تفاوت عاقل و جاهل ار کلام امام علی علیه السلام
امام علی علیه السلام فرمودند:
اَلْعاقِلُ عَدُوُّ لَذَّتِه وَالْجاهِلُ عَبْدُ شَهْوَتِه؛
انسان عاقل دشمن هوس ها و شهوات خویش است، ولى شخص نادان اسیر و بنده شهوات خود مى باشد.
میزان الحکمه، ج 6، ص 125، باب 2759، ح 13594.
شرح حدیث:
امتیاز انسان
امتیاز انسان نسبت به سایر موجودات زنده عقل اوست{1}، وگرنه از نظر جسمانى بسیار ضعیف و آسیب پذیر و نیازمند است، به گونه اى که بخشى از علم طب را از حیوانات فراگرفته است! بعضى از حیوانات به هنگام بیمارى از گیاهان خاصّى استفاده مى کنند و درمان مى شوند. انسان از این حیوانات راه درمان برخى بیمارى ها را فراگرفته است! تحمّل انسان دربرابر آفات طبیعى و مشکلات، بسیار کمتر از حیوانات است. به هر حال امتیاز انسان به عقل اوست، عقلى که او را حاکم مطلق جهان کرده است.
عقل چیست؟
ولى سؤالى که در این جا مطرح است این است که عقل چیست؟
از دیدگاه مادّى ها عقل چیزى است که انسان را با کمترین زحمت به بیش ترین منافع برساند! امّا از دیدگاه خداپرستان عقل چیزى است که موجب جلب رضاى خداوند شود و انسان را به سعادت برساند!.{2}
همان گونه که گذشت، حضرت على (علیه السلام) در تفسیر عقل مى فرماید: «عاقل کسى است که مخالف و دشمن هوى پرستى باشد و نادان کسى است که اسیر خواسته هاى دل خویشتن باشد».
منظور از «لذّت» در این روایت «هوى پرستى» است وگرنه اسلام نه تنها با «لذّت» مخالف نیست{3}، بلکه دستور داده که هر روز بخشى از وقت انسان صرف سرگرمى هاى سالم شود، تا براى باقى مانده روز توان انجام کارهاى دیگر را داشته باشد.{4} بنابراین مراد از لذّت در این حدیث هوى و هوس هاى نامشروع است. جمله بعدى روایت که به کلمه «شهوت» تصریح مى کند شاهد خوبى بر این مدّعاست.
طبق این روایت شریف، دنیاى امروز، که غرق در هوى و هوس، شهوات جنسى، موادّ مخدّر، فحشا، فساد، تبعیض و بى عدالتى و مانند آن است، دنیاى عاقلى محسوب نمى گردد.{5}
پیامدهاى شهوت پرستى و پیروى از هواى نفس
دراین باره تعبیرات دقیق، حساب شده و تکان دهنده اى در احادیث اسلامى دیده مى شود که در این بحث تنها به سه مورد از کلمات پیشواى متقیّان، حضرت على (علیه السلام) اشاره مى کنیم:
1. مى فرمایند: «اُهْجُرُوا الشَّهَواتِ فَاِنَّها تَقُودُکُمْ اِلى رُکُوبِ الذُّنُوبِ وَالتَّهَجُّمِ عَلَى السَّیِئاتِ؛ از شهوات سرکش بپرهیزید که شما را به ارتکاب انواع گناهان و هجوم بر معاصى مى کشاند».{6}
2. این مسئله گاه به قدرى شدید مى شود که به کلّى دین انسان را بر باد مى دهد؛ چنان که در حدیث دیگرى مى فرمایند: «طاعَةُ الشَّهْوَةِ تُفْسِدُ الدّینَ؛ فرمانبردارى از شهوات نفسانى، دین انسان را فاسد مى کند».{7}
3. در بیان دیگر به این حقیقت اشاره مى کند که راه بهشت، راه «شهوت پرستان» نیست: «مَنْ اِشْتاقَ اِلَى الْجَنَّةِ سَلاعَنِ الشَّهَواتِ؛ کسى که مشتاق بهشت باشد باید شهوت پرستى را فراموش کند».{8}
پروردگارا! ما را از اسارت شهوات و بندگى هوى و هوس ها برهان!{9}
پی‌نوشت‌ها:
1. احادیث مختلف را درباره عقل، در میزان الحکمه، فصل 365 (ج 6، ص 107 به بعد) مطالعه فرمایید. بیش از سیصد حدیث در این کتاب درباره عقل ذکر شده است!
