اهمیّت حسن خلق
امام صادق علیه السلام فرمودند:
أَکْمَلُ النَّاسِ عَقْلاً أَحْسَنُهُمْ خُلْقاً؛
عقل کسى از همه کامل تر است که اخلاقش از همه بهتر باشد.
اصول کافى، ج 1، ص 23، ح 17
شرح حدیث:
در مورد حُسن خلق روایات فراوانى داریم، و اهمیتى که در این روایات به این فضیلت مهم اخلاقى داده شده در کمتر مسئله اى دیده مى شود. تا آنجا که طبق برخى روایات، «اسلام» مساوى با «حُسن خلق» معرّفى شده است (اَلْإِسْلامُ حُسْنُ الْخُلْقِ). (1)
رابطۀ کمال عقل و حُسن خلق
راستى چه رابطه اى بین حُسن خلق و کمال عقل وجود دارد که حضرت رسول (صلی الله علیه و آله) و امام صادق (علیه السلام) عقل کسى را از همه کامل تر مى دانند که اخلاقش از همه بهتر باشد؟
در پاسخ به این سؤال مى گوییم: انسان به تنهایى نمى تواند به جنگ مشکلات مادّى و معنوى، و سیاسى و اقتصادى و اجتماعى ومانند آن برود؛ زیرا مشکلات، فراتر از نیرو و توان انسان اند. در صورتى در این نبرد نابرابر پیروز خواهد شد که بتواند از نیروى دیگران هم استفاده کند و کسانى که توانایى جذب نیرو و کمک دیگران را نداشته باشند و به تنهایى به استقبال این خطرات بروند محکوم به شکست خواهند بود. حال باید دید که چگونه مى توان این نیروى کمکى را به دست آورد؟ این کار روش هاى مختلفى دارد که یکى از بهترین آن ها، حُسن خلق و برخورد خوش با مردم است. بنابراین، کامل ترینِ مردم از نظر عقل کسى است که ازطریق برخورد خوش با مردم، همیشه آن ها را در کنار خود داشته باشد.
حُسن خلق، معجزه پیامبر (صلی الله علیه و آله)
خداوند متعال در آیه 159 سوره آل عمران حُسن خلق را از معجزات پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) ذکر مى کند: (فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللهِ لِنْتَ لَهُمْ) اگر اخلاق عظیم و برخورد فوق العاده زیباى پیامبر (صلی الله علیه و آله) نبود مردم از اطرافش پراکنده مى شدند؛ امّا به واسطه حُسن خلق، مردم گرد آن حضرت جمع شدند. یکى از مشکلات جوامع بشرى آن زمان، به ویژه عرب جاهلى این بود که نه عقلى داشتند و نه علمى و نه وحدتى؛ امّا پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در میان همان مردم و با بهره گرفتن از همان انسان ها، پایه حکومتى را گذاشت که اکنون بیش از 50 کشور جهان تابع آن هستند و از مهم ترین رموز موفقیت آن حضرت، اخلاق خوش وى بود.
حُسن خلق در کلام معصومین (علیهم السلام)
به سه روایت کوتاه توجه فرمایید:
1. حضرت رسول (صلی الله علیه و آله) فرمود: «لَمّا خَلَقَ اللهُ تَعالى الایمانَ قالَ: اَللّهُمَّ قَوِّنی فَقَوّاهُ بِحُسْنِ الْخُلْقِ وَالسَّخاءِ وَلَمّا خَلَقَ اللهُ الْکُفْرَ قالَ: اللّهُمَّ قَوِّنی، فَقَوّاهُ بِالْبُخْلِ وَسُوءِ الْخُلْقِ؛ هنگامى که خداوند متعال ایمان را آفرید، ایمان گفت: خدایا! مرا تقویت کن، خداوند او را با حسن خلق و سخاوت تقویت کرد. و هنگامى که کفر را آفرید، کفر گفت: خدایا! مرا تقویت کن، خداوند او را با بخل و اخلاق بد تقویت کرد».(1)
آنچه در این روایت آمده کنایه از این است که حسن خلق و سخاوت، دو رکن اساسى ایمان، و بخل و سوء اخلاق، دو پایه اصلى کفر است، نه این که ایمان و کفر قبل از انسان آفریده شده باشند.
