دهک‌های پایین درآمدی

وقتی صحبت از طبقه و قشربندی افراد خاص می‌کنیم، شاید تنها فکر کنیم که دو طبقه‌ی ثروتمند و فقیر وجود دارد. اما در حقیقت، بخش بندی‌های متعددی در اینجا وجود دارد که یکی از آن‌ها می‌تواند بخش بندی اقتصادی باشد. حتی در این قسمت نیز، قشرهای پُردرآمد، با درآمد متوسط و کم‌درآمد حضور دارند.

عمده اشخاصی که امروزه در قشر فقیر و دهک‌های پایین درآمدی حضور دارند، از ابتدا فقیر بودند. به این معنا که رسیدن به طبقات بالاتر متوسط و پُردرآمد، داشتن وسایل و امکاناتی را می‌طلبید که این اشخاص به دلیل فقر، توانایی تهیه آن را نداشتند.

اگرچه نمی‌توان به طور 100 درصدی، فقیر بودن گذشتگان این افراد را دلیل فقر حالایشان دانست، اما نباید از نبود امکانات، وسایل و فرصت‌های مورد نیاز نیز غافل شد.

چه بسا اگر امکانات برای این افراد فقیر فراهم می‌شد، آن‌ها نیز می‌توانستند استعداد خود را شکوفا کرده و زندگی خود و خانواده‌شان را از فقر نجات دهند.(1)

اختلاف طبقاتی و دهک‌های پایین درآمدی چگونه به وجود می‌آیند؟

اما فقر ابتدایی، تنها دلیل اختلافات طبقاتی به وجود آمده در کشور ما نیست. یک دلیل بزرگ برای ایجاد فاصله طبقاتی و عمیق‌تر شدن شکاف آن، توزیع ناعادلانه و نابرابر درآمد و ثروت بین مردم است. بررسی‌های مرکز آمار در سال‌های اخیر نشان می‌دهد با وجود رشد اقتصادی و رونق گرفتن بخش‌های زیادی از تولید و صنعت، فاصله طبقاتی نه تنها کمتر نشده بلکه بیشتر از قبل شده است.

اما دلیل این اتفاق چیست؟ وقتی رشد اقتصادی به سمت و سویی برود که توزیع سود و ثروت اصلی آن، در بین ثروتمندان (به عنوان صاحبان سرمایه) و نه مردم و کارگران (به عنوان تولید کنندگان سرمایه) باشد، عملاً شاهد بیشتر شدن شکاف خواهیم بود. (2)

اگرچه بر طبق نمودارهای مرکز آمار از ابتدای دهه 80 شاهد کمتر شدن فاصله طبقاتی بودیم، اما این مقاومت در دهه 90 شکسته شد و مجدداً اختلاف بین غنی و فقیر رو به افزایش گذاشت.

رشد اقتصادی ناعادلانه باعث عقب ماندن درآمد مردم، از تورم هزینه‌ها شد که در نهایت کوچک شدن سفره‌ی اقتصادی آنان را در پی داشت. بیکاری‌هایی که گاه و بیگاه گریبان‌گیر مردم دهک‌های پایین درآمدی شد، در کنار این توزیع ناعادلانه ثروت، باعث خالی‌تر شدن این سفره و فقیرتر شدن مردم عادی گشت.

از دلایل دیگر این موضوع می‌توان به توزیع ناعادلانه یارانه‌ها بین اقشار پُردرآمد و کم‌درآمد، افزایش ناگهانی و چندباره‌ی قیمت‌ها خصوصا در حوزه‌ی مسکن، بالا رفتن نرخ ارزهای خارجی و نوسانات آن (که علاوه بر مردم عادی، به صنایع و کارگاه‌های خرد نیز به عنوان کارفرمای همین مردم ضربه شدیدی وارد کرد) و افزایش رانت در مباحث ارزی، بانکی و واردات اشاره کرد. (3) و (4)

تاثیرات مثبت جهش تولید در اقتصاد جامعه و مردم

مقام معظم رهبری، همه ساله در اولین روز فروردین و در ایام نوروز، سال پیش‌رو را نامگذاری می‌کنند. رویکرد کلی دولت و مجلس، به عنوان دو رکن اساسی در قانون گذاری و اجرای قانون، با مشخص شدن نام و شعار سال، مشخص می‌شود. سال 1399، سال جهش تولید نام گرفت و اگر به سال‌های دیگر دهه 90 نیز نگاه کنیم، رویکرد و هدف گذاری اقتصادی را مشاهده می‌نماییم.

