عقل هاى نورانى و چشم هاى تیزبین

امام علی علیه السلام فرمودند:

اَیْنَ الْعُقُولُ الْمُسْتَصْبِحَةُ بِمَصابیحِ الْهُدى، وَالْأَبْصارُ اللاَّمِحَةُ اِلى مَنارِ التَّقْوى! اَیْنَ الْقُلُوبُ الّتى وُهِبَتْ لِلّهِ، وَ عُوقِدَتْ عَلى طاعَةِ اللهِ!؛

کجایند عقل هایى که از چراغ هاى هدایت روشنى مى گیرند؟! کجایند چشم هایى که به نشانه هاى تقوا مى نگرند؟! و کجایند دل هایى که به خدا بخشیده شده و پیمان اطاعت خدا را بسته اند؟!

نهج البلاغه، خطبه 144.

عقل و احساسات
در وجود انسان دو محور مهمّ وجود دارد: نخست محور عقل وعلم است، که انسان به وسیله آن حقایق را درک مى کند. دیگرى محور عواطف و احساسات است. منظور از عواطف، انگیزه هاى غیر متّکى به دلیل است که مایه حرکت و فعالیّت مى شود و اگر درست هدایت شود به نتایج بسیار مطلوبى مى رسد.

این که انسان مى داند دو به اضافه دو مساوى است با چهار، این علم است؛ امّا این که به فرزندش علاقه دارد، علم نیست؛ بلکه عاطفه است. اگر این دو (علم و عاطفه) اصلاح شود، یعنى علم، متّکى به مبدأ الهى و ارزشى گردد و عواطف نیز مطابق موازین تعدیل گردد، انسان کامل مى شود.

حضرت على (علیه السلام) در روایت مذکور براى تکامل در هر دو بخش ضابطه تعیین مى کند. طبق فرمایش حضرت در جمله اوّل، اگر عقل هدایت شود و هادى او خداوند باشد و آدمى چشم به نور تقوا دوخته باشد و احساسات و غرایز خویش را به وسیله تقوا کنترل کند، شرط اوّل حاصل مى شود. و در جمله دوم معیارِ عواطف وانگیزه ها را اخلاص و طاعت خداوند بیان مى کند؛ یعنى دل را فقط در گرو او قرار دهیم، تنها با او پیمان ببندیم و تنها براى او عبادت کنیم. البتّه شرط دوم مشکل تر است، همان گونه که آن ضرب المثل عامیانه معروف مى گوید: «ملّا شدن چه آسان، آدم شدن چه مشکل!».{1}

خدایا! ما خود را به تو سپرده ایم، ما را در آنچه رضا و خشنودى توست موفّق بدار.{2}

پی‌نوشت‌ها:
1. امثال و حکم، ج 4، ص 1731.
2. یکصد و ده سرمشق از سخنان حضرت على (علیه السلام)، ص 193 و 194، ح 74.

منبع: نخستین آفریده خدا، آیت الله العظمی مکارم شیرازی (دام ظله)، تهیه و تنظیم: ابوالقاسم علیان نژادی، انتشارات امام علی بن ابی طالب علیه السلام، قم، 1394.