2. حضرت على (علیه السلام) فرمود: «رُبَّ عَزیرٍ اَذَلّهُ خُلْقُهُ، ذَلیلٍ واَعَّهُ خُلْقُه؛ چه بسیار انسان هاى عزیزى که سوء خلق، آن ها را به خاک ذلّت نشانده، و انسان هاى ذلیلى که حسن خلق آن ها را عزیز کرده است».(3)
3. حضرت على (علیه السلام) فرمود: «عُنْوانُ صَحیفَةِ الْمُؤْمِنِ حُسْنُ خُلْقِهِ؛ سرلوحه نامه اعمال مؤمن حسن خلق اوست».(4)
در روایت دیگر از پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) حبّ على بن ابى طالب (علیه السلام) عنوان صحیفه مؤمن شمرده شده است (عُنْوانُ صَحیفَةِ الْمُؤْمِنِ یَوْمَ الْقِیامَةِ حُبُّ عَلِىِّ بْنِ أبیطالِبٍ (علیهما السلام)).(5)
از این دو روایت استفاده مى شود که مولا على (علیه السلام) الگوى حسن خلق است که هم محبت او و هم حسن خلقى که از او گرفته شده تیتر اصلى نامه اعمال است.
حضرت آن قدر خوش اخلاق بود که دشمنان گفتند: چون زیاد شوخى مى کند به درد خلافت نمى خورد!
راستى جوامع اسلامى و مسلمانان چقدر به این معجزه بزرگ اهمیت داده اند؟!
پی‌نوشت‌ها:
1. میزان الحکمه، ج 3، ص 133، باب 1111، ح 5220.
2. همان.
3. همان، باب 1110، ح 5219.
4. همان، ص 134، باب 1111، ح 5230.
5. بحارالانوار، ج 39، ص 229.
منبع: نخستین آفریده خدا، آیت الله العظمی مکارم شیرازی (دام ظله)، تهیه و تنظیم: ابوالقاسم علیان نژادی، انتشارات امام علی بن ابی طالب علیه السلام، قم، 1394.
رابطۀ کمال عقل و حُسن خلق
راستى چه رابطه اى بین حُسن خلق و کمال عقل وجود دارد که حضرت رسول (صلی الله علیه و آله) و امام صادق (علیه السلام) عقل کسى را از همه کامل تر مى دانند که اخلاقش از همه بهتر باشد؟
در پاسخ به این سؤال مى گوییم: انسان به تنهایى نمى تواند به جنگ مشکلات مادّى و معنوى، و سیاسى و اقتصادى و اجتماعى ومانند آن برود؛ زیرا مشکلات، فراتر از نیرو و توان انسان اند. در صورتى در این نبرد نابرابر پیروز خواهد شد که بتواند از نیروى دیگران هم استفاده کند و کسانى که توانایى جذب نیرو و کمک دیگران را نداشته باشند و به تنهایى به استقبال این خطرات بروند محکوم به شکست خواهند بود. حال باید دید که چگونه مى توان این نیروى کمکى را به دست آورد؟ این کار روش هاى مختلفى دارد که یکى از بهترین آن ها، حُسن خلق و برخورد خوش با مردم است. بنابراین، کامل ترینِ مردم از نظر عقل کسى است که ازطریق برخورد خوش با مردم، همیشه آن ها را در کنار خود داشته باشد.
