نهادینه‌سازی فرهنگ حفاظت از محیط زیست در مردم

حفاظت از محیط‌زیست یکی از پیش‌نیازهای اساسی در جهت توسعه کشورها به شمار می‌آید و ارتباط مستقیمی با رشد و توسعه اقتصادی دارد. در عصر حاضر دانش، کمک بزرگی به رفتارهای سالم می‌کند و این آگاهی از اهمیت محیط‌زیست به همان نسبت آگاهی انسان را افزایش داده و از بروز تأثیرات منفی بر روی طبیعت جلوگیری می‌کند. (1)

جامعه مدرن در مسیر تغییرات سریع و پیشرفت‌ها به‌ گونه‌ای رفتار می‌کند که گویی هیچ عواقب بلندمدتی در تغییرات زیست‌محیطی وجود ندارد. رفتارهای زیست‌محیطی مهم‌ترین عامل در حفظ طبیعت هستند، فرهنگ‌سازی در جوامع را می‌توان گزینه‌ای مناسب در جهت رشد آگاهی انسان دانست.

هر جامعه موظف است با شناسایی عوامل فرهنگی مؤثر بر رفتارهای زیست‌محیطی سالم و دیگر عوامل تأثیرگذار مانند تحصیلات، رفتارهای اجتماعی، باورها و... در جهت تبیین رفتارهای درست در برابر حفاظت از محیط‌زیست قدم بردارد.

همچنین فناوری‌های نوظهور زمینه تهدیدات تازه‌ای را ایجاد کردند؛ از مواد شیمیایی سمی صنعتی گرفته تا سیستم حمل‌ونقل جهانی. انسان از دیرباز تاکنون محیط‌زیست را تحت تأثیر فعالیت‌های خود قرار داده است و امروزه بیشتر از پیش انسان در حفظ دنیای پیرامون خود نقش دارد. (1)

جوامعی که پایه‌های کشاورزی و صنعت خود را توسعه داده‌اند شاهد میزان بیشتری از آلودگی هستند، کیفیت هوا رو به وخامت است و از خلوص آب کاسته شده و بسیاری از زمین‌های زراعی به دلیل وجود مواد شیمیایی و مواد خطرناک دیگر در حال نابودی هستند. حفاظت از محیط‌زیست از این جهت اهمیت پیدا می‌کند که با تخریب آن شاهد اثراتی منفی و حتی مرگبار بر سلامت جمعیت و اکوسیستم خواهیم بود. (1)

تأثیر مثبت فرهنگ‌سازی

حفظ محیط‌زیست همواره با فرهنگ‌سازی همراه است و این امر را باید هدفی مهم در جهت تعامل انسان با محیط پیرامون خود دانست. اهمیت حفاظت از محیط‌زیست باید به گونه‌ای فرهنگ‌سازی شود که مردم یک جامعه آن را برای ادامه بقا، حیاتی و ارزشمند بدانند.

در جوامعی که مردم با فرهنگ حفظ محیط‌زیست هم ذات پنداری می‌کنند این امر برای آن‌ها در برابر دیگر امور مانند رشد اقتصادی اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. ارزیابی زندگی افراد یک جامعه به عوامل متعددی مانند جغرافیا، سرمایه‌های طبیعی، انواع آلودگی «هوا، صوتی و...»، پوشش اراضی، زیرساخت‌ها، درجه حرارت، درجه بارش و... در محیط زندگی‌شان بستگی دارد. (2)

فرهنگ‌سازی رفتارهای زیست محیطی سالم باعث علاقه‌مندی افراد به دنیای پیرامونشان می‌شود و این امر بر روی سلامت ذهنی و روانی آن‌ها نیز تأثیرگذار است. در واقع شرایط و حالت‌های عاطفی افراد می‌تواند اهرمی مفید برای سازگاری رفتارهای انسانی با محیط‌زیست باشد.

