها و فرزندان شما وسیله امتحانی بیش برای شما نیستند و پاداش بزرگ نزد پروردگار است.(3)
رسول الله صلی الله علیه و آله وسلم فرمودند:
اَولادُنا اَکبادُنا صُغَراوهُم اُمَرونا کُبَراوهُم اَعداونا فَاِن عاشُورا فَتَنُونا و اِن ماتُوا اَحزَنُونا؛
فرزندان ما جگرگوشه های ما هستند اگر زنده باشند بلای جان ما و فتنه اند و اگر بمیرند باعث غم و اندوه ما می شوند. (4)
شرح ابن میثم
امام علیه السلام نخست اندوه او را [در مصیبت فرزندش] ستوده و بجا دانسته است زیرا سزاوار است که هر خویشاوندى در مصیبت خویش خود غمگین شود. و به دنبال آن، مطالبى را که دلیل بر زشتى بى تابى و غم است و صبر بر آن به جهاتى بهتر است به شرح زیر آورده است:
1- عبارت: و ان تصبر... خلف
که یک قضیه شرطیه متّصله است، صغراى قیاس مضمرى است که کبراى مقدّر آن چنین است: و هر چه در پیشگاه خدا عوض داشته باشد صبر بر آن بهتر است. و نتیجه قیاس چنین مى شود: اگر بر این مصیبت صبر کنى، صبر بهتر است.
2- عبارت: ان صبرت... و انت مأجور
یعنى: در برابر صبرت، پاداش مى یابى. این جمله نیز صغراى قیاس مضمرى است که کبراى مقدّرش مى شود: و هر چه را که مقدّر شود شکیبایى بر آن اجر دارد، پس شکیبایى بر آن بهتر است.
3- او را از بى تابى بر حذر داشته است، با این عبارت: و ان جزعت... مأزور
یعنى در بى تابى کردن، گنهکارى اصل مأزور، موزور بوده است، به خاطر این که با مأجور هم طراز باشد، با همزه استعمال شده است، و این جمله نیز قیاس مضمرى است که کبراى مقدّرش چنین است: و هر که قدر بر او جارى شده، اگر بى تابى کند، گنهکار است و وارد آتش جهنّم مى شود.
4- عبارت: سرّک و هو بلاء و فتنة
هشدارى است نسبت به زیاده روى در شادى و سرور بر وجود فرزند. و دلیل بلا بودن آن، این است که زیاده روى در محبّت فرزند مستلزم خوى ناپسندى چون ترس از جهاد مى باشد. از آن رو که مبادا از فرزندش جدا شود و مانند بخل، به سبب ترس از تنگدستى فرزند و توجه به آینده او، و مثل اندوه و غم در باره بیماریها و حوادث براى او، همان طورى که پیامبر صلّی الله علیه و آله فرموده است: فرزند باعث غم، ترس و بخل است. و همچنین کینه و دشمنى با فرزند که باعث عاق کردن و قطع رحم و محروم داشتن او از مال و ثروت مى شود پس سزاوار است که خداوند پدر را به وسیله فرزند بیازماید و از وى بخواهد که نسبت به فرزندش به عدالت رفتار کند.
واو در و هو حالیه است و جمله، صغراى قیاس مضمرى است که کبراى مقدّر آن چنین است: و هر چه این طور باشد، سزاوار است که بر شادى از دست رفته آن تأسف نخورند.
5- عبارت: و حزنک...
هشدارى نسبت به اندوه در مصیبت است به دلیل آن که لازمه ترک اندوه، صبر بر مصیبت است که اجر و رحمت خدا را در پى دارد، و این عبارت مقدمه صغراى قیاس مضمرى است که کبراى مقدر آن چنین است: و هر صبرى بر اندوه، خود اجر و رحمتى در پى دارد، پس سزاوار است که بر این اندوه صبر کنند.(5)
پی‌نوشت‌ها:
1- سوره زمر، آیه 10
2- طب الائمه علیهم السلام، ص 17
3- سوره انفال، آیه 38
4- جامع الاخبار، ص 284
5- ترجمه شرح نهج البلاغه ابن میثم، ج 5، ص 663 - 665
منبع: حدیث زندگی: شرح حکمت های نهج البلاغه، کاظم ارفع، تهران: پیام عدالت، 1390.
