آشنایی جامع با احکام فقهی و قوانین حقوقی وقف و امور خیریه

امام صادق (ع) از وقف به عنوان صدقه جاریه یاد کرده اند. در فرهنگ و دین اسلام از وقف به نیکی یاد شده است و در دسته سنت های حسنه اسلامی قرار می گیرد. در اسلام از وقف با عنوان عنصری دینی و اجتماعی نام برده شده است که به گسترش عدالت در جامعه منتهی می شود. در این محتوا به احکام فقهی و قوانین حقوقی وقف و امور خیریه خواهیم پرداخت.

دوشنبه، 13 بهمن 1399

تخمین زمان مطالعه:

نویسنده : تحریریه راسخون

موارد بیشتر برای شما

آشنایی جامع با احکام فقهی و قوانین حقوقی وقف و امور خیریه

وقف در قانون مدنی به معنای حبس اصل و عین مال یا ملک است. در دین اسلام به این صورت بیان شده که وقف با حبس و ثابت نگه داشتن اصل مال و ملک از منافع آن در جهت امور خیریه و عام المنفعه استفاده می شود. منافع ناشی از مال یا ملک وقفی برای امور و خدمات عمومی و خصوصی با هدف امری پسندیده و در جهت رضای خدا خرج می شود. در واقع مال وقفی با توجه به قوانین و شرایط مربوط به آن، غیرقابل انتقال خواهد بود و همچنین معامله یا داد و ستدی نسبت به آن انجام نخواهد شد. (1)

فرهنگ وقف در کشور ما ایران همواره با استقبال خوبی روبرو بوده است. پس از انقلاب نیز اقدامات مؤثر و قابل توجهی در این خصوص انجام شد. با گسترش و وضع قوانین و حمایت های لازم از امور وقفی، جمهوری اسلامی ایران در جهت ارتقاء سطح کیفی سازمان اوقاف، به وظایف اصلی آن بندهای جدید افزود.

یکی از اقدامات انجام شده در این خصوص پس از انقلاب، تأمین زندگی و اشتغال مدرسین علوم دینی و جامعه روحانیت بود. سازمان حج و سازمان اوقاف تا قبل از سال 1370 با یکدیگر ادغام شده بودند که در این سال سازمان اوقاف از حج جدا شد و سازمان اوقاف و امور خیریه نام گرفت. (1)

وقف در اسلام

یکی از مهمترین اهداف وقف در اسلام و جمهوری اسلامی ایران حمایت از فقرا، مستضعفان، افراد سالخورده، کمک به خانواده های بی بضاعت، ایتام و... بود. با توجه به نقش وقف در فرهنگ اسلامی می توان به ایجاد بستر مناسب برای پیشرفت و رشد تعالی فرهنگی، دینی و علمی اشاره کرد.

منافع و بهره مندی ناشی از اموال موقوفه برای مصارف مختلف، نقش مهمی در پیشرفت جامعه و گسترش اقتصاد خواهد داشت. وقف از سه رکن تشکیل می شود که برای تحقق آن وجود هر سه رکن ضرورت دارد. این سه رکن شامل واقف، موقوف علیهم و عین موقوفه می شود. (1)

واقف

واقف شخصی است که مال یا ملک خود را وقف می کند. واقف به هنگام وقف باید از عقل سلیم برخوردار بوده و از انجام کار رضایت شخصی داشته باشد. در اینجا باید به متولی نیز اشاره کنیم. متولی کسی است که واقف می تواند انجام امور وقفی را به او بسپارد. (2)

موقوف علیهم

موقوف علیهم به شخص یا اشخاصی گفته می شود که مال یا ملک وقفی به نفع آن ها وقف شده باشد. وقف به نفع موقوف علیهم نیز به دو وقف عام و وقف خاص تقسیم می شود. وقف عام به منافع عمومی مربوط می شود، به عنوان مثال وقف مسجد یا مدرسه در دسته وقف عام قرار می گیرند. وقف خاص برخلاف وقف عام به شخص یا اشخاص معینی مربوط می شود و مال یا ملک موقوفه به نفع آن ها وقف خواهد شد. (2)

عین موقوفه

آخرین رکن نیز اموالی است که واقف قصد وقف کردن آن را دارد. توجه داشته باشید که وقف باید وجود خارجی داشته باشد و قابل لمس باشد. همچنین مال یا اموالی که وقف می شوند باید به شکلی باشد که بتوان از منافع آن در جهت امور مختلف وقفی استفاده کرد. (2)

امور خیریه و وقف در جمهوری اسلامی ایران

در فرهنگ اسلامی آموزش یکی از بخش های مهم وقف بوده که تا به امروز به حفظ و بقای این سنت پسندیده کمک کرده است. با ایجاد چشم اندازی روشن و گسترده نسبت به موضوع وقف افراد جامعه با اهمیت این سنت نبوی بیشتر آشنا خواهند شد. دین در زمینه های مختلف اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و ... نقش بسزایی دارد. به این واسطه می توان وقف را در دسته اهداف مؤثر و بهینه ای قرار داد که در توسعه و گسترش جنبه های مختلف زندگی نقش مهمی ایفا می کند.

همان طور که وقف می تواند به ایجاد حس همبستگی و برقراری عدالت در جامعه کمک کند. به همان اندازه نیز می تواند در اموری مانند کارآفرینی نیز نقش داشته باشد. خوشبختانه پس از پیروزی انقلاب تا به امروز خیرین و افراد نیکوکار بسیاری در راه وقف اقدامات مفید و مؤثری انجام داده اند. تأسیس مدارس در مناطق محروم، تأسیس بیمارستان و مراکز درمانی، کمک و حمایت از ایتام از فعالیت های مثبت و خداپسندانه ای است که در جهت توسعه فرهنگ وقف به وقوع پیوسته است.

در این میان نباید از نقش سازمان اوقاف و امور خیریه نیز غافل ماند. برنامه ریزی در این امر و تقویت ساختار نهاد وقف باعث می شود تا سازمان اوقاف به شکل مستقیم و غیرمستقیم در رشد فرهنگ وقف نقش داشته باشد. در واقع این نهاد بر نهادهای مختلف جامعه تأثیر بسزایی خواهد داشت.

قوانین وقف

همان طور که ذکر کردیم متولی شخصی است که انجام امور وقفی را بر عهده می گیرد. حال باید به این نکته نیز اشاره کنیم که تولیت به چهار بخش تقسیم می شود: تولیت استقلال، اجتماع، ترتیب و اطلاق.

گاهی اوقات واقف دو نفر یا تعداد بیشتری از افراد را به شکل استقلال تولیت انتخاب می کند تا در صورت فوت یکی از گروه تولیت، شخص دیگر بتواند در امور وقفی دخالت کند. همچنین شخص یا اشخاصی که تولیت را قبول می کنند، نمی توانند در آینده از این سمت استعفا دهند.

همچنین کسی مانند واقف یا حاکم نیز در آینده نمی تواند متولی را عزل کند تنها در صورتی که عدم صلاحیت او مشخص شود. در صورتی که متولی نسبت به امور محوله خود کوتاهی کرده یا خلاف قوانین عمل کند، دادگاه و حاکم حق رسیدگی دارد. (2)

قوانین مربوط به فروش اموال موقوفه

فروش اموال موقوفه تنها در صورت بروز موارد زیر امکان پذیر خواهد بود:

خرابی اموال موقوفه

در صورتی که مال موقوفه در آستانه خرابی باشد و تعمیر مجدد آن امکان پذیر نباشد، فروش مال موقوفه جایز است. همچنین اگر امکان تعمیر باشد اما کسی حاضر به بازسازی آن نباشد نیز می توان مال موقوفه را برای فروش گذاشت. (2)

اختلاف موقوف علیهم

در صورت بروز اختلاف و مشاجره بین موقوف علیهم که منجر به جراحت و آسیب شدید یا فوت یکی از موقوف علیهم شود، فروش اموال موقوفه ممکن خواهد بود. همچنین در صورت این درگیری و اختلاف اگر آسیبی جدی به ملک وارد شود نیز اجازه فروش صادر خواهد شد. توجه داشته باشید تمام موارد ذکر شده، در خصوص انتقال عین موقوفه نیز کاربرد خواهد داشت. (2)

نکاتی در خصوص وقف و واقف

شخصی که وقف کننده اموال موقوفه محسوب می شود، بعد از عقد وقف در امور متعددی حق دخالت نخواهد داشت که در ادامه به بعضی از آن ها اشاره می کنیم.

واقف حق رجوع از وقف یا ایجاد تغییر در آن را نخواهد داشت.

واقف باید هنگام عقد وقف متولی یا متولیانی برای خود انتخاب کند. در غیر این صورت بعد از عقد وقف حق این کار را نخواهد داشت.

واقف اجازه جدا کردن یا استثنا قائل شدن برای متعلقات وقف از اصل آن را ندارد. در واقع هر چیزی که به وقف مربوط است عین موقوفه محسوب می شود.

واقف اجازه ندارد شرط یا حقی را به سود و منفعت خود وضع کند.

واقف هیچ سهمی از منافع اموال موقوفه ندارد.

هدف واقف از وقف نباید به امور نامشروع مربوط باشد در این صورت عقد وقف به طور کامل باطل خواهد بود.

قوانین حقوقی وقف در جمهوری اسلامی ایران

طبق قوانین حقوقی وقف در جمهوری اسلامی ایران دو نوع وقف خاص و عام وجود دارد. همان طور که پیشتر ذکر کردیم، وقف خاص در واقع اشخاص یا گروه هایی خاص هستند که به صورت خصوصی از منافع استفاده می کنند. اما منفعت ناشی از وقف عام به عموم تعلق می گیرد.

منفعت وقفی که صرف ساخت مسجد یا بیمارستان می شود، وقف عام نام دارد. اموال موقوفه و عقد وقف بر اساس شرایط و اصولی انجام می شوند که در این مطلب به بعضی از این اصول وقف اشاره می کنیم.

مهمترین اصل در وقف قابل رؤیت بودن مال موقوفه است.

منفعتی که از مال وقفی حاصل می شود باید حلال باشد. منفعت حرام وقف را باطل خواهد کرد.

قابل تحویل بودن مال وقفی نیز از دیگر شرایط وقف است.

در صورت استفاده از اصل مال نباید منفعت آن از بین برود یا تمام شود.

توجه داشته باشید مال وقفی که رهن داده شده، امکان وقف در آن وجود ندارد.

واقف باید عین موقوفه یا اصل اموال موقوفه را به تصرف وقف بدهد در غیر این صورت عقد وقف صورت نمی گیرد. (2)

رجوع از وقف

واقف بعد از عقد وقف و واگذاری عین موقوفه، نمی تواند در آن تغییری ایجاد کند یا در آن رجوع کند. همچنین واقف اجازه ندارد که شخصی از موقوف علیهم را از شرایط ضمن عقد داخل یا خارج کند.

عزل متولی یا متولیان

پیشتر اشاره کردیم که واقف می تواند در زمان حیات خود یا بعد از آن شخص یا اشخاصی را به عنوان متولی امور وقفی انتخاب کند. متولی باید طبق قوانین موجود عمل کرده و در صورت بروز خطا در انجام امور، ناتوانی از مدیریت امور، خیانت در امانت و... دادگاه متولی را به رعایت مصالح موقوفه مجبور خواهد کرد. همچنین واقف می تواند شخصی را به عنوان ناظر بر اعمال متولی نیز انتخاب کند. (2)

متولی تا زمانی که در پیشه خود مشغول به کار است و بازنشسته نشده، می تواند به کار تولیت خود ادامه دهد. در صورت بازنشسته شدن متولی عزل خواهد شد. متولی باید بر اساس شرایط و قوانینی که واقف برای اداره امور وقفی معین کرده، عمل کند. گاهی اوقات واقف ترتیب یا اصولی برای انجام امور وقفی تعیین نمی کند. به این ترتیب متولی باید نسبت به امور مختلف به ترتیب اهمیت مانند تعمیر، اجاره، جمع آوری منافع، کمک به مستمندان، حفظ موقوفه و... اقدامات لازم را انجام دهد.

در ادامه به نکاتی دیگر از قوانین حاکم بر وقف اشاره می کنیم:

از دیگر قوانین وقف باید به اجازه طلبکاران اشاره کرد. صحت وقفی که به دلیل وجود طلبکاران وقف شده باشد، نیاز به اجازه طلبکاران دارد.

اگر واقف با این شرط که منافع اموال موقوفه به صورت وام به دیگران داده شود و در مقابل ربا دریافت شود، اقدام به وقف نماید. این عقد وقف از اساس باطل خواهد بود.

اموال موقوفه ای که شرایط تحویل دادن و تحویل گرفتن یا همان قبض و اقباض آن میسر نباشد، منجر به باطل شدن عقد وقف می شود. اگر امکان دریافت اقباض برای واقف وجود نداشته باشد اما موقوف علیهم توانایی دریافت آن را داشته باشد؛ در این صورت عقد وقف انجام می گیرد.

اموال موقوفه ای که به شخص منتفع مجهول دلالت دارد، عقد وقف باطلی است. شخصی که از وقف نفع می برد یا باید در حال حاضر وجود داشته باشید یا در آینده امکان وجود آن مقدور باشد. به عنوان مثال وقف بر نوزادی که قرار است به دنیا بیاید امری صحیح و مشروع است.

واقف این حق را ندارد که از منافع وقف برای مصارف شخصی خود بهره مند شود. اگر واقف نسبت موقوف علیهم به خود بدهد، عقد وقف باطل است. توجه داشته باشید که در صورتی واقف از اموال موقوفه منتفع می شود که وقف به مصلحت عموم و وقف عامه باشد. (3)

مراحل وقف در قانون مدنی

در تعریف کلی وقف شامل مراحل قبض، ایجاب و قبول می شود که در ادامه مطلب به این دو مرحله اشاره می کنیم.

ایجاب و قبول

در این مرحله ایجاب و قبول در صورت فوت یا حجر هر کدام از طرفین از بین خواهد رفت. همچنین این امر از جانب هر دو طرف عقد وقف قابل رجوع خواهد بود. به طور کلی ایجاب و قبول تا مرحله قبض از بین نرفته و باقی می ماند. (3)

قبض

هنگامی که مال موقوفه در مرحله قبض قرار می گیرد، عقد وقف نیز انجام شده و از این زمان به بعد این عقد غیرقابل فسخ خواهد بود. به این معنی که طرفین حق برهم زدن یا ایجاد تغییر در عقد وقف را نخواهند داشت. همچنین واقف این اجازه را ندارد که در مرحله قبض و عقد وقف، به تعداد موقوف علیهم اضافه کرده یا کم کند. (3)

شخصیت حقوقی وقف

هر زمان که واقف اموال موقوفه را وقف کند، در واقع فَکِ ملک صورت گرفته است که دیگر اموال موقوفه از مالکیت واقف خارج می شود. پس از عقد وقف، اموال موقوفه شخصیت حقوقی پیدا می کند و به همان نسبت به نیز مالک، شخص حقوقی محسوب می شود. در این مرحله است که واقف به عنوان شخص حقوقی نماینده ای را برای امور وقفی با عنوان متولی انتخاب می کند. در صورت نیاز واقف می تواند از چند متولی برای گذران امور وقفی بهره مند شود