منظور از جهش تولید، تغییر شگرف و محسوس در نظام تولیدی و صنایع است، به طوری که نتیجه آن در زندگی و معیشت مردم قابل مشاهده باشد. جهش تولید از آن نظر اهمیت دارد که می‌تواند خیلی زود آثارش را در زندگی مردم نشان دهد. به همان نسبت که جهش تولید، پُر رونق‌تر و بزرگتر باشد، تاثیر آن نیز بیشتر و عمیق‌تر خواهد بود.

1.کاهش وابستگی به خارج

آمارها نشان می‌دهند که ایران در بسیاری از کالاها و تولیدات خود نیازمند ورودی مواد اولیه و اجناس از خارج کشور است. این درحالی ا‌ست که ایران هم نیروی کار جوان و هم منابع گسترده و مختلفی را در اختیار دارد. در سال‌های اخیر بسیاری از کارهایی که خود ایران توانایی تولید آن را دارد، به کشور وارد شدند و این موضوع ضربه‌ی جبران ناپذیری بر صنایع و کارخانجات داخلی زد.

از طرفی در شرایطی که کشور با تحریم‌های سنگین اقتصادی روبرو است، واردات 70 درصد مواد اولیه مورد نیاز صنایع امری بی‌دلیل و باعث هدررفت منابع مالی کشور است. می‌توان با سرمایه گذاری در بخش‌های مختلف، بسیاری از این منابع را در خاک ایران تهیه کرد و علاوه بر جلوگیری از خروج ارز، اثرات تحریم‌ها را نیز از بین برد. (5)

وابستگی ایران به کشورهای خارجی باعث می‌شود که در مواقع ضرورت و نیاز، آنطور که باید تولیدات رونق نداشته باشند. جهش تولید می‌گوید که تولیدات داخلی باید چند برابر شوند.

اما اگر رویه واردات مواد اولیه یا واردات بی‌مورد لوازم و وسایل خارجی ادامه دار باشد، چه تضمینی برای موفقیت تولید کنندگان داخلی‌ وجود خواهد داشت؟

در جهش تولید، تمامی هدف گذاری‌ها به سمتی می‌رود که علاوه بر سرمایه گذاری برای تولید بیشتر، نقش حامیان صنعت در استخراج و تهیه مواد اولیه نیز در داخل کشور مشخص شود.

تهیه کنندگان مواد اولیه باید هماهنگ با تولید کنندگان کالا، به جهش در کار خود بیندیشند. به این شکل می‌توان امید زیادی در بخش صنعت و رونق کسب و کارهای خرد و کلان داشت. (6)

2.خروج از اقتصاد تک محصولی

بسیاری از کشورها خصوصا در آفریقا و خاورمیانه، اقتصادی مبتنی بر نفت دارند. اقتصاد نفتی، اگرچه در بسیاری از اوقات، منتهی به درآمد سرشار و پول هنگفت می‌شود اما در نهایت ثروتی همیشگی و پایدار نیست. در نهایت یک روز نفت به اتمام می‌رسد و باید برای بعد از آن فکری کرد.

جهش تولید می‌تواند نقش مهمی در به وجود آوردن و پایه ریزی اقتصادهای چند محصولی و کم کردن وابستگی به نفت باشد. ایران نیز به دلیل موقعیت قرارگیری خود در خاورمیانه، ثروت عظیمی از نفت و گاز را در اختیار دارد اما در این سال‌ها علیرغم تلاش‌های بسیار برای شکستن وابستگی به نفت، هنوز هم اقتصادی بر پایه سرمایه‌های نفتی دارد و عمده‌ی بودجه سالیانه دولت از درآمدهای نفتی تامین می‌شود.

از طرفی عمده‌ی محصولات نفتی، در کشور ما به شکل خام فروخته می‌شوند و بدون آن که فرآوری‌های با قیمت بالاتر از آن‌ها به دست آید، از دستشان می‌دهیم.