2. شخصى از امام صادق (علیه السلام) پرسید: عقل چیست؟ امام (علیه السلام) فرمود: «ما عبد به الرحمن واکتسب به الجنان؛ عقل چیزى است که انسان با آن به پرستش خداوند روى آورد و در نهایت به بهشت راه یابد». (بحارالانوار، ج 33، ص 170، ح 447).
3. همان گونه که خداوند متعال در آیه 32 سوره اعراف مى فرماید: «(قُلْ مَنْ حَرَّمَ زینَةَ اللهِ الَّتى اَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَالطَّیّباتِ مِنَ الرّزْقِ)؛ بگو: چه کسى زینت هاى الهى را که خدا براىبندگان خود آفریده، و روزى هاى پاکیزه را حرام کرده است؟!».
4. طبق روایتى که علّامه مجلسى (رحمه الله) در بحارالانوار، ج 77، ص 71، ح 1، نقل کرده، پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) خطاب به ابوذر غفارى (رحمه الله) فرمود: «انسان عاقل باید هر روز وقت خود را به چهار قسمت تقسیم کند: بخشى از آن را به عبادت و راز و نیاز با پروردگارش اختصاص دهد، و در بخش دیگر به محاسبه اعمال خویش بپردازد، و در قسمتى از آن به جهان آفرینش و مخلوقات خداوند بیندیشد، و در بخش چهارم مشغول تفریحات سالم شود».
5. یکصد و ده سرمشق از سخنان حضرت على (علیه السلام)، ص 211 و 212، ح 81.
6. شرح غرر الحکم و درر الکلم، ج 2، ص 245، ح 2505.
7. شرح غرر الحکم و درر الکلم، ج 4، ص 249، ح 5985.
8. شرح غرر الحکم و درر الکلم، ج 5، ص 328، ح 8591.
9. اخلاق در قرآن، ج 2، ص 296 و 297.
منبع: نخستین آفریده خدا، آیت الله العظمی مکارم شیرازی (دام ظله)، تهیه و تنظیم: ابوالقاسم علیان نژادی، انتشارات امام علی بن ابی طالب علیه السلام، قم، 1394.
امتیاز انسان نسبت به سایر موجودات زنده عقل اوست{1}، وگرنه از نظر جسمانى بسیار ضعیف و آسیب پذیر و نیازمند است، به گونه اى که بخشى از علم طب را از حیوانات فراگرفته است! بعضى از حیوانات به هنگام بیمارى از گیاهان خاصّى استفاده مى کنند و درمان مى شوند. انسان از این حیوانات راه درمان برخى بیمارى ها را فراگرفته است! تحمّل انسان دربرابر آفات طبیعى و مشکلات، بسیار کمتر از حیوانات است. به هر حال امتیاز انسان به عقل اوست، عقلى که او را حاکم مطلق جهان کرده است.
عقل چیست؟
ولى سؤالى که در این جا مطرح است این است که عقل چیست؟
از دیدگاه مادّى ها عقل چیزى است که انسان را با کمترین زحمت به بیش ترین منافع برساند! امّا از دیدگاه خداپرستان عقل چیزى است که موجب جلب رضاى خداوند شود و انسان را به سعادت برساند!.{2}
همان گونه که گذشت، حضرت على (علیه السلام) در تفسیر عقل مى فرماید: «عاقل کسى است که مخالف و دشمن هوى پرستى باشد و نادان کسى است که اسیر خواسته هاى دل خویشتن باشد».
منظور از «لذّت» در این روایت «هوى پرستى» است وگرنه اسلام نه تنها با «لذّت» مخالف نیست{3}، بلکه دستور داده که هر روز بخشى از وقت انسان صرف سرگرمى هاى سالم شود، تا براى باقى مانده روز توان انجام کارهاى دیگر را داشته باشد.{4} بنابراین مراد از لذّت در این حدیث هوى و هوس هاى نامشروع است. جمله بعدى روایت که به کلمه «شهوت» تصریح مى کند شاهد خوبى بر این مدّعاست.
