تقسیم ­بندی شادی از منظر دین اسلام

 شادی ­های پایدار انسان، منبعث از سرچشمه بزرگ اعتقادی است.
 

چکیده : با بررسی آیات و روایات ما به دو مجموعه بر می­ خوریم؛ یک بخش از آنها به زودگذر و ناپایدار بودن شادی­ ها اشاره دارد و بخش دیگر، پایدار بودن برخی شادی­ ها را گوشزد می­ کنند.

 تعداد کلمات 985 / تخمین زمان مطالعه 5 دقیقه

مطالعه منابع دینی نشان می دهد «فرح» نقطه مقابل «حزن»  و به معنی سبک و باز شدن دل و خاطر است که به واسطة لذت های پایدار و ناپایدار پدید می آید. هنگامی که انسان مطلوبی دارد، اگر مطلوبش تحقق یابد، حالتی به نام «شادی» به او دست می دهد و هرگاه مطلوب او تحقق نیابد، یا مطلوبی که دارد از دستش برود، حالت دیگری به نام «غم» او را فرا می گیرد. با این بیان، به نظر می رسد بن مایه همه آیات و روایاتی که در آنها، موضوع شادی مطرح شده، «داشته ها» است. داشته های انسان، بدون در نظر گرفتن جنبه های ارزشی و چگونگی اکتساب آنها باعث شادی می شوند. شما ممکن است خودرو یا  با خانه ای بخرید و از داشتن آن شادمان شوید، یا به تحصیل دانش بپردازید و از «داشتن» علم و تحصیلات و مدرک آن، خوشحال شوید، یا از فرزنددار شدن خود بی نهایت شادی کنید، به هر شکل، صرف «داشتن» ممکن است شادی آور باشد.  از سوی دیگر شناسایی عواملی که به شادمانی کمک می‌کنند، آسان نیست. ادامه یافتن لذت‌ها، گاهی ممکن است به شادمانی بینجامد؛ اما همیشه چنین نیست. برای مثال، لذت کوتاه مدت سیگار کشیدن، ممکن است با خشنودی آنی، همراه باشد؛ اما به ناشادمانی بلندمدت همراه با بیماری‌های جسمی می‌انجامد.[1]
در هرصورت سوال مهمی که در اینجا پیش می آید این است که «آیا این داشته های شادی آور پیامدهای منفی به همراه دارند یا نه؟» در ادامه توضیح خواهیم داد.
 

مجموعه آیات و احادیث، ما را به دو مجموعه از آیات و احادیث، رهنمون می‌سازد: بخشی از منابع موجود، به زودگذر و ناپایدار بودن شادی‌ها، اشاره دارند و بخشی دیگر، پایدار بودن برخی شادی‌ها را گوشزد می‌کنند. امام علی(علیه‌السلام) در خطبه ۱۱۱نهج البلاغه، به نکته ای اشاره می‌فرماید که مؤیدی بر ناپایدار بودن برخی شادی‌هاست و تقسیم‌بندی شادی‌ها به پایدار و ناپایدار، الهام گرفته از چنین آموزه‌هایی است. امام على(علیه‌السلام) درباره دنیا می‌فرماید: «أنها حلوة خضرة ... لا تدوم حبرها و لا تؤمن فجعنها؛[2]  به درستی که آن (دنیا)، شیرین و سرسبز و نیکو منظر است...... شادی آن، همیشگی نیست و از مصیبت آن، ایمنی نیست.»
همان‌گونه که این روایت اشاره دارد، چرب و شیرین دنیا، اگر چه موجب شادمانی می‌گردد؛ اما این شادمانی، دوامی نخواهد داشت.

از همین رو، منابع موجود در دو بخش، طبقه‌بندی شده است. اینک به بیان تفصیلی هریک می‌پردازیم.
 

