عاقل از دیدگاه امام علی علیه السلام

از امام علی علیه السلام پرسیدند: عاقل کیست؟ حضرت فرمودند:

هُوَ الَّذى یَضَعُ الشَّىْءَ مَواضِعَهُ؛

عاقل کسى است که هرچیزى را در جاى خود قرار مى دهد.

نهج البلاغه، حکمت 235.

درباره مفهوم و معناى عقل، سخن بسیار گفته اند؛ امّا جمله کوتاه فوق، از بهترین تعبیرهایى است که در این زمینه گفته شده است.

عقل چیزى جز این نیست که هرچیزى را در جاى خود نهند؛ هر شخصى را در محلّ شایسته و مناسب خود در اجتماع قرار دهند، غم و شادى، دوستى و دشمنى، نرمش و خشونت، محبّت وشدّت عمل، عبادت، کسب و کار و تفریح سالم، و خلاصه هر کار دیگر را در جاى خود و در وقت خود انجام دهند.

انسانى که داراى چنین صفتى است، نه تنها «عاقل» محسوب مى شود، که «عادل» نیز هست، چراکه چنین تعریفى براى «عدل» نیز گفته شده است.{1}

اهمیّت عقل
روایات اسلامى درباره اهمیّت عقل، فوق حدّ احصا و شمارش است. مرحوم کلینى در جلد اوّل اصول کافى احادیث فراوان و پرمایه اى دراین باره از پیامبر (صلی الله علیه و آله) و امامان معصوم (علیهم السلام) نقل کرده که شرح بسیارى از آن ها در مباحث سابق گذشت.

ابن ابى الحدید بخشى از آن ها را در شرح نهج البلاغه خود ذیل همین کلام حکمت آمیز نقل کرده است، ازجمله این که رسول خدا (صلی الله علیه و آله) فرمود:
«ما قَسَمَ اللهُ لِلْعِبادِ اَفْضَلُ مِنَ الْعَقْلِ، فَنَوْمُ الْعاقِلِ اَفْضَلُ مِنْ سَهَرِ الْجاهِلِ، وَ فِطْرُ الْعاقِلِ اَفْضَلُ مِنْ صَوْمِ الْجاهِلِ، وَ اِقامَةُ الْعاقِلِ اَفْضَلُ مِنْ شُخُوصِ الْجاهِلِ، وَ ما بَعَثَ اللهُ رَسُولاً حَتّى یَسْتَکْمِلَ الْعَقَلَ وَ حَتّى یَکُونَ عَقْلُهُ اَفْضَلَ مِنْ عُقُولِ جَمیعِ اُمَّتِه؛{2}

خداوند هیچ نعمتى را برتر از نعمت عقل در میان بندگانش تقسیم نکرده است. خواب عاقل از شب زنده دارى جاهل (و عبادت شبانه او) برتر، و روزه نگرفتنش از روزه (مستحبّى) جاهل پرارزش تر، و توقّفش از سفر جاهل (براى اطاعت پروردگار یا جهاد) مهم تر است. و خداوند هیچ پیامبرى را مبعوث نکرد مگر این که عقلش کامل شد و عقل او برتر از عقول تمام امّتش بود».{3}


پی‌نوشت‌ها:
1. یکصد و پنجاه درس زندگى، ص 107، ح 97.
2. شرح نهج البلاغه ابن ابى الحدید، ج 18، ص 309.
3. پیام امام امیرالمؤمنین (علیه السلام)، ج 12، ص 343 و 344.

منبع: نخستین آفریده خدا، آیت الله العظمی مکارم شیرازی (دام ظله)، تهیه و تنظیم: ابوالقاسم علیان نژادی، انتشارات امام علی بن ابی طالب علیه السلام، قم، 1394.