عوامل موثر بر رشد اخلاق از دیدگاه اسلام ( بخش اول )

  

 عوامل موثر در رشد اخلاق

   مهم ‌ترین عوامل مؤثر در تحوّلات اخلاقی را که می‌توان از قرآن استفاده نمود، و در کتاب‌های اخلاقی نیز به‌ طور مفصّل بدان پرداخته شده، به شرح زیر است:

الف. وراثت 

   وراثت را می‌توان چنین تعریف کرد: انتقال طبیعى بعضى از صفات و خصایص زیستى، بدنى، ذهنى یا عقلى و اخلاقى از والدین و اجداد به فرزندان را وراثت گویند.[2]
   از دیدگاه اسلام؛ فضایل و رذایل اخلاقی پدران و مادران در فرزندان آثار قابل ملاحظه‌ای می‌گذارد و فرزندان وارث آن صفات پسندیده یا ناپسند خواهند بود. در قرآن بر عامل وراثت و تأثیر وراثت در تربیت انسان اشاره شده است.
مانند:
   1- وَ قَالَ نُوحٌ رَّبّ‏ لَا تَذَرْ عَلىَ الْأَرْضِ مِنَ الْکَافِرِینَ دَیَّارًا(26)إِنَّکَ إِن تَذَرْهُمْ یُضِلُّواْ عبَادَکَ وَ لَا یَلِدُواْ إِلَّا فَاجِرًا کَفَّارًا(27)[3]
    و نوح گفت: اى پروردگار من، بر روى زمین هیچ یک از کافران را مگذار، (26)که اگر بگذاریشان، بندگانت را گمراه مى‏کنند و جز فرزندانى فاجر و کافر نیاورند. (27)
   این سخن اشاره به این حقیقت دارد که تربیت خانوادگى، و عامل وراثت می‌تواند در اخلاق و عقیده آدمی مؤثّر باشد.[4] به این بیان که؛ عقاید کفّار به فرزندانشان منتقل می‌شود و آنان صفات ناپسند پدرانِ خود را به ارث می‌برند.
   2- فَتَقَبَّلَهَا رَبُّهَا بِقَبُولٍ حَسَنٍ وَ أَنبَتَهَا نَبَاتًا حَسَنً وَ کَفَّلَهَا زَکَرِیَّا...(37)[5]
   خداوند، او(مریم‏) را به طرز نیکویى پذیرفت و به طرز شایسته‌اى، [نهال وجود] او را رویانید [و پرورش داد] و سرپرستی او را به زکریا سپرد.
   تشبیه وجود انسان پاک به گیاه برومند، اشاره به این حقیقت است که همان‌طور که براى برخوردارى از یک بوته گل زیبا یا یک درخت پُرثمر باید نخست از بذرهاى اصلاح شده استفاده کرد و سپس وسائل پرورش آن گیاه را از هر نظر فراهم ساخت، و باغبان نیز باید به ‌طور مرتّب در تربیت آن بکوشد، انسان‌ها نیز چنین‌اند، هم عامل وراثت در روح و جان آنها مؤثّر است، و هم تربیت خانوادگى.[6]
   3- إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى ءَادَمَ وَ نُوحًا وَ ءَالَ إِبْرَاهِیمَ وَ ءَالَ عِمْرَانَ عَلىَ الْعَالَمِینَ(33)ذُرِّیَّةَ  بَعْضُهَا مِن بَعْضٍ  وَ اللَّهُ سمَیعٌ عَلِیمٌ(34)[7]
   خداوند، آدم و نوح و آل ابراهیم و آل عمران را بر جهانیان برترى داد. آنها فرزندان و [دودمانى] بودند که [از نظر پاکى و تقوا و فضیلت،] بعضى از بعض دیگر گرفته شده بودند و خداوند، شنوا و داناست [و از کوشش‌هاى آنها در مسیر رسالت خود، آگاه می‌باشد].
   گرفته شدن بعضى از آنها از بعضى دیگر؛ یعنی خداوند پیامبران و برگزیدگان را از نژاد پیامبران و برگزیدگان قرار داده است که یا اشاره به عامل وراثت است، و یا تربیت خانوادگى و یا هر دو، و در هر حال شاهد گویایى براى مسئله مورد بحث؛ یعنى تأثیر وراثت و تربیت در شخصیّت و تقوا و فضیلت است.[8]
   باتوجه به ایات فوق می توان این نتیجه را گرفت که وراثت از چیزهای است که در رشد اخلاقی تاثیر گذار است و می تواند پایه اخلاق فرد را تشکیل دهد.