طبق این روایت شریف، دنیاى امروز، که غرق در هوى و هوس، شهوات جنسى، موادّ مخدّر، فحشا، فساد، تبعیض و بى عدالتى و مانند آن است، دنیاى عاقلى محسوب نمى گردد.{5}
پیامدهاى شهوت پرستى و پیروى از هواى نفس
دراین باره تعبیرات دقیق، حساب شده و تکان دهنده اى در احادیث اسلامى دیده مى شود که در این بحث تنها به سه مورد از کلمات پیشواى متقیّان، حضرت على (علیه السلام) اشاره مى کنیم:
1. مى فرمایند: «اُهْجُرُوا الشَّهَواتِ فَاِنَّها تَقُودُکُمْ اِلى رُکُوبِ الذُّنُوبِ وَالتَّهَجُّمِ عَلَى السَّیِئاتِ؛ از شهوات سرکش بپرهیزید که شما را به ارتکاب انواع گناهان و هجوم بر معاصى مى کشاند».{6}
2. این مسئله گاه به قدرى شدید مى شود که به کلّى دین انسان را بر باد مى دهد؛ چنان که در حدیث دیگرى مى فرمایند: «طاعَةُ الشَّهْوَةِ تُفْسِدُ الدّینَ؛ فرمانبردارى از شهوات نفسانى، دین انسان را فاسد مى کند».{7}
3. در بیان دیگر به این حقیقت اشاره مى کند که راه بهشت، راه «شهوت پرستان» نیست: «مَنْ اِشْتاقَ اِلَى الْجَنَّةِ سَلاعَنِ الشَّهَواتِ؛ کسى که مشتاق بهشت باشد باید شهوت پرستى را فراموش کند».{8}
پروردگارا! ما را از اسارت شهوات و بندگى هوى و هوس ها برهان!{9}
پی‌نوشت‌ها:
1. احادیث مختلف را درباره عقل، در میزان الحکمه، فصل 365 (ج 6، ص 107 به بعد) مطالعه فرمایید. بیش از سیصد حدیث در این کتاب درباره عقل ذکر شده است!
2. شخصى از امام صادق (علیه السلام) پرسید: عقل چیست؟ امام (علیه السلام) فرمود: «ما عبد به الرحمن واکتسب به الجنان؛ عقل چیزى است که انسان با آن به پرستش خداوند روى آورد و در نهایت به بهشت راه یابد». (بحارالانوار، ج 33، ص 170، ح 447).
3. همان گونه که خداوند متعال در آیه 32 سوره اعراف مى فرماید: «(قُلْ مَنْ حَرَّمَ زینَةَ اللهِ الَّتى اَخْرَجَ لِعِبادِهِ وَالطَّیّباتِ مِنَ الرّزْقِ)؛ بگو: چه کسى زینت هاى الهى را که خدا براىبندگان خود آفریده، و روزى هاى پاکیزه را حرام کرده است؟!».
4. طبق روایتى که علّامه مجلسى (رحمه الله) در بحارالانوار، ج 77، ص 71، ح 1، نقل کرده، پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) خطاب به ابوذر غفارى (رحمه الله) فرمود: «انسان عاقل باید هر روز وقت خود را به چهار قسمت تقسیم کند: بخشى از آن را به عبادت و راز و نیاز با پروردگارش اختصاص دهد، و در بخش دیگر به محاسبه اعمال خویش بپردازد، و در قسمتى از آن به جهان آفرینش و مخلوقات خداوند بیندیشد، و در بخش چهارم مشغول تفریحات سالم شود».
5. یکصد و ده سرمشق از سخنان حضرت على (علیه السلام)، ص 211 و 212، ح 81.
6. شرح غرر الحکم و درر الکلم، ج 2، ص 245، ح 2505.
7. شرح غرر الحکم و درر الکلم، ج 4، ص 249، ح 5985.
8. شرح غرر الحکم و درر الکلم، ج 5، ص 328، ح 8591.
9. اخلاق در قرآن، ج 2، ص 296 و 297.
منبع: نخستین آفریده خدا، آیت الله العظمی مکارم شیرازی (دام ظله)، تهیه و تنظیم: ابوالقاسم علیان نژادی، انتشارات امام علی بن ابی طالب علیه السلام، قم، 1394.
