عوامل شادی ­بخش در زندگی از منظر اسلام (بخش سوم)

لذت جنسی زمانی می‌تواند منبعی برای نشاط باشد که در قالب پیوند زناشویی صورت پذیرد.
 

چکیده: عوامل نشاط‌ آفرینی از منظر آموزه­ های اسلامی از روایات مختلف جمع ­آوری و دسته‌بندی‌شده است. در بخش پایانی این مقاله به عامل لذت ­های عینی پرداخته می ­شود. با ما همراه باشید.

تعداد کلمات 1595 /  تخمین زمان مطالعه 8 دقیقه

در بخش اول این مقاله گفتیم که از مجموع ۲۹ حدیث درباره عوامل نشاط، به‌عنوان مهم‌ترین منابع ایجاد نشاط، دسته‌بندی چندگانه‌ای صورت گرفته است؛ روابط اجتماعی، ورزش، بهداشت، تغذیه و لذات عینی، از این دسته عوامل‌اند. در بخش دوم مقاله به موضوع خوردن و آشامیدن، به‌عنوان رایج‌ترین منابع لذت عینی، از منظر دین اسلام پرداختیم و بر این نکته تأکید کردیم که اصل اعتدال، پیش‌فرض اساسی نشاط به‌واسطه تغذیه است. در ادامه با ما همراه باشید تا سایر منابع لذت ­­های عینی را بیان کنیم.
 

در احادیث باب لذت‌های دیداری، با دو گونه حدیث، مواجه هستیم که بخش اول، رابطه‌ای نزدیک با روانشناسی رنگ‌ها دارد.
 

رنگ‌ها در روحیه و خلق انسان، تأثیر به سزایی دارند. رنگ‌ها، حتی می‌توانند بر سیستم عصبی، تأثیر بگذارند. رنگ‌ها، دارای آثار متفاوتی هستند، برخی نشاط‌ آفرین و روح‌بخش‌اند که رنگ سبز، ازجمله این رنگ‌هاست. امام علی (علیه‌السلام) می‌فرماید:
النظر إلى الخضرة نشرۀ؛[1] نگریستن به سبزه، نشاط‌ آفرین است.»
 لذتی که انسان، از نگاه به سبزه و رنگ سبز می‌برد، باعث لحظاتی نشاط‌ آفرین خواهد شد.
 

لوچر،[2] معتقد است که رنگ زرد روشن، نشان‌دهنده اعمال خود به خودی و بی‌اختیاری است و در کل، مظهر اعمالی است که نیازی به محرک خارجی ندارد و شامل ویژگی‌های: فعال، غیرعادی، وابستگی، برون‌فکنی، اشتیاق و کنجکاوی می‌شود و جنبه‌های مؤثر عاطفی و روحی آن: تغییرپذیری، امیدواری، اصالت، نشاط و روح‌بخشی است.[3]
در حدیثی، امام به پوشیدن کفش زردرنگ را باعث سرور دانسته است. سرور، خود، یکی از عوامل نشاط است که به تبیین آن، خواهیم پرداخت. امام باقر (علیه‌السلام) می‌فرماید:
من لبس نعلاً صفراء لم یزل ینظر فی سرور ما دامت علیه لأنَّ الله یقول: و صفراء فاقع لؤنها تسُرُّ الناظرین؛[4] و[5]
 هرکس کفش زرد بپوشد تا زمانی که آن کفش را داشته باشد، شادمان خواهد بود؛ چراکه خداوند عزوجل می‌فرماید: زردی پررنگ که دیدنش بینندگان را شاد می‌کند.»
 رنگ‌ها، دارای آثار فیزیولوژی مخصوص به خود هستند. هیچ‌گاه رنگ زرد، بارنگ سیاه، تأثیر یکسانی ندارند و رنگ قرمز بارنگ آبی، دارای اثر تحریک‌کنندگی یکسان نیستند. تجربه انسان‌ها طی زمان طولانی در مورد تأثیر روانی رنگ سرخ، نشان می‌دهد که این رنگ، بر دستگاه عصبی، اثر تحریک‌کننده دارد. رنگ سرخ، بر سیستم عصبی، به‌خصوص بر اعصاب سمپاتیک، اثر تهییج کننده دارد. درحالی‌که رنگ آبی به لحاظ روانی، بر دستگاه عصبی، اثر عکس می‌گذارد، فشارخون را پایین می‌آورد و تنفس و ضربان قلب، هردو کم می‌شوند، رنگ آبی تیره، اثر آرام‌کننده‌ای بر سیستم پاراسمپاتیک انسان دارد.[6]
 

