تحریم های تسلیحاتی
ابتدا باید این موضوع را بررسی کنیم که در اصل تحریم تسلیحاتی چیست و تاریخ سیاسی آن چیست؟ پس از پیروزی انقلاب، ایالات متحده آمریکا تحریم‌های زیادی علیه ایران وضع کرد که مانع از فروش سلاح و تجهیزات نظامی به ایران بود. این تحریم‌ها در دوران جنگ ایران و عراق نیز ادامه داشت و سایر کشورهای جهان هم از شرق و غرب، از فروش سلاح به حکومت نوپای اسلامی ایران خودداری می‌کردند. البته در این میان سیاست‌مدارانی هم بودند که برای تأمین سلاح به هرجا که می‌شد سفر می‌کردند و از هر طریق ممکن برای جبهه‌ها سلاح تأمین می‌کردند. ماجرای «مک‌فارلین» یا به قول آمریکایی‌ها «ایران-کنترا» از طرف امریکایی ها به دلیل مشاهده همین نیازمندی اتفاق افتاد که طی این فریب قصد آزادسازی گروگان‌هایشان در لبنان را داشتند.اما این تنها تحریم تسلیحاتی ایران بعد از انقلاب نبود. تحریم‌های وضع‌شده توسط شورای امنیت سازمان ملل در ادامه‌ی چالش هسته‌ای ایران و غرب، به مراتب پر دامنه‌تر و سخت‌تر از تحریم‌های زمان جنگ بود. تحریم‌هایی که نه یک یا چند قدرت نظامی، بلکه تمام کشورهای جهان را از هرگونه داد و ستد تسلیحاتی با ایران منع کرد.
پس از آن‌که فعالیت‌های هسته‌ای ایران در سال ۲۰۰۲ در سطح رسانه‌های جهان برجسته شد، قدرت‌های غربی نسبت به آن حساس شدند و با ایران بر سر میز مذاکره نشستند. این مذاکراتی طی چندین سال از جمله مهر ماه 1382(بیانیه ی سعد آباد) صورت گرفت که ایران پذیرفت بازرسان آژانس از تأسیسات اتمی بازید کنند و همچنین ایران داوطلبانه سانتریفیوژهای خود را به مدت محدود تعلیق کند. در مقابل، اروپایی‌ها متعهد شدند که هم به برنامه‌های هسته‌ای صلح‌آمیز ایران کمک فنی کنند و هم جلوی ارجاع پرونده‌ی ایران به شورای امنیت را بگیرند .در ادامه، مذاکراتی که بین ایران و اروپا در بلژیک برگزار و به «توافق بروکسل» ختم شد (اسفند ۱۳۸۲)، ایران را متعهد کرد که ساخت و آزمایش سانتریفیوژهای لازم برای غنی‌سازی و قطعات یدکی آن را نیز موقتاً متوقف کند.
مرحله‌ی سوم مذاکرات، هشت ماه بعد بین ایران، آلمان، انگلیس و فرانسه در پاریس (آبان ۱۳۸۳) برگزار شد و بنابر توافق حاصل از آن، ایران داوطلبانه و در راستای اعتمادسازی پذیرفت که تمام فعالیت‌های مربوط به غنی‌سازی را متوقف کند. در عوض قرار بود اروپایی‌ها هم به ایران کمک کنند که در «سازمان تجارت جهانی» پذیرفته شود.
در نهایت ایران با بی اعتنایی به این زیاده خواهی ها، سرانجام در مرداد ۱۳۸۵ نخستین قطعنامه‌ی شورای امنیت با اتکا به فصل ۷ منشور ملل متحد (اقدام در رابطه با تهدید صلح، نقض صلح و اقدامات تجاوزگرانه)، در رابطه با برنامه‌ی هسته‌ای ایران صادر شد و طی قطعنامه‌های بعدی انواع تحریم‌ها از جمله تحریم‌های تسلیحاتی علیه ایران به مدتی نامعلوم آغاز شد.
اما حدود یک دهه بعد، با یک قطعنامه‌ی دیگر، قرار شد تحریم‌های تسلیحاتی ایران برای همیشه به پایان برسد. قطعنامه‌ای که پایان‌بخش تحریم‌های تسلیحاتی ایران بود، قطعنامه‌ی ۲۲۳۱، همان قطعنامه‌ای است که تمام کشورهای عضو سازمان ملل را به اجرای «برنامه‌ی جامع اقدام مشترک» یا همان «برجام» ملزم می‌کند.