بر اساس تحقیقات روانشناسی، طبیعت تأثیر مستقیم و مثبتی در شادی و آرامش روح و روان دارد؛ هر چه محیط‌زیست سبزتر و سالم‌تر باشد، مکانیسم‌های روانی نیز بهتر عمل می‌کنند و ما شاهد کاهش استرس، اضطراب، افزایش احساسات مثبت و... خواهیم بود. (2)

امروزه انسان با دخالت بیشتر در جریان معمولی طبیعت و با توسعه فناوری و تکنولوژی، محیط‌زیست را به خطر انداخته است؛ در واقع فرهنگ، اقتصاد و محیط‌زیست از عواملی هستند که یک جامعه را به سوی توسعه پایدار هدایت می‌کنند. این عناصر به یکدیگر وابسته هستند؛ به عنوان مثال فرهنگ‌سازی در زمینه حفاظت از محیط‌زیست نه تنها محیط زندگی انسان را از آسیب‌ها حفظ می‌کند بلکه قدم مهمی در مسیر رشد اقتصادی نیز برمی‌دارد. (2)

آموزش و ایجاد بستری مناسب برای فرهنگ‌سازی سبب می‌شود تا افراد نسبت به محیط‌زیست مسئولیت‌پذیر شوند. در عصر حاضر مفاهیم زیست‌محیطی با مضامینی مانند فرهنگ و اجتماع ارتباط دارند و این وظیفه هر سه بخش است تا با نهادینه کردن رفتارهای سالم و فرهنگ‌سازی، ذهن انسان را برای استفاده بهتر از طبیعت پرورش دهند. (2)

اهمیت حفظ محیط‌زیست؛ ضرورتی در سال جهش تولید

متأسفانه در سال جهش تولید با مسائل پیچیده‌ای روبرو هستیم؛ تعداد بی‌شماری از کارخانه‌ها و برخی از تولیدکنندگان و صاحبان سرمایه، برخلاف مفهوم جهش تولید، آسیب‌های فراوانی را به محیط‌زیست وارد کرده‌اند. فرهنگ‌سازی در این خصوص نیز اهمیت ویژه‌ای پیدا می‌کند و نباید از آن غافل شد؛ در واقع جهش تولید زمینه رشد، توسعه و رونق تولید کالای ملی را فراهم می‌کند اما این امر نباید موجبات بیشتر آلودگی و آسیب به محیط‌زیست را فراهم کند. (3)

توسعه پایدار اگر در سایه باید و نبایدهای زیست‌محیطی قرار نگیرد در بلندمدت اثرات برگشت‌ناپذیری را به جا می‌گذارد. با فرهنگ‌سازی در بخش‌های مختلف جامعه و اقتصاد، شرایط زیست‌محیطی سالم حفظ می‌شود و افراد خود را ملزم به رعایت قوانین و شاخص‌های زیست‌محیطی می‌دانند.

با توجه به عنوان اقتصاد سبز، فرهنگ‌سازی کمک می‌کند تا صاحبان سرمایه، کارخانه‌دارها و دیگر فعالان حاضر در جامعه به اهمیت حفظ محیط‌زیست آگاه باشند و در این میان مسئولین مربوطه وظیفه دارند از مشاغل و فناوری‌هایی که با محیط‌زیست سازگاری دارند، حمایت کنند. (3)

یکی از موارد مهم در فرهنگ‌سازی، رعایت قوانین و عمل به دستورات لازم است؛ به عنوان مثال صدور مجوز برای بسیاری از واحدهای صنعتی و خدماتی با عدم استناد به قوانین صورت می‌گیرد و بعدها با آسیب‌های زیست‌محیطی متعددی روبرو خواهیم شد.

مردم و صاحبان سرمایه نقش مهمی در حفاظت از محیط‌زیست دارند اما با توجه به شرایط موجود و سال جهش تولید نیاز است تا نسبت به فرهنگ‌سازی اقدامات سازنده‌تری صورت گیرد. در واقع فرهنگ‌سازی نقش مشارکت مردمی را افزایش می‌دهد و هر چه این مشارکت و آگاهی به شکلی جدی‌تری مورد بررسی قرار بگیرد به همان نسبت نیز افراد متوجه اهمیت حفاظت از محیط‌زیست خواهند شد. (3)

راهکارهای مؤثر در فرهنگ‌سازی حفاظت از محیط‌زیست

در این محتوا به اهمیت فرهنگ‌سازی بین اقشار مختلف جامعه اشاره کردیم و حال باید عواملی را بررسی کنیم که در مسیر حفاظت از محیط‌زیست مؤثر واقع می‌شوند. رسانه‌های جمعی نقش مهمی در ایجاد آگاهی از اهمیت محیط‌زیست بین مردم یک جامعه ایفا می‌کنند. با افزایش پوشش رسانه‌ای در خصوص مسائل مربوط به محیط‌زیست، جامعه به آگاهی بیشتری دست پیدا می‌کند و از تأثیر فعالیت‌هایش بر روی کره زمین آگاه می‌شود. (4)