ب.خانواده

  یکی از عواملی که در رشد اخلاقی انسان بسیار موثر است خانواده می باشد. خانواده انتقال دهنده ارزش ها و قوانین به فرزندان هستند.
   عوامل متعددی می تواند از طریق خانواده در رفتار کودکان، نوجوانان و جوانان موثر باشد.این عوامل می تواند جنبه آسیب زایی پیدا کند که هرقدر میزان آسیب زایی شدیدتر باشد، به همان نسبت تأثیر منفی خانواده در شخصیت فرد بیشتر خواهد بود. 
متأسفانه در اکثر جوامع، خانواده بر اثر پذیرش تغییرات اجتماعی، فرهنگی و منفعل شدن در برابر سیاستهای ضدارزشی فرهنگ سازان رسانه ای،بخشی از عملکردهایمثبت خود را ازدست
 می دهد.
اهمیت تربیت اخلاقی در خانواده به این لحاظ است که در بسیاری از موارد کج رفتاری فرزندان ناشی از عدم وجود یا بی ثباتی قوانین اخلاقی در زندگی روزمره است؛ به این معنا که ممکن است در محیط خانه، اصول و ارزش های رفتاری روشن نباشد یا افراد خانواده با نوعی بی تفاوتی و بی علاقه گی با این گونه مسائل برخورد کنند. خانواده ها در صورت ارائه صحیح الگوهای ارزشی، نقش زیادی دررشد و تقویت هویت مذهبی و روح دینی فرزندان خواهند داشت.
 نوجوان و جوان در خانواده های آشفته، با مشکلات عدیده ای به خصوص در زمینه اخلاقی دست و پنجه نرم می کند. خانواده های متزلزل که بر اثر طلاق یا مرگ از هم فرو پاشیده اند، محیط مساعدتری برای رشد رذایل اخلاقی دارند؛ همچنین اختلافات شدید خانوادگی مانع ایجاد روابط سالم میشود و آثار این مشاجرات و درگیری ها تا مدتها بر نوجوان باقی می ماند.
   در تحقیقاتی که از پسران نوجوان دبیرستانی به عمل آمده به این نتیجه رسیده اند که نوجوانان خانواده های شکست خورده، در انجام فعالیتهای اجتماعی عقب ماندگی داشته وافرادی عصبی، تندخو، بدبین و حساس هستند که در مقایسه با بقیه دانش آموزان آمادگی انحراف بیشتری دارند.[9]
 

نوشته : سیدمحمدهادی شریعت مدار

 بیشتر بخوانید : 
نقش وراثت، تغذیه و خانواده در تربیت فرزندان
عوامل مؤثر در رشد
رشد و تکامل اخلاقی در انسان

پی نوشت :
[1] . دفتر همکارى حوزه و دانشگاه، روان شناسى رشد با نگرش به منابع اسلامى، تهران، 1375، چ 1، ج 2، ص 1061.
[2]. شعارى نژاد، على اکبر، روان شناسى رشد، اطلاعات، چاپ پنجم؛‏ ص 60.
[3] سوره نوح 26-27
[4] مکارم شیرازى، ناصر، اخلاق در قرآن، ج ‏1، ص 166 – 167، قم، مدرسه الامام على بن ابى طالب (ع)، چاپ اول، 1377ش.
[5] سوره ال عمران 37
[6] اخلاق در قرآن، ج ‏1، ص 168.
[7] سوره ال عمران 33-34
[8] اخلاق در قرآن، ج ‏1، ص 169؛
[9] روان شناسی بلوغ و نوجوانی، ص 141