مکانیزم ماشه و ارتباط آن با تحریم تسلیحاتی ایران
با رأی نیاوردن این قطعنامه در شورای امنیت در روز ۲۳ مرداد، اکنون ایالات متحده از راهی دیگر برای بازگرداندن این تحریم تسلیحاتی استفاده کرده است. به عبارت دیگر از آنجا که تحریم تسلیحاتی ایران به یک قطعنامه شورای امنیت بازمی‌گردد و مکانیزم ماشه تمامی قطعنامه‌های تحریم از جمله آن قطعنامه را نیز بازمی‌گرداند، در نتیجه آمریکا می‌خواهد با فعال کردن مکانیزم به هدف خود در تمدید تحریم تسلیحاتی ایران برسد. با این مکانیزم بنا داشتند تمامی قطعنامه‌های تحریمی شورای امنیت، علیه ایران که از سال ۲۰۰۶ وضع شده و با برجام معلق شده بودند، باز‌گردانند. در نتیجه این قطعنامه‌ها تمامی فعالیت‌های مرتبط با صنعت هسته‌ای ایران، شامل برنامه‌های تحقیق و توسعه، باید متوقف شوند. انتقال یا صادرات هرگونه اقلام مرتبط با سلاح هسته‌ای به ایران ممنوع خواهد شد، افراد و نهادهای درگیر در برنامه موشکی و هسته‌ای ایران در فهرست تحریم قرار خواهند گرفت و تحریم تسلیحاتی ایران از نو برقرار خواهد شد. همچنین این قطعنامه‌ها از کشورهای جهان می‌خواهند کشتی‌های باری از ایران یا به مقصد ایران را بازرسی کنند و محموله‌های غیرقانونی را ضبط کنند.آیا فعال کردن مکانیزم ماشه توسط آمریکا قانونی است؟
در متن قطعنامه ۲۲۳۱ آمده است که هر کشور «شرکت‌کننده» در توافق هسته‌ای می‌تواند در صورتی که کشور دیگر را ناقض تعهد تشخیص داد، این مکانیزم را فعال کند. با این حال آمریکا و اروپا بر سر کشور «شرکت‌کننده» اختلاف نظر دارند. اروپا استدلال می‌کند که آمریکا در سال ۲۰۱۸ از توافق خارج شده و به لحاظ قانونی دیگر «شرکت‌کننده» محسوب نمی‌شود. در نتیجه نمی‌تواند «ماشه» را فعال کند. در سوی مقابل آمریکا می‌گوید که از برجام خارج شده است و نه از قطعنامه شورای امنیت. مقامات ایالات متحده و آمریکایی‌ها استدلال می‌کنند که در تصویب قطعنامه شورای امنیت به عنوان «شرکت‌کننده» حاضر بوده‌اند و از آنجا که این قطعنامه همچنان اجرایی تلقی می‌شود، می‌توانند مکانیزم ماشه را فعال کنند.«حسن بهشتی پور» تحلیل‌گر ارشد مسائل بین‌الملل درباره اجرای مکانیزم ماشه و ارتباطش با لغو تحریم‌های تسلیحاتی ایران چنین گفته است که: «مکانیزم ماشه اجرا نشده است؛ مکانیزم ماشه زمانی اجرا می‌شود که شورای امنیت در جلسه‌ای مشخص، تصمیم بگیرد که شش قطعنامه‌ای که ذیل فصل هفتم منشور سازمان ملل متحد قرار دارند را بازگردند. جلسه برگزار نشده و آمریکا در تشکیل جلسه برای تصویب قطعنامه شکست خورده است»؛ همچنین از میان ۱۵ عضو شورای امنیت سازمان ملل، ۱۳ عضو در نامه رسمی به رئیس دوره‌ای شورای امنیت، گفتند چون آمریکا از برجام خارج شده است، نمی‌تواند مکانیزم ماشه را راه‌اندازی کند.