نقش رسانه‌های جمعی و اطلاع‌رسانی

هرروزه اطلاعات بی‌شماری درباره مسائل مختلف از طریق داده‌های موجود در رسانه‌های جمعی بین مردم کره زمین پخش می‌شود و افراد از این طریق آگاهی کسب می‌کنند. این داده‌ها در خصوص مشکلات زیست‌محیطی مانند گرم شدن کره زمین، تغییرات آب و هوایی و... به مردم اطلاعات لازم را می‌دهند.

به روز کردن اطلاعات و آگاهی مردم ارتباطی مستقیم با حفظ محیط‌زیست دارد؛ در واقع با ایجاد آگاهی، میزان علاقه به محیط‌زیست نیز افزایش پیدا می‌کند. رسانه‌های جمعی وظیفه دارند با ارتقاء آگاهی، درک مردم را نسبت به حساسیت محیط‌زیست و حفاظت از آن بالا ببرند؛ با افزایش آگاهی، درک و فرهنگ‌سازی، آینده‌ای روشن در انتظار نسل‌های آینده خواهد بود. (4)

مردم محلی و بومی ممکن است نسبت به مردمی که در شهرها زندگی می‌کنند درک و آگاهی کمتری داشته باشند؛ از آنجا که شهرستان‌ها و مناطق بومی سرشار از منابع زیست‌محیطی هستند باید نسبت به بالا بردن آگاهی مردم این مناطق اقدامات لازم را به عمل آورد.

به طور کلی برای افزایش آگاهی به سه عنصر اطلاع‌رسانی، آموزش و سرگرمی احتیاج داریم و در هر منطقه با توجه به افراد ساکن در آن، میزان تحصیلات، آگاهی و... شرایط متفاوتی برای فرهنگ‌سازی وجود دارد. در مناطق بومی ابزارهای ساده ارتباط مانند تلویزیون و رادیو نقش مهمی در اطلاع‌رسانی ایفا می‌کنند و مسئولین باید به برنامه‌های فرهنگی سازنده در خصوص افزایش آگاهی نسبت به حفظ محیط‌زیست، توجه بیشتری داشته باشند. (4)

ابزارهای سنتی مانند روزنامه، رادیو و تلویزیون در مناطق بومی و محلی نسبت به ابزارهای جدید مانند اینترنت و شبکه‌های مجازی نقش پررنگ‌تری دارند؛ مسئولین وظیفه دارند برای بخش‌های مختلف جامعه روش‌های متنوع اطلاع‌رسانی و افزایش آگاهی را در نظر بگیرند. (4)

اختصاص بودجه لازم

از دیگر راهکارهای مؤثر در حفظ محیط‌زیست، اختصاص بودجه‌ای مشخص به آن است؛ سهم محیط‌زیست از بودجه سالانه کشور نسبت به دیگر بخش‌ها بسیار اندک است و با بودجه کم نمی‌توان توقع رشد فزاینده آگاهی و درک از اهمیت حفظ محیط‌زیست داشت. درصد کمی از بودجه کشور به محیط‌زیست اختصاص داده شده است و شاهد اندکی افزایش بودجه نیز بوده‌ایم اما این درصد مرهمی بر مشکلات زیست‌محیطی نخواهد بود و طبیعتِ ما نیازمند توجه بیشتری است.(4)

نقش آموزش

آموزش، محیط‌زیست انسان را به دنیای پیرامون خود متصل می‌کند؛ مدارس و دانشگاه‌ها مکان‌های مناسبی برای افزایش آگاهی و درک رفتارهای زیست‌محیطی سالم هستند. آموزش فراگیر درباره اهمیت حفاظت از محیط‌زیست سبب پیشرفت در فرهنگ‌سازی می‌شود؛ اجباری شدن تدریس در حیطه محیط‌زیست باعث شکوفایی زمینه‌های متعددی می‌شود که در ادامه به آن‌ها اشاره می‌کنیم.

