نگاهی به سنت وقف کتاب های نفیس و نسخ خط اسلامی
از نظر اجتماعی مسئله وقف از مظاهر خاص پیشرفت یک جامعه دین پرور به حساب می آید و علاوه بر آن که جنبه ایمان قلبی دارد، به نوعی ادای فریضه های مذهبی نیز محسوب می شود. به همین علت نیز تاریخ نگاران و پژوهشگران تاریخی می توانند با بررسی آثار ارزشمند وقفی در هر دوره مسائل مربوط به دوران های حکومتی مختلف را بر اساس وقف نسخه خطی و بناهای عام المنفعه دسته بندی کنند.جالب است بدانید بر اساس اسناد به دست آمده از نسخ خطی و وقف نامه ها، قبل از صده پنجم هجری قمری بیشتر مبحث وقف نسخه خطی مربوط به مردان می شد اما دقیقاً از صده پنجم هجری قمری به بعد نمونه هایی از وقفیات بانوان خیر نیز موجود شد.
یکی از مشهور ترین و معروف ترین وقف نامه های نسخ خطی در ایران که امروزه نیز به عنوان یکی از قدیمی ترین منابع تاریخی به حساب می آید، وقف نامه ربع رشیدی است که رشیدالدین فضل الله موسسه این بنا وقف نامه را با دست خط خود نوشته است و امروزه نیز این وقف نامه قدیمی در کتابخانه مرکزی تبریز نگهداری می شود.
شیخ بهایی در عصر صفوی فهرستی را تهیه کرد که در آن نام های مجموعه ای از واقفین را ثبت کرده بود. در این فهرست بخش بسیار زیادی از واقفین شامل مردان بودند که در میان آنان شاه عباس صفوی بیشترین امور موقوفه را به خود اختصاص داده بود و نسخ خطی بسیار زیادی را نیز به مراکز علمی وقف کرده بود. مجموعه مصاحف قرآنی نیز یکی از آثار معروفی است که شاه عباس به کتابخانه حرم امام رضا اختصاص داده است.
اکنون ممکن است این سوال برای بسیاری از افراد پیش آید که چگونه می توان با بررسی نسخ خطی، به تاریخ وقف و میزان اهمیت مردم به سنن اسلامی در دوران های حکومتی مختلف پی برد؟ در پاسخ به این سوال باید گفت که هنگامی که نسخه خطی تاریخی مورد بررسی قرار می گیرند، باید به معیارهایی همچون: نوع کتاب آرایی، شیوه های خوشنویسی، تجلید و تذهیب توجه کرد تا بتوان معنای متون وقفنامه را بهترین شکل ممکن درک نمود.
با استفاده از چنین آثاری می توان در روند کلی طبقه بندی اجتماعی واقفان و بررسی و تحلیل وقف نامه ها به خوبی به فرهنگ اجتماعی و میزان توجه مردم به سنن اسلامی در دوره های حکومتی مختلف پی برد.
ناگفته نماند که در برخی از موارد نیز ممکن است وقف نامه ها با انگیزه سیاسی فرمانروایان و سلاطین تهیه و تنظیم شده باشند که در چنین مواردی تشخیص این مسائل نسبتاً سخت است.
همه ما به خوبی می دانیم که در کشور ما شهر مشهد به دلیل آنکه حرم مطهر امام هشتم شیعیان را در خود جای داده است از زمان های گذشته تا کنون مورد توجه مسلمانان و تمام دوستداران خاندان ائمه است؛ به همین علت نیز با تاسیس کتابخانه و قرائت خانه در قرون مختلف و وقف مجموعه های بسیار ارزشمندی همچون مصاحف قرآنی و نسخ خطی اسلامی می توان به خوبی متوجه ریشه ی عمیق سنت وقف در میان مردم جامعه شد. (1)
.png "نگاهی به سنت وقف کتاب های نفیس و نسخ خط اسلامی")
شیوه خوشنویسی وقف نامه ها
در قسمت آغازین و پایانی صفحات متون وقف نامه ها اصولاً خوشنویسی خاصی دیده می شود که در هنگام نگارش اثر از سوی کاتب و صاحب نسخه اصلی نگاشته شده اند. هنگامی که نمونه های متون مخفی نامه را بررسی کنید متوجه این نکته خواهید شد که اصولاً بیشترین وقف نامه ها با خطی هماهنگ با آیات قرآن نوشته شده اند. برای مثال خط کوفی رقاع نسخ محقق به نستعلیق از جمله مشهورترین خوشنویسی های متون وقت نامه به حساب می آیند.اصولاً در پایان وقت نامه ها نام سفارش دهنده واقف نسخه ثبت می گردد. به این نکته باید توجه داشت که آثار وقفی و نسخ خطی مربوط به وقف نامه ها تنها از لحاظ شیوه خوشنویسی شبیه به خط قرآنی نیستند، بلکه از لحاظ سطربندی، شیوه های کتاب آرایی و حتی اندازه خط قلم نیز بسیار شبیه به قرآن هستند. یکی از نمونه های ممتاز وقف کتاب های نفیس و نسخ خط اسلامی، مربوط به ۱۲ سوره از قرآن است که به خط ابراهیم سلطان تیموری به رشته تحریر در آمده است.
