سیر تا پیاز ذهن آگاهی (بخش اول)

ذهن آگاهی یا حضور ذهن یکی از عوامل مؤثر در موفقیت و شادکامی محسوب می شود.
 

چکیده: ذهن آگاهی (مایندفولنس) یکی از مهارت های کنترل ذهن بوده که بر تمام جنبه های زندگی انسان تأثیر می گذارد، در این نوشتار به تعریف این مهارت اساسی، فواید و ریشه های آن می پردازیم. با ما همراه باشید. 

تعداد کلمات 1200 / تخمین زمان مطالعه 6 دقیقه

شاید برای شما هم اتفاق افتاده باشد که مثلا مسیر همیشگی دانشگاه تا محل زندگی­تان را رانندگی کرده و هنگام رانندگی ذهنتان موضوعات مختلی را بررسی کرده باشد. وقتی به مقصد رسیده اید، چیزی از مسیر و رانندگی تان به خاطر نمی آورید. مثلاً 3 چراغ قرمز را پشت سر گذاشته اید و اصلاً یادتان نمی آید آیا پشت چراغ قرمز توقف داشته ام یا خیر؟ یا اینکه سر سفره غذا نشسته اید و پس از تمام شدن غذا همسرتان می پرسد غذا چه طور بود؟ دقت که می کنید متوجه می شوید جوابی برای گفتن ندارید، چرا که اصلاً حواستان به مزه غذا نبوده است. اگر خوب فکر کنید متوجه می شوید زندگی­تان پر است از این قبیل مثال ها. یعنی موقعیت هایی که سپری کرده ایم و ذهنمان جای دیگری بوده است. در اصطلاح عامیانه به این مشکل، حواس پرتی و نقطه مقابل آن را حضور ذهن می گوییم.
در سال های اخیر و با رشد علم روانشناسی رویکردهای مختلفی برای درمان و ارتقاء سطح روانی جامعه مطرح شده است. یکی از این رویکردها که در حال حاضر طرفداران زیادی نیز یافته است، رویکرد شناخت درمانی مبتنی بر ذهن آگاهی است. در ادامه به تعریف ذهن آگاهی، ریشه، فواید و در نهایت تکنیک های کسب این مهارت می پردازیم. با ما همراه باشید.
 

متخصصان و منابع مختلف تعاریف متعددی برای این مفهوم بیان کرده اند که در ادامه به برخی از آن ها اشاره خواهیم کرد:

ذهن آگاهی یعنی آگاهی از بدن، ذهن و احساس خود در زمان حاضر[1]. ذهن آگاهی (مایندفولنس[2]) فرآیندی روانشناختی است که در طی آن توجه فرد به اتفاقات زمان حال معطوف می شود و از طریق تمرین مراقبه و دیگر تمارین حاصل می شود.[3]تیچ نات هان[4] که یکی از رهبران و فعالان بودایی محسوب می شود می گوید ذهن آگاهی به ما نشان می دهد که چه در بدنمان، ذهنمان، احساساتمان و جهان پیرامونمان می گذرد، ذهن آگاهی موجب می شود به خودمان و دیگران آسیبی نرسانیم!

در حقیقت در فرآیند ذهن آگاهی کنترل خود را به دست گرفته و در هر لحظه از هر آنچه در درون و بیرونمان می گذرد مطلع می شویم.
 

بر اساس آنچه مشهور است ذهن آگاهی ریشه در فرهنگ شرقی و بویژه فرهنگ بودایی دارد[5] اما با کمی کاوش در روایات می توان دریافت ذهن آگاهی و حضور در لحظه توصیه ای دینی بوده که در متون اسلامی به وفور یافت می شود. در شعری که امیر مؤمنان علی علیه السلام منسوب است می خواینم: «ما فاتَ مَضی وَ ما سیأتیکَ فَاَیْنَ؟  قُمْ فَاغْتَنِم الفُرصَةَ بَینَ العَدَمَین» آنچه گذشت، از دست رفت و آنچه می‌آید کجاست؟ برخیز و فرصت میان دو نیستی را دریاب[6]. البته آیات و روایات فراوانی در دست داریم که به صورت مستقیم و غیر مستقیم به این مطلب اشاره دارند اما با توجه به رعایت اختصار از ذکر آن ها صرف نظر می کنیم.
 