در بسیاری از موارد مانند بنزین، خودمان دوباره مشتری می‌شویم. جهش تولید، تنها در حوزه‌ی کالا و خدمات رخ نمی‌دهد. حتی استفاده از فرآورده‌های نفتی و تولید بیشتر آن‌ها در کشور نیز می‌توانید جهشی محسوس در صادرات و واردات ما ایجاد کند. (7) و (8)

3.افزایش تولید ناخالص داخلی

تولید ناخالص داخلی، یکی از مهم‌ترین فاکتورهای اندازه‌گیری سلامت اقتصاد یک کشور است که به حجم و ارزش تولیدات یک کشور (توسط نیروی انسانی داخلی یا خارجی) در طول یک بازه‌ی خاص (معمولاً یک ساله) اشاره می‌کند.

افزایش تولید ناخالص داخلی از اثرات اولیه جهش تولید به شمار می‌آید. در اولین گام جهش تولید، شاهد رشد چشمگیر تولیدات و محصولات داخلی هستیم که این فاکتور حجمی و ارزشی را بالا می‌برد.

اثر این افزایش نیز مشخص است؛ بالا رفتن درآمد مردم (به عنوان نیروی کار) و کمتر شدن وابستگی به محصولات و تولیدات خارجی. با بالا رفتن سرانه درآمدی مردم، قطعاً سفره‌ی آن‌ها بزرگتر و مرفه‌تر خواهد شد که این یعنی در مدت زمان کوتاهی، فقر تا حد زیادی کم خواهد شد. (9)

نقش جهش تولید بر افزایش درآمد و تغییر کیفیت زندگی دهک‌های پایین درآمدی

در موارد بالا، اثرات مهم جهش تولید بر اقتصاد کلی و کلان کشور مورد بررسی و گفتگو قرار گرفت. اما در این بخش می‌خواهیم اثرات این جهش تولید را در زندگی مردم عادی، کارگران و کارمندان و جوانان جویای کار بررسی کنیم.

اگرچه این فاکتورهای اقتصاد کلان است که عمدتا برای سنجش سلامت اقتصاد مورد استفاده قرار می‌گیرد اما فاکتورهای جزیی‌تر مانند نرخ بیکاری، درآمد سالانه و قیمت‌های بازار نیز در سلامت اقتصاد جامعه و زندگی دهک‌های پایین درآمدی موثر هستند. در ادامه مطلب می‌خواهیم به بررسی این شاخه‌ها بپردازیم.

1.کاهش نرخ بیکاری

کاهش نرخ بیکاری در اولین قدم جهش تولید رخ می‌دهد. به همان نسبت که کارخانجات، تولید کنندگان و تهیه کنندگان مواد اولیه بیشتری وارد بازار صنعتی و تجاری ایران شوند، نیروی انسانی بیشتری سر کار می‌روند. تمامی این واحدهای صنعتی و تولیدی جدید، برای تولید محصولات خود نیاز به نیروی کار جوان، ماهر و متخصصی دارد که بتوانند کارهای محول شده به آنان را به خوبی و با دقت و سرعت انجام دهند.

همانطور که در ابتدای مطلب خود بیان کردیم، بیکاری و نداشتن شغل دائم، از ابتدایی‌ترین دلایل ایجاد فقر و فاصله‌ی طبقاتی است. خیلی از افراد به دلیل نداشتن شغل و درآمد مناسب، به سمت بزهکاری و خلافکاری می‌روند که آن‌ها هم ریشه در فقر دارند.

با ایجاد شغل‌های متعدد در دسته‌ها و شاخه‌های متعدد، نیروهای زیادی از کارگران ساده گرفته تا فارغ‌التحصیلان دانشگاهی سرکار می‌روند و این امید برای آن‌ها وجود دارد که بتوانند در این مسیر، زندگی خود را از دهک‌های پایین درآمدی به مرور و با ادامه داشتن شغل و جهش تولید، به بخش متوسط و بالای درآمدی برسانند. (6)

1.افزایش درآمد

بسیاری از کارآفرینان به دلیل نبود اطمینان به بازار تولید و حمایت‌های دولتی، از ورود سرمایه و نقدینگی خود به عرصه تولید، جلوگیری می‌کنند. دورنمای جهش تولید می‌تواند فرصت خوبی برای این دسته از افراد باشد تا در کنار دولت به حمایت از تولید و صنعت بپردازند.