آموزش؛ تخیل و یادگیری را افزایش می‌دهد و به شکلی ناخودآگاه زمینه اشتیاق دانش آموزان و دانشجویان را نسبت به اهمیت محیط‌زیست بیشتر می‌کند. یادگیری تجربی نیز به دانش آموزان این امکان را می‌دهد تا با دنیای حقیقی پیرامون خود ارتباط برقرار کنند و تأثیر مسائل زیست‌محیطی را بر روی اقتصاد، موضوعات اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و... مشاهده کنند. (5)

آموزش و بالا بردن سطح آگاهی زیست‌محیطی، مهارت تفکر انتقادی و خلاق را افزایش می‌دهد و دانش آموزان به تحقیق درباره چگونگی و چرایی اتفاقات و رفتارهای هنجار و ناهنجار زیست‌محیطی اشتیاق نشان می‌دهند. سطح بالای آموزش و یادگیری و همچنین توسعه و تقویت مهارت‌های تفکر خلاق، به پرورش نسل جدیدی از مصرف‌کنندگان آگاه کمک می‌کند. (5)

همچنین نحوه صحیح آموزش شرایطی را ایجاد می‌کند تا دانش آموزان و دانشجویان این مسئله را درک کنند که چگونه اقدامات و تصمیمات بشر بر روی محیط‌زیست تأثیر مستقیم می‌گذارد. تقویت مهارت تفکر خلاق، ذهن فرزندان ما را روشن کرده و سبب ظهور ایده‌ها و راه‌هایی برای حفظ سلامت و پایداری محیط‌زیست می‌شود. (5)

وضع قوانین

حفاظت از محیط‌زیست وظیفه اصلی تمام انسان‌های موجود بر روی این کره خاکی است اما متأسفانه افراد بسیاری هستند که نسبت به این موضوع بی‌توجه بوده و مسئولیت‌پذیر نیستند. در این خصوص دولت‌ها باید قوانین سخت‌گیرانه‌ای وضع کنند تا به شکلی جدی با متخلفان و افراد سهل‌انگار برخورد شود. در واقع قوانین باید به حدی جدی و سخت باشند که متخلفان نتوانند به راحتی از قوانین تخطی کنند.

همان‌طور که می‌دانیم توسعه پایدار در گرو حفظ محیط‌زیست است و پیشرفت همه جانبه یک کشور نیازمند توسعه یافتگی در تمام بخش‌های یک جامعه است. مسئولین باید نسبت به اهمیت حفظ محیط‌زیست حساس باشند و با وضع قوانینی به مراتب سخت‌تر و پیچیده‌تر از قبل، سلامت محیط‌زیست را هدایت و حمایت کنند. (5)

نتیجه گیری و جمع بندی

این کره خاکی قبل از پیدایش تجمع بشر حضور داشته و بعد از ما هم به حیات خود ادامه می‌دهد اما مسئله‌ای که حائز اهمیت است حفاظت از این کره خاکی است و وظیفه ما مراقبت و تحویل آن به نسل‌های آینده است.

در این محتوا به ضرورت فرهنگ‌سازی اشاره کردیم؛ از اهمیت فرهنگ‌سازی در مسائل مختلف اجتماعی نباید غافل شد. اگر در یک جامعه فرهنگ به شکلی مؤثر نهادینه شود منجر به تغییر نگرش و رفتارهای ناهنجار خواهد شد؛ آموزش، تشویق همگانی، بسترسازی، تقویت زیرساخت‌ها، سیاست‌گذاری، حمایت از انجمن‌های فعال در حیطه محیط‌زیست، اطلاع‌رسانی، تخصیص بودجه، افزایش سطح آگاهی و... از گزینه‌های مهمی هستند که ضرورت حفظ و اجرای آن‌ها در جهت سلامت محیط‌زیست الزامی است.

تغییر و تحولات بزرگ در هر جامعه مستلزم نقش دلسوز و فعال مسئولان آن جامعه است؛ آموزش و یادگیری ابتدا باید در ذهن هر مسئول نهادینه شود تا بتوان قدم در مسیر جدیدی از آگاهی گذاشت. عملکرد و مسئولیت‌پذیری صاحبان منصب در حوزه محیط‌زیست، شرایطی را فراهم می‌کند تا افراد جامعه نیز اشتیاق خود را نسبت به اهمیت حفاظت از محیط‌زیست نشان دهند.

پی نوشتها