حُسن خلق، معجزه پیامبر (صلی الله علیه و آله)
خداوند متعال در آیه 159 سوره آل عمران حُسن خلق را از معجزات پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) ذکر مى کند: (فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللهِ لِنْتَ لَهُمْ) اگر اخلاق عظیم و برخورد فوق العاده زیباى پیامبر (صلی الله علیه و آله) نبود مردم از اطرافش پراکنده مى شدند؛ امّا به واسطه حُسن خلق، مردم گرد آن حضرت جمع شدند. یکى از مشکلات جوامع بشرى آن زمان، به ویژه عرب جاهلى این بود که نه عقلى داشتند و نه علمى و نه وحدتى؛ امّا پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) در میان همان مردم و با بهره گرفتن از همان انسان ها، پایه حکومتى را گذاشت که اکنون بیش از 50 کشور جهان تابع آن هستند و از مهم ترین رموز موفقیت آن حضرت، اخلاق خوش وى بود.
حُسن خلق در کلام معصومین (علیهم السلام)
به سه روایت کوتاه توجه فرمایید:
1. حضرت رسول (صلی الله علیه و آله) فرمود: «لَمّا خَلَقَ اللهُ تَعالى الایمانَ قالَ: اَللّهُمَّ قَوِّنی فَقَوّاهُ بِحُسْنِ الْخُلْقِ وَالسَّخاءِ وَلَمّا خَلَقَ اللهُ الْکُفْرَ قالَ: اللّهُمَّ قَوِّنی، فَقَوّاهُ بِالْبُخْلِ وَسُوءِ الْخُلْقِ؛ هنگامى که خداوند متعال ایمان را آفرید، ایمان گفت: خدایا! مرا تقویت کن، خداوند او را با حسن خلق و سخاوت تقویت کرد. و هنگامى که کفر را آفرید، کفر گفت: خدایا! مرا تقویت کن، خداوند او را با بخل و اخلاق بد تقویت کرد».(1)
آنچه در این روایت آمده کنایه از این است که حسن خلق و سخاوت، دو رکن اساسى ایمان، و بخل و سوء اخلاق، دو پایه اصلى کفر است، نه این که ایمان و کفر قبل از انسان آفریده شده باشند.
2. حضرت على (علیه السلام) فرمود: «رُبَّ عَزیرٍ اَذَلّهُ خُلْقُهُ، ذَلیلٍ واَعَّهُ خُلْقُه؛ چه بسیار انسان هاى عزیزى که سوء خلق، آن ها را به خاک ذلّت نشانده، و انسان هاى ذلیلى که حسن خلق آن ها را عزیز کرده است».(3)
3. حضرت على (علیه السلام) فرمود: «عُنْوانُ صَحیفَةِ الْمُؤْمِنِ حُسْنُ خُلْقِهِ؛ سرلوحه نامه اعمال مؤمن حسن خلق اوست».(4)
در روایت دیگر از پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) حبّ على بن ابى طالب (علیه السلام) عنوان صحیفه مؤمن شمرده شده است (عُنْوانُ صَحیفَةِ الْمُؤْمِنِ یَوْمَ الْقِیامَةِ حُبُّ عَلِىِّ بْنِ أبیطالِبٍ (علیهما السلام)).(5)
از این دو روایت استفاده مى شود که مولا على (علیه السلام) الگوى حسن خلق است که هم محبت او و هم حسن خلقى که از او گرفته شده تیتر اصلى نامه اعمال است.
حضرت آن قدر خوش اخلاق بود که دشمنان گفتند: چون زیاد شوخى مى کند به درد خلافت نمى خورد!
راستى جوامع اسلامى و مسلمانان چقدر به این معجزه بزرگ اهمیت داده اند؟!
پی‌نوشت‌ها:
1. میزان الحکمه، ج 3، ص 133، باب 1111، ح 5220.
2. همان.
3. همان، باب 1110، ح 5219.
4. همان، ص 134، باب 1111، ح 5230.
5. بحارالانوار، ج 39، ص 229.
منبع: نخستین آفریده خدا، آیت الله العظمی مکارم شیرازی (دام ظله)، تهیه و تنظیم: ابوالقاسم علیان نژادی، انتشارات امام علی بن ابی طالب علیه السلام، قم، 1394.