یقیناً جریان داشتن سرمایه و پول در بازار می‌تواند به رشد و افزایش سرمایه آنان کمک کند. از طرفی، نیروهای کار موقتی نیر می‌توانند با استخدام دائم و با مزایای مناسب بهره‌مند شوند که نتیجه‌ی تولید بیشتر و راه‌اندازی واحدهای بیشتر است.

یعنی سفره‌ی دهک‌های پایین درآمدی نیز می‌تواند رونقی دوباره بگیرد. درآمد بیشتر قشرهای ضعیف‌تر، می‌تواند در نهایت منجر به کم شدن فاصله‌ی طبقاتی و بالاتر رفتن کیفیت زندگی آن‌ها شود. البته در صورتی که همانند اوایل دهه 90 تاکنون، توزیع درآمد و ثروت ناعادلانه نباشد و قشر ضعیف نیز در آن سهیم باشند.

2.کمتر شدن قیمت‌ها

از دیگر اثرات اصلی جهش تولید، کاهش قیمت‌ها در بازار است. وقتی از کالا یا محصولی، به تعداد زیاد وجود داشته باشد، عملاً حجم عرضه بالاتر از حجم تقاضا خواهد شد و در نتیجه قیمت آن کاهش می‌یابد.

خیلی از افزایش قیمت‌های ناگهانی که در سال‌های اخیر شاهد بودیم، به دلیل به‌هم خوردن حجم عرضه و تقاضا صورت گرفت که نتیجه‌ی کمبود در تولید و تهیه این محصولات بود.

با جهش محسوس در تولید، شاهد افت شدید قیمت‌ها خواهیم بود که نتیجه‌ی عرضه‌ی معقول و تولید حداکثری کالاها و محصولات است. قطعاً بسیاری از دهک‌های پایین که در هنگام افزایش بی‌رویه قیمت‌ها دچار صدمات شدید مالی شدند، با این کاهش، کیفیت زندگی بالاتری را تجربه می‌کنند.

همچنین افزایش درآمدی که در نتیجه‌ی پیدا کردن شغل دائم برای این افزاد رخ می‌دهد، قدرت خرید آن‌ها بالاتر رفته و بهبود نسبی در زندگیشان حاصل می‌شود.

جمع بندی و نتیجه گیری

جهش تولید یکی از راهبردی‌ترین و بهترین کارها برای توسعه کسب و کارهای خرد و کلان و تغییر در زندگی قشرهای آسیب پذیر است. پیاده سازی درست و اصولی جهش تولید، می‌تواند منجر به تغییر محسوس در زندگی مردم شود؛ بی آنکه مدت زمان زیادی را طلب کند.

البته در میان هدف گذاری‌ها برای جهش تولید، باید برای توزیع عادلانه ثروت و پول نیز فکری اساسی کرد. بسیاری از ایرادات به برنامه‌های قبلی اقتصادی، نتیجه‌ی توسعه‌های ناهمگون در درآمد قشرهای مختلف جامعه بود که در آن، ثروتمند، تروتمندتر و فقیر، فقیرتر می‌شد.

هدفمند کردن یارانه‌ها به طوری که تنها اقشار آسیب پذیر و دهک‌هایی پایین درآمدی از آن بهره‌مند شوند، می‌تواند اولین قدم برای بهبود شرایط موجود باشد اما اگر این تحولات به جهش در نظام تولیدی و اقتصادی منجر نشود، به دلیل نرخ بیکاری بالای این اقشار و کمبود درآمدی، تغییری محسوس در زندگی‌شان اتفاق نمی‌افتد.

جهش در تولید اگرچه تنها تولید بیشتر را در عنوان خود یدک می‌کشد، اما مجموعه‌ای جامع از فعالیت‌های مختلف را شامل می‌شود که در نهایت به افزایش درآمد ناخالص کشور و بالا رفتن درآمد سالانه مردم می‌انجامد.

قطعاً اگر پشتوانه‌ای محکم و دقیق در طرح ریزی این برنامه‌ها صورت گیرد، شاهد کم شدن فاصله‌ی طبقاتی و بهبود کیفیت زندگی دهک‌های پایین درآمدی خواهیم بود.

پی نوشتها