شیوه های رفتاری امام علی (علیه السلام) در خانواده

حضرت علی (ع) در خانه به حضرت فاطمه (سلام الله علیها) کمک می کرد و از بار سنگین کارهای داخل خانه که بر دوش او بود، می کاست.
 

نخستین هسته جامعه انسانی خانواده است که انسان ها همدلی و همزیستی و مهر و محبت را ابتدا در آن و در دامن پر مهر مادر و آغوش گرم پدر احساس می کنند و شخصیت و منش خویش را به دست می آورند؛ آداب اجتماعی را می آموزند و سپس به صحنه جامعه وارد می شوند و همان سآنکه در خانواده تربیت و پرورش یافته اند، با مسایل اجتماعی روبرو می شوند و به همراه دیگر افراد که هر یک از آنها نیز در خانواده ای بزرگ شده و شکل گرفته اند جامعه را می سازند. از این رو، خانواده از جایگاه والا، منزلتی ارجمند و موقعیتی ممتاز برخوردار است و به همین دلیل دین مقدس اسلام و سایر ادیان الهی، به این کانون اصلی انسان سازی توجه فراوان کرده، آن را بسیار مقدس و محترم دانسته اند. در این نوشتار تلاش می کنیم برخی از جنبه های رفتاری امام علی (ع) در خانواده و در قبال فاطمه زهرا(س) را به اختصار از نظر بگذرانیم، باشد که توشه ای از این زندگی بی بدیل و یگانه فراهم آورده و بکار بندیم.
 

رفتار علی در خانه از روی عدل و انصاف بود، میان افراد خانه فرق نمی گذاشت و حقوق و حرمت همه را منظور می داشت. مانند سایر افراد کار می کرد. برای خانه آب می آورد و به حضرت فاطمه(س) کمک می کرد. لباس خود را، خود اصلاح می کرد، کفش خود را، خود وصله می زد و قلیل المؤونه بود و بیشتر اوقات بیش از یک پیراهن نداشت. کفش خود را از لیف خرما می ساخت و بند شمشیرش هم غالباً از همان لیف خرما بود. به غلامان و کنیزان بیش از اندازه کار نمی گفت. لباس او با لباس غلامش فرقی نداشت. میان او و زنانش نزاعی واقع نشد و در تربیت فرزندانش آنها را از معدن علم و حکمت و زهد و ورع خود، برخوردار می کرد و از شجاعت و فنون جنگ و سلوک با مردم نصیب وافری به آنها می داد. آنها را آزاده و متکی به نفس بار می آورد و محبت و مهربانی را به آنها می آموخت.[1]
 

علی (ع)، فاطمه(س) را به خوبی می شناخت و برای او احترامی در خور، قایل بود. فاطمه (سلام الله علیها) نیز منزلت علی (ع) را می دانست و او را محترم می شمرد و به خاطر همین شناخت، و کانون پر از مهر و عاطفه خانوادگی بود که علی (ع) می فرمود: به خدا سوگند هیچ گاه فاطمه را به اکراه به کاری وانداشتم و او را ناراحت نکردم و خشمگین نساختم، تا خداوند او را نزد خویش برد و او نیز هیچ زمان مرا ناراحت و خشمگین نکرد و از دستور من سرنپیچید، هرگاه به او نگاه می کردم همه ناراحتی ها و غم هایم را از یاد می بردم.

با اینکه پیامبر(ص) کارها را میان آنها تقسیم کرده بود به این شکل که علی (ع) موظف به کارهای بیرون از خانه و فاطمه (سلام الله علیها) به امور داخل خانه می رسید با این حال حضرت علی (ع) در خانه نیز به حضرت فاطمه (سلام الله علیها) کمک می کرد و از بار سنگین کارهای داخل خانه که بر دوش او بود، می کاست. حضرت در خانه عدس پاک می کرد، خانه را جارو می زد و در آسیاب کردن جو به فاطمه (سلام الله علیها) یاری می داد. امام صادق (ع) می فرماید: «امیرمؤمنان به خانه هیزم و آب می آورد و جارو می کرد و (فاطمه سلام الله علیها) آسیاب و خمیر می کرد و نان می پخت».

امام هیچ گاه از یاری و کمک به همسرش در خانه و بیرون از خانه، کوتاهی نکرد و مقررات اسلامی را در مورد وی نادیده نگرفت و در هر حال مدافعش بود. حضرت در مورد حقوق همسران فرمودند: «مبادا بر زنان خود ستم روا دارید و آنان را از حق خویش محروم سازید. هر کس به اندازه یک درهم گوشت برای همسر و فرزندان خویش خریداری کند مانند کسی است که برده ای از فرزندان اسماعیل را آزاد ساخته است.»(2)
 