قسمت دیگر روایات این بخش، مربوط به حدیثی است که لذت دیداری را در نگاه به زن زیبارو و خوش‌سیما دیده است. لذت نگاه، از منظر زیبایی‌هایی است که در چهره یک زن خوش‌سیما وجود دارد. توجه به این نکته ضروری به نظر می‌رسد که این‌گونه نگاه‌ها، باید در چارچوبی باشد که دین اسلام، آن را تبیین نموده است. در غیر این صورت، همچون برخی لذت‌های ناپایدار و هوس‌های نافرجام، پیامد منفی غفلت و دوری از یاد خدا را به بار خواهد آورد.
 امام صادق (علیه‌السلام)، آنگاه‌که عوامل نشاط را برمی‌شمرد، می‌فرماید:
النشر فی عشرة أشیاء ...و النظر إلى المرأة الحسناء؛[7]  نشاط، در ده چیز است: ...و نگاه کردن به زن زیبارو.»
 

 برآوردن نیازهای فیزیولوژیک بدن، شرط اساسی برای رسیدن به خودشکوفایی است. یکی از نیازهای بدن، نیاز جنسی است. این نیاز، باید به‌گونه‌ای که پیامدهای منفی در برنداشته باشد، ارضا شود. نیاز جنسی، آنگاه‌که در مسیر خود و در قالب عمل زناشویی برآورده می‌شود، باعث ایجاد نشاط می‌گردد و انسان را از خمودگی به تحرک بیشتر، وا‌می‌دارد. امام صادق (علیه‌السلام) می‌فرماید:
النشرۀ فی عشرۀ أشیاء ...و الجماع؛[8] نشاط، در ده چیز است: ...عمل زناشویی.»
 طبیعتاً فعالیت جنسی، آنگاه موجب نشاط می‌شود که در مسیر طبیعی خود، شکل گیرد؛ وگرنه پیامدهای منفی آن، دوباره انسان را به سستی و خمودگی خواهد کشاند.
 

یکی از عواملی که در نشاط‌آفرینی دخیل است، لذتی است که انسان، از طریق حس بویایی به دست می‌آورد؛ چراکه بوی خوش مشام جان را می‌پروراند. امام علی (علیه‌السلام) می‌فرماید:
الطِّیبُ نشرة؛[9] رایحه خوش، موجب نشاط است.»
 

در بسیاری از مواقع، بدن به‌واسطه تماس جسمی بدن با آب، حالتی خوشایند خواهد یافت که موجب نشاط در فرد می‌گردد. در ادامه حدیث امام صادق (علیه‌السلام)، تن به آب زدن و شنا کردن، موردتوجه قرارگرفته است:
النشرۀ فی عشرة أشیاء ...و الإرتماس فی الماء؛[10]  نشاط ، در ده چیز است: ...و فرورفتن در آب.»
در احوال امیر مؤمنان (علیه‌السلام) نقل‌شده است که ایشان، در شب‌های سرد، بدن خود را شستشو می‌داد (غسل می‌نمود) تا حالتی نشاط‌انگیز در خود ایجاد کند، امام به این حالت را برای نزدیک شدن به محبوب و انجام آیین نماز شب، می‌طلبید:
«وى اَنّ مولانا علیاً (علیه‌السلام) کان یغتسل فی اللّیالی الباردة طلباً للنَّشاط فی صلاة اللیل.»[11]
 