همانطور که بر هیچ کس پوشیده نیست ذهن آگاهی و یا حضور ذهن فواید بی شماری داشته و در منابع مختلف به وفور بدان پرداخته شده است. افرادی که در زمان گذشته زندگی می کنند دچار حسرت و اندوه و در نتیجه در معرض افسردگی قرار می گیرند، از سویی افرادی که خود را درگیر زمان آینده می کنند همیشه با اضطراب دست و پنجه نرم خواهند کرد. در نتیجه افرادی که فکر و ذکرشان زندگی در زمانی غیر از زمان حال باشد همیشه تمام لحظات خود را از دست داده و از زندگی خود لذتی نخواهند برد. فردی را تصور کنید که در حال سفر و رانندگی در منطقه ای سرسبز و خوش آب و هواست، اما تمام فکر و ذکرش هتلی است که شب گذشته را در آن سپری کرده و خاطره های بد و یا حتی خوبش را در ذهن مرور می کند و یا اینکه نگران بحث اسکان در مقصد بعد است. چنین فردی هرگز از آن مسیر دلنشین و سرسبز لذت نخواهد برد. در ادامه تنها به برخی از فواید بی شمار حضور ذهن و ذهن آگاهی می پردازیم:

۱. ذهن آگاهی موجب کاهش استرس می گردد. تحقیقات نشان می دهند که ذهن آگاهی با کاهش سطح هورمون کورتیزول که نقشی اساسی در ایجاد استرس ایفا می کند، می تواند از استرس افراد بکاهد. از سوی دیگر وقتی انسان حضور ذهن داشت و با ذهن آگاهی افکارش را منظم نمود، همین امر سبب تنظیم هیجان و در نتیجه کاهش استرس خواهد شد.

2. با ذهن آگاهی بهتر می توان با بیماری ها مقابله نمود. شاید بیشترین پژوهش های انجام شده  در موضوع ذهن آگاهی پیرامون تأثیر ذهن آگاهی بر بیماران سرطانی و البته دیگر بیماری های مزمن است. البته توجه داشته باشید که اگرچه ممکن است ذهن آگاهی قادر به از بین بردن بیماری نباشد، اما مدیریت و کنترل بیماری را تسهیل می بخشد.

3. کمک به بهبود بیماری ها. همانطور که در بالا اشاره شد ذهن آگاهی می تواند به مدیریت و مقابله با بیماری ها کمک کند، اما باید توجه داشت در برخی موارد ذهن آگاهی و حضور ذهن موجب بهبود بیماری نیز خواهد شد. تحقیقات نشان داده اند که ذهن آگاهی در درمان اضطراب و درمان سرطان پستان نقش بسزایی دارد[7].
 
4. ذهن آگاهی موجب محافظت از مغز می شود. دانشگاه آورگون طی تحقیقاتی دریافت که تمرینات ذهن-بدنی یکپارچه – که یکی از تکنیک های ذهن آگاهی و مدیتیشن است – می تواند به واقع تغییراتی در مغز ایجاد نماید و مغز را در برابر بیماری ها و اختلالات ذهنی محافظت نماید. تمرین مدیتیشن و ذهن آگاهی موجب افزایش ارتباطات سیگنالی در مغز می شود‌(چیزی که در عصب شناسی به آن تراکم آکسونی گفته می شود)،‌همچنین ذهن آگاهی باعث بیشتر شدن بافت محافظ مغز (میلین) در اطراف اکسون ها در برخی نواحی مغزی می گردد..[8]
 
5. ذهن آگاهی خلقتان را بهتر می کند. در یک مطالعه که در آمریکا انجام شد، از گروهی از افراد خواسته شد تمرینات ذهن آگاهی را هفته ای دو ساعت و به مدت 8 هفته انجام دهند. سپس با بررسی های انجام شده مشخص شد خلق و حافظه کاری این افراد بهبود یافت. محققان مشاهده کرده اند که تمرینات ذهن آگاهی و مدیتیشن در موقعیت های استرس زایی مانند جنگ، با کاستن از هیجانات شدید خلقی موجب افزایش هشیاری افراد می گردد.
 
6. ذهن آگاهی خلاقیت را افزایش می دهد. سطح خلاقیت را دو عامل تعیین می کند: الف. تفکر واگرا[9] (داشتن ایده های فراوان) و تفکر همگرا[10] (تفکر منطقی). محققان تأثیر دو نوع از تمرینات مدیتیشن را بر تفکر واگرا و همگرا بررسی کرده اند. آن ها دریافتند که ذهن آگاهی به شکلی معنادار تفکر واگرا و همگرا را بهبود می بخشد[11].
در بخش دوم این نوشتار به تکنیک ها و روش های کسب مهارت ذهن آگاهی خواهیم پرداخت.

---

نویسنده: سیدمصطفی سیدآقامیری