بخشی از آموزه‌های دینی، اشاره‌های ظریف و دقیقی به مسئله شادی در قالب شادی‌های پایدار دارند، شادی‌هایی که در آن، از پیامدهای ناگوار و منفی، خبری نیست و میزان ثبات آن در احوال و روحیات فرد، بیش از انواع دیگر شادی است. دیدگاه اسلام درباره هیجان شادی، به واسطه تأکیدهای فراوان، بر چنین شادی‌هایی متمرکز است. این نوع شادی، نشئت گرفته از سر چشمه سامانه بزرگ «اعتقادی» و «معنابخشی به زندگی» است که به وسیله آن، پایداری شادی، معنایی دقیق خواهد یافت. خداوند متعال، در آیه ۵۸ سورة یونس می‌فرماید: «قل بفضل الله و برحمته فبذلک فلیفرحوا هو خیر مما یجمعون؛  بگو: به فضل و رحمت خدا، باید شادمانی کنند، که این، بهتر است از آن‌چه می‌اندوزند.»
امام علی(علیه‌السلام)، روی گردانی از زخارف دنیا را مایه شادی بزرگ می‌داند: ظفر بخیر البشری من أغض عن زَخَارِفِ فی الدنیا؛[3]  آن که از زخارف دنیوی روی گرداند، به شادی بزرگ، دست یافته است.»
در حدیثی آمده است که خداوند متعال، به عیسی(علیه‌السلام) پند داد: «یا عیسی! افرح بالحسنة فإنا لی رضا ای عیسی؛[4]   با کارهای نیک مرا شاد ساز؛ چرا که خشنودی من، در آن کارهاست.»
با توجه به سیاق این‌گونه آیات و احادیث، می‌توان پی برد که توجه و عنایت به این بخش از شادی، مدنظر دین بوده است و آن را در زندگی دنیوی و اخروی انسان، سودمند می‌داند، هرچند شادی‌های دیگری نیز وجود دارند که به واسطه نداشتن پایه‌هایی مستحکم، تکیه‌ای بر آن‌ها نشده است؛ اما می‌توانند شادی‌آور باشد.
 

آیات و احادیث بسیاری نیز روی دیگر سکه را نشان می‌دهند و آن، شادی‌هایی است که اگرچه در وهله اول، ظاهراً به لحاظ ماهیت، تفاوتی با شادی‌های پایدار ندارند؛ اما با گذشت زمان، ورق بر می‌گردد. این‌گونه شادی‌ها، حالت‌های هیجانی زودگذر و بی ثباتی است که برخی مواقع، می‌توانند پیامدهای منفی به دنبال داشته باشند.
امام علی(علیه‌السلام) می‌فرماید: «لاتندمن على عفو و لا تبهجن بعقوبة؛[5]  بر گذشت، پشیمان مشو و بر مجازات و [تنبیه]، شادمان مگرد.»
 اگرچه شادی و لذت مجازات و انتقام، در ابتدا بسیار شیرین و دل پسند جلوه می‌کند؛ اما این شادمانی، پایدار نمی‌ماند و نمی‌توان مشخصه شادی پایدار را در آن، جستجو نمود.
همردیف شدن شادی در روایات معصومان با بسیاری از حالات هیجانی منفی دیگر، همچون ناامیدی، تردید، خود بزرگ‌بینی، خودشیفتگی و ... که موجب دوری انسان از شادی و شادکامی است، نشانه‌ای بر جنبه‌هایی از احساس شادی است که در دین، تأییدی بر آن نمی‌توان یافت و آن، همان بعد ناپایدار شادی است. امام صادق(علیه‌السلام) می‌فرماید:
«اللهم ما کان فی قلی من شک أو ریة أو جحود أو قنوط أو فرح أو مرح أو بذخ أو بطر أو فخر أو خلاء أو ریاء أو سمعة او شقاق أو تفاق أو کبر أو فسوق أو عصیان أو عظمة أو شیء لا تحب، فأسئلک بارب أن تبدلنی مکانه إیانا بوعدک؛[6] بار خدایا! از تو می‌خواهم به جای آن‌چه از شک یا تردید یا انکار یا نا امیدی یا شادی یا ... در قلب من است، ایمان به وعده خود را قرار دهی.»

منبع: کتاب شادی و شادکامی از دیدگاه اسلام
نویسنده: سید مهدی خطیب
 

 
پی نوشت :
[1] . روانشناسی مثبت، ص۵۶.
[2] . نهج البلاغه، خطبة۱۱۱.
[3] . غرر الحکم، ح۶۰۵۳.
[4] . الکافی، ج۸، ص۱۳۸.
[5] . غرر الحکم، ح۱۰۳۱۹.
[6] . إقبال الأعمال، ص10.