همان‌گونه که در فرمول ارائه‌شده از شادکامی در بخش اول مقاله، یادآوری شد، نشاط، جزئی از شادی است. آنچه ما به‌عنوان منابع نشاط برشمردیم، عناوین استقصا شده از مجموع روایات درباره نشاط است؛ اما نکته جالب‌توجه، آن است که تقریباً عناوینی که ما به‌عنوان منابع نشاط آوردیم، با منابع شادکامی، یکی است و کلیت موضوع، دارای اشتراکات فراوانی است. این قالب، می‌تواند منطبق بر عناوین ارائه‌شده از آموزه‌های دین باشد. اگرچه در جزئیات تفاوت‌هایی وجود دارد که به آن‌ها اشاره می‌شود:

روانشناسان مثبت‌گرا، در ابتدا، دو عامل را در به وجود آمدن شادکامی، مؤثر می‌دانند:
یک. خصوصیات زندگی، از قبیل ثروت، اشتغال و ازدواج؛
دو. عوامل ذهنی، نظیر چگونگی تصورات ما از آن شرایط، مثلاً مقایسه با دیگران و انطباق.
ازآنجاکه شادی، یکی از ابعاد اصلی تجربه انسان، ازجمله خلق مثبت، به شمار می‌رود، روانشناسی مثبت، بر این باور است که خلق مثبت را می‌توان به‌واسطه انواعی از فعالیت‌ها القا کرد و این امکان وجود دارد که با درمان با داروها، شادی را افزایش داد.
شادی، از وقایع مثبت زندگی، بسیار تأثیر می‌پذیرد و این موضوع، اساس روش‌های شادی­درمانی را تشکیل می‌دهد. چنین وقایع مثبتی را می‌توان در شیوه تغییریافته زندگی، بنا نهاد.[12]
با همه این اوصاف، فهرست رایج‌ترین منابع شادی از دیدگاه روانشناسی مثبت، عبارت‌اند از: خوردن، فعالیت‌های اجتماعی و جنسی، موفقیت و تأیید اجتماعی، استفاده از مهارت‌هایی چون: موسیقی و دیگر هنرها، مذهب، محیط، طبیعت، استراحت و آرامش.
 رنگ‌ها، دارای آثار فیزیولوژی مخصوص به خود هستند. هیچ‌گاه رنگ زرد، بارنگ سیاه، تأثیر یکسانی ندارند و رنگ قرمز بارنگ آبی، دارای اثر تحریک‌کنندگی یکسان نیستند. تجربه انسان‌ها طی زمان طولانی در مورد تأثیر روانی رنگ سرخ، نشان می‌دهد که این رنگ، بر دستگاه عصبی، اثر تحریک‌کننده دارد.
رنگ سرخ، بر سیستم عصبی، به‌خصوص بر اعصاب سمپاتیک، اثر تهییج کننده دارد. درحالی‌که رنگ آبی به لحاظ روانی، بر دستگاه عصبی، اثر عکس می‌گذارد، فشارخون را پایین می‌آورد و تنفس و ضربان قلب، هردو کم می‌شوند، رنگ آبی تیره، اثر آرام‌کننده‌ای بر سیستم پاراسمپاتیک انسان دارد.

برای روشن شدن این بحث، به بیان تطبیقی عناوینی که با یکدیگر هم پوشی دارند، می‌پردازیم:
روابط اجتماعی، بزرگ‌ترین علت شادکامی و دیگر جنبه‌های سلامت است.[13] در آموزه‌های دینی نیز روابط اجتماعی، نقشی اساسی در ایجاد نشاط، ایفا می‌کند. دایره روابط اجتماعی در ایجاد شادکامی، دوستان و فرزندان تا عشق‌های رمانتیک را فراگرفته است؛ اما در آموزه‌های دین، دیدار دوستان و گفتگوی با آنان، مهم دانسته شده است و هریک از مؤلفه‌های دیگر، نیاز به تحقیق و کشف رابطه آن دارد.

تمرین‌های ورزشی، آسان‌ترین و قوی‌ترین راه ایجاد خلق مثبت تحت شرایط تجربی است.[14] در آموزه‌های دینی نیز بخش عمده‌ای از نشاط، معطوف به تمرینات ورزشی است؛ ورزش‌هایی که عزت‌نفس را بالا می‌برند، انسان را از تنیدگی، رهایی می‌بخشد و مهارت‌های اجتماعی را افزایش می‌دهد، ورزش‌هایی هستند که دین مبین اسلام، به آن‌ها توجه نموده است.

خوردن، یکی از رایج‌ترین منابع لذت و یکی از منابعی است که مبتنی بر نیازهای زیست‌شناختی است.[15] در متون دینی، اگرچه به تغذیه، اهمیت داده‌شده است و منبع نشاط، قلمداد گردیده است؛ اما چگونگی فراهم آمدن غذا، کمیت و کیفیت آن، مسئله‌ای اساسی‌تر شمرده می‌شود و آن‌گونه که روانشناسان مثبت، حتی مصرف داروها و الکل را نیز در فراهم آمدن شادکامی، مؤثر می‌دانند، دین اسلام، آن را گذرا و مقطعی دانسته و پیامدهای منفی و درازمدت آن را بیشتر مدنظر قرار داده است.

آرگایل می‌گوید: داروها، می‌توانند خلق مثبت، ایجاد کنند و خلق منفی را مرتفع سازند که الکل و پروزاک، از نمونه‌های آشنای این‌گونه داروها به شمار می‌روند.[16] وی، به این نکته توجه نکرده است که الکل و امثال آن، فقط می‌توانند حالتی زودگذر بر جای بگذارند و درنهایت، خلق منفی نصیب انسان‌نمایند. خلق -که حالت هیجانی نسبتاً بادوامی است، نه‌تنها به‌واسطه داروها و الکل ایجاد نمی‌شود؛ بلکه تنها حالتی زودگذر از هیجان را متوجه انسان خواهند ساخت و در پس آن، پیامدهای منفی بسیاری را بر جای خواهند گذارد.
فعالیت‌های جنسی و اجتماعی، رایج‌ترین منابع هیجانات مثبت، به شمار می‌روند.[17] این عوامل که در این مقاله با عنوان «لذت جنسی» از آن‌ها نام‌برده شده، زمانی می‌توانند منبعی برای شادکامی باشند که در قالب پیوند زناشویی، صورت‌پذیرند. در غیر این صورت، برخلاف نظریه روانشناسان مثبت که هر رابطه جنسی‌ای را در جهت شادکامی، سازگار قلمداد می‌کنند، باید منتظر پیامدهای منفی آن‌ها بود.
عامل لذت دیداری -که در آموزه‌های دینی، بخشی از احادیث ما را در برگرفته است، با عامل محیط و طبیعت، همخوانی دارد. پژوهش روانشناسی محیطی، نشان می‌دهد که مردم، بیشتر از موقعیت‌هایی که سبزه، آب و چشم‌انداز عمیق دارد، لذت می‌برند.[18] این، همان چیزی است که در عمده روایات درزمینهٔ لذات دیداری به آن‌ها پرداخته‌شده است.

منبع: کتاب شادی و شادکامی از دیدگاه اسلام
نویسنده: سید مهدی خطیب

 
 پی نوشت :
 [1]. نهج‌البلاغه، حکمت ۴۰۰.
[2]. Luscher, M
[3]. روانشناسی رنگ‌ها، ص ۳۳.
[4]. الکافی، ج ۶، ص ۴۶۶
[5]. سوره بقره، آیه ۶۹
[6]. همان، ص ۱۷.
[7]. المحاسن، ص ۱۴، ح ۴۰.
[8]. همان‌جا.
[9]. نهج البلاغه، حکمت ۴۰۰.
[10]. المحاسن، ص ۱۴، ح ۴۰.
[11]. مستدرک الوسائل، ج ۲، ص ۵۲۱، ح ۲۶۱۸.
[12]. روانشناسی شادی، ص ۳۳۶
[13]. همان، ص ۳۴۱.
[14]. همان، ص ۵۸.
[15]. همان‌جا.
[16]. همان، ص ۵۹.
[17]. همان، ص ۵۸.
[18]. همان، ص ۶۱.