جالب است بدانید که از عهد قاجار به بعد بیشتر وقف نامه ها دارای مهر و امضای تولیت های آستان شدند و هر ساله مهر بازدیدهای کتابخانه در آن ها ثبت می شد. در چنین مواردی یادداشت های مبنی بر تولیت و بزرگان دینی دوره های مختلف به همراه نقش مهرهای آن ها در وقف نامه ها به ثبت رسید که همه این موارد به تاریخ نویسان کمک می کنند تا اطلاعات تاریخی دقیقی را از چنین نسخ خطی استخراج نمایند. (2)
.png "نگاهی به سنت وقف کتاب های نفیس و نسخ خط اسلامی")
بانوان واقف
یکی دیگر از جذاب ترین موضوعاتی که در بررسی موارد وقف کتاب های نفیس و نسخ خط اسلامی مورد توجه قرار می گیرد، مسئله موقوفات بانوان است. همان طور که اشاره کردیم موقوفات بانوان نیز از صده پنجم هجری به چشم می خورند. در کتابخانه آستان قدس رضوی دست کم ۴۹ نسخه وجود دارد که به خوبی نشان می دهد زنان واقف چه چیزهایی با ارزشی را وقف کرده اند.یکی از کهن ترین جزوات قرآنی که از طریق وقف به دست این مجموعه رسیده است، متعلق به یک واقفه بسیار نیکوکار به نام حکیم صحتی الحسین است. این بانوی خیر از اهالی سبزوار بوده است که این اثر را به آستان امام هشتم وقف کرده است.
برخلاف تصور بسیاری از افراد مبنی بر آنکه بانوان در دین اسلام نقش پررنگی نداشته اند و نتوانسته اند تا حد امکان از خود اثرگذاری زیادی داشته باشند، باید توجه کرد که آثار حضور بانوان در تمام عرصه های تاریخ اسلام در کشورمان به خوبی دیده می شود. با وجود آنکه در صده های پنجم تا هفتم، کشور و جامعه اسلامی درگیر جنگ های بسیار زیادی بود و بانوان نیز بیشتر مشغول به درمان مجروحان و رسیدگی به خانواده خود بودند، توانستند تا حد زیادی مبحث وقف را در جامعه گسترش دهند.
البته با آغاز صده ششم هجری و همزمان با توسعه کتاب آرایی به ویژه در مکتب خراسانی، طراحی مصاحف وقفی خطی از لحاظ های مختلفی همچون تذهیب ترکیب و خوشنویسی، بسیار باشکوه تر از گذشته شدند. در این تاریخ علاوه بر آنکه زنان اقدام به وقف کتاب های نفیس و نسخ خط اسلامی کردند، توانستند کتابت مسائل را نیز بر عهده بگیرند.
یکی از مهمترین آثار موجود در کتابخانه آستان قدس رضوی که جزو خط نسخ کهن با ترجمه فارسی محسوب می شود و از لحاظ بررسی های زبانشناسی نیز کاملاً منحصر به فرد است و شاخص های تذهیب سلجوقی مکتب خراسانی را در خود جای داده است، کتاب قرآن وقفی خطی متعلق به فاطمه بنت ابوالقاسم بن علی است.
باید به این موضوع اشاره کرد که برعکس آنچه در نگاه اول به نظر می آید، بانوان در تاریخ کشور ما دارای نقشی کم رنگ نیستند؛ چرا که بانوان نیز همچون مردان در تمامی شرایط های جنگی و بحرانی پا به پای آنان دویده اند و از طرف دیگر توانستند بسیاری از مجروحین جنگی را مداوا کنند و حتی از کودکان خود نیز مراقبت کنند.
بنابراین می توان گفت که نقش سیاسی و فرهنگی بانوان در جامعه اسلامی غیر قابل انکار است. پس هیچ جای تعجبی وجود ندارد که بانوان مسلمان ایرانی توانسته اند در وقف کتاب های نفیس و نسخ خط اسلامی، نقش بسیار پر رنگی را به خود اختصاص دهند. (3)
.png "نگاهی به سنت وقف کتاب های نفیس و نسخ خط اسلامی")
معرفی واقفین و مصاحف وقفی کتابخانه آستان قدس رضوی مشهد
حال نوبت آن است که با چند نمونه از واقفین و مصاحف وقفی کتابخانه آستان قدس رضوی آشنا شویم:1.قدیمی ترین و کهن ترین مصحف وقفی یک جزوه قرآنی بسیار کوچک است که واقف و کاتب آن کشواد بن املاس است. این اثر تاریخی ارزشمند در شهر اصفهان مورد کتابت قرار گرفته است.
2.در صده چهارم هجری قمری، ابوالقاسم منصور بن محمد بن کثیر یکی از دبیران مشهور درباره غزنویان به حساب می آمد که صاحب دیوان خراسان بود و جزوه قرانی ثبتی با شماره ۳۲۸۲ را به آستان قدس رضوی وقف نمود.
3.یکی دیگر از جزوه های قرآنی که حدود ۳۰ قسمت است و کاتب آن ابوالفضل برکات علی بن حسین حسینی است، در آستان قدس رضوی وجود دارد و جزو ارزشمندترین کتب محسوب می‌شود که خط و تصحیح آن به سفارش شیخ الرئیس ابو جعفر محمد بن احمد عبدوسی کتابت شده است.
4.از آنجایی که از صده هفتم هجری قمری به بعد تغییرات اساسی در رواج خط نسخ مصاحف به وجود آمد، کتاب های بیشتری به آستان قدس رضوی وقف شد. یکی از نمونه های قرآنی که دارای خط کوفی است را محمد بن محمود ادیب الطبری نگارش کرده است.
5.توجه داشته باشید که در دوره ایلخانی نیز قرآن های نفیسی در قطع های بزرگ به کتابخانه مشهد وقف شدند که پنج نمونه ممتاز از آن توسط حسین بن محمد الارضی و شیخ علی نویان ابن امیر علی، صالح بن محمد بن علی صانعی یزدی، مرتضی بن محمد بن احمد الحسینی ال سمنانی وقف گشته اند. (4)
نتیجه گیری و جمع بندی
از سنت های ارزشمندی که در تاریخ مذهبی و اجتماعی ایران از گذشته تا حال وجود داشته است سنت وقف کتاب های نفیس و نسخ خط اسلامی است. بازتاب استفاده از این سنت به خوبی در ساخت بناها و آثار عام المنفعه مختلف دیده می شود و اگر بخواهیم به دوران طلایی استفاده از سنت وقف نسخ خطی اشاره کنیم باید به فاصله های صده پنجم تا دهم هجری قمری توجه کنیم. در این صده ها، درباریان و علما و حتی پادشاهان توانستند همزمان با تثبیت مذهب شیعه، سنت وقف کتاب های نفیس و نسخ خط اسلامی را در میان مردم جامعه رواج دهند.اثرگذاری سنت وقف باعث شد تا مصاحف قرآنی در کشور ما مورد حفاظت قرار گیرند. از میان تمامی نمونه های گوناگون مصاحف قرآنی وقفی می توان به تمامی مجموعه های با ارزش در کتابخانه ها و قرائت خانه های آستان قدس رضوی، شاهچراغ شیراز، کاخ گلستان، مرعشی قم، موزه ملک، کتابخانه ملی و... اشاره کرد.
با وجود آنکه قرن های بسیاری از وقف چنین مجموعه هایی گذشته است، هنوز هم این مجموعه ها جایگاه خود را حفظ کرده اند و از لحاظ نسخه شناسی و تاریخی جزو مهمترین منابع و مراجع مصاحف وقفی در جهان اسلام به حساب می آیند. (5)
پی نوشتها
- 1391 - شاهکارهای هنری در آستان قدس رضوی (منتخب قرآن های نفیس از اغاز تا پایان عهد تیموری).ّ مشــهد. مؤسسه آفرینشهای هنری آستان قدس رضوی.
- مایل هروی، نجیب. - 1372 – کتاب آرایی در تمدن اسالامی. مشهد. آستان قدس رضوی.
- نیک پرور، محمد. – 1351- کتابخانه های استان خراسان از آغاز تا عصر حاضر- مشهد. انتشارات اداره کل فرهنگ و هنر خراسان.
- ریشار، فرانسیس. - 1385 .- کتاب ایرانی .ترجمه: ع. روحبخشان. میراث مکتوب.
- لینگز، مارتین. – 1377 - هنر خط و تذهیب قرآنی. ترجمه: مهرداد قیومی بید هندی. گروس