رفتار ایران پس از پایان تحریم های تسلیحاتی
از نظر حقوقی چون شورای امنیت، تمدید تحریم‌های تسلیحاتی ایران را موافقت نکرد، به‌صورت رسمی و قانونی دیگر مشکلی برای خرید و فروش تسلیحات نیست. اما در شرایط کنونی مشکل این است که آمریکا یک‌طرفه اعلام کرده که تحریم‌ها بازگشته و قطعنامه‌های گذشته احیا شده است و هر کشوری را که با ایران مبادله تجاری تسلیحاتی داشته باشد، مجازات و تحریم خواهد کرد؛ بنابراین می توان گفت که آینده روابط تجاری تسلیحاتی ایران با دیگر کشور‌ها وابسته به ملاحظات آن‌هاست؛ اگر آنها خطر تحریم از جانب آمریکا را در صورت مبادله با ایران جدی ارزیابی کنند، به‌گونه‌ای که منافعشان دچار خسارت و زیان شود، ممکن است در ارتباط تجاری با ایران احتیاط کنند. برای مثال: موضوع نفت که آمریکا یک‌طرفه و غیرقانونی تحریم‌ها را بازگرداند و تقریباً همه کشور‌ها با این اقدام غیرقانونی همراهی کردند و در نتیجه ایران نتوانست نفتش را بفروشد. در مبادلات تسلیحاتی نیز اگرچه به‌صورت رسمی پس از تاریخ ۲۷مهرماه(روز یکشنبه) دیگر ممنوعیتی وجود ندارد، همچنان ممکن است ایران نتواند به صورت عادی وارد مبادلات تسلیحاتی با دیگر کشور‌ها شود.»همچنین باید این را در نظر داشت که مسائل بین المللی یک بازی چند جانبه است، به گونه ای که کشورهای درگیر به صورت رسمی از منظر حقوق بین المللی با آمریکا مخالفت می کنند اما در اجرا سوداگرایانه عمل می کنند.
خود تحریمی
رئیس‌جمهور روز پنج شنبه 24 مهر ماه، با تبریک رفع تحریم ظالمانه تسلیحاتی ایران به ملت گفت: «این تحریم ظالمانه ۱۰ ساله با مقاومت مردم و تلاش دیپلمات‌های کشور، از روز یکشنبه ۲۷ مهرماه و به‌رغم تلاش‌های ۴ ساله آمریکا، رفع می‌شود.» همزمان رئیس دفتر رئیس‌جمهوری ایران نیز رفع محدودیت‌های تسلیحاتی را موفقیت بزرگ ایران در کارزار با آمریکا عنوان کرد. همچنین آقای روحانی با اشاره به اینکه آنهایی که می‌گویند برجام برای ما چه کرده این یکی از کارهای برجام است که تحریم تسلیحاتی را برداشت، ادامه داد «از یکشنبه می‌توانیم اسلحه‌مان را به هر که خواستیم بفروشیم و از هر که خواستیم اسلحه بخریم.»برای خود تحریمی مصداق های گوناگونی را می توان گفت. نمونه ی آن از برجام گرفته تا FATF و ...، اما حقیقتا دولت محترم امروز در حال دستاوردسازی در مورد برجام است. دستاوردی که خودش داوطلبانه(این محدودیت را) در برجام گنجانده بود. احتمالا یک امتیاز، از جنس همان تلاش های جناب آقای ظریف که برای انعقاد هرچه زودتر برجام انجام شد. برای مثال سخنگوی وزارت خارجه روسیه در پاسخ به پرسش در مورد لغو محدودیت تسلیحاتی ایران باتوجه به حمایت «سرگئی لاوروف» وزیر خارجه روسیه گفت: «تحریم تسلیحاتی ایران ربطی به برجام نداشته و شورای امنیت در سال 2015، این تحریم ها را شامل حال ایران نکرده بود، ایران برای اینکه برجام زودتر به نتیجه برسد. خودش برای این تحریم ها داوطلب شده بود!»
آمریکایی‌ها از هر امکانی که بتواند ایران را تحت فشار قرار بدهد، استفاده خواهند کرد؛ کمااینکه در طول این چهل سال ثابت کرده است که از هیچ توطئه ای از جمله فشار اقتصادی، جنگ،ترور و... دریغ نکرده است. از‌جمله همین که اگر هر کشور، دولت یا بانکی با ایران وارد تعامل تجاری شود، آنها را جریمه و تحریم می‌کنند. این اقدامات آمریکا از منظر حقوق بین‌الملل و قطعنامه‌های شورای امنیت پذیرفته نیست، اما واقعیت روابط بین‌الملل غیر از مسائل حقوقی بین‌المللی و تکیه آن بر نظام قدرت و امکانات آن است. آمریکا از امکانات قدرت خود در روابط بین‌الملل استفاده می‌کند ، چون منافع دیگر کشور‌ها در رابطه با آمریکاست. اما اینکه مسئولین دولتی اقداماتی انجام دهند که منجر به خود تحریمی شود، جای تعجب دارد.