شیوه و رفتار علی (ع) با فرزندانش، بر همان مبنایی استوار بود که خود بر آن اساس از جانب پیامبر تربیت شده بود، به عبارت دیگر نوع آموزش و تربیتی را که قرآن و سنت برای فرزندان مقرر ساخته بود، به کار می بست و تصریح می کرد که فرزند را بر پدر و مادر و پدر و مادر را بر فرزند حقوقی است متقابل ؛ حق فرزند بر پدر این است که بر او نام نیک گذارد، ادب نیکو و پسندیده بیاموزد و در برابر، حق پدر بر فرزند آن است که از پدر فرمان برد جز آنکه اطاعت از پدر، در مسیر سرپیچی از فرمان خداوند باشد.(3)

در سخنی زیبا به امام حسن و امام حسین8 فضیلت ها و ارزش های متعالی در زندگی را چنین می آموزد: تقوا پیشه سازید، در پی دنیا و مظاهر آن نباشید؛ حتی اگر دنیا به شما روی آورد به هر چه از مواهب دنیایی است و از دست می دهید، تأسف نخورید، به حق سخن بگویید، برای پاداش الهی کار و کوشش کنید. دشمن ستمگر و یاور ستمدیده باشید و در کارهایتان نظم داشته باشید. برای ایجاد صلح و آشتی بین مردم بکوشید، حال یتیمان را رعایت کنید و نگذارید نابود شوند. همسایگان خود را مراعات کنید. مبادا در عمل به قرآن، دیگران بر شما پیشی بگیرند، همواره مواظب نماز باشید. امر به معروف و نهی از منکر را هرگز ترک نکنید که در آن صورت، بدان بر شما مسلط شده، دعای تان مستجاب نخواهد شد. بر شما باد همبستگی و از تفرقه و پشت کردن به هم بپرهیزید.

در این سخنان هرآنچه باید پدری به فرزندان خویش در امر دینی و دنیایی و در نوع رفتار فردی و اجتماعی بیاموزد، آمده است. هر یک از فرزندانش که متولد می شد روز هفتم تولدش قربانی می کرد و وقتی امام حسن (ع) به دنیا آمد، کودک را نزد پیامبر اکرم9 آورده و حضرت با تمام وجودش آغوش مطهرش را به روی کودک گشود و سپس در گوش راست او اذان و در گوش چپش اقامه خواند تا نخستین صدایی که گوش او را می نوازد، صدای حق باشد.(4) امام در مورد چگونگی تربیت کودک می فرماید: «من کان له ولد صبا»(5) هر کس فرزند کودکی داشت کودکی کند.

حضرت در این سخن ارزشمند، رکنی اساسی و حکمت آمیز را مطرح ساخته که با هر کسی باید به زبان خود وی سخن گفت و رفتار کرد و نیز می فرماید: «فرزندان تان را به آداب و نوع تربیت خویش محدود نسازید زیرا آنان برای روزگاری غیر از روزگار شما آفریده شده اند.»(6) و چه زیبا دستور العملی جاودانه و همیشگی برای تمام دوران ها ارایه می دهد.

حضرت علی (ع) برای اینکه به فرزند خویش شخصیت و مسئولیت دهد، داوری مردی را که برای رهایی شخصی بی گناه از قصاص، به قتل اعتراف کرد، به امام حسن (ع) واگذاشت و امام حسن (ع) فرمود: چون با حضور خویش و با اعتراف به قتل، بی گناهی را از مرگ نجات داد و خداوند می فرماید: «هر کسی مرد بی گناهی را از مرگ نجات بدهد، مثل این است که جهانیان را از مرگ نجات داده است(مائده: 32)، پس دیه او را از بیت المال بدهید و هر دو را آزاد کنید.» حضرت علی (ع) داروی فرزندش را پسندید و قضاوت او را تأیید کرد. نمونه این مسئولیت دادن ها و وارد کردن آنها به مسائل اجتماعی فراوان است.(7) کما اینکه حضرت بارها حسنین(ع) را به جبهه های جنگ و جهاد می فرستاد و تمام اصول اندیشه و عمل اسلامی را به بهترین شکل ممکن به فرزندان خود تعلیم می داد. پیداست که سیره و شیوه زندگی عملی امام علی (ع) بسی فراتر از این مختصر است. با این همه امید که همین مختصر نیز برای علاقمندان مفید افتد.

پی نوشت ها:
[1]. محمد علی خلیلی، زندگانی علی (ع) امیرالمؤمنین، ص 417.
[2]. علی رفیعی، سیره امام علی (ع)، دانشنامه امام علی، ج10، صص 26-24.
[3]. علی اصغر ظهیری، سیره عملی امام علی در آینه روایات و حکایات، ص 41.
[4]. علی رفیعی سیره امام علی(ع)، دانشنامه امام علی(ع)، ص 26.
[5]. میزان الحکمه، ج10، ص701.
[6]. سرچشمه های نور، مترجمین محمد تقی رهبری، مسلم صاحبی، امیرکبیر، 1385 ص206.
[7]. علی رفیعی، سیره امام علی(ع)، دانشنامه امام علی(ع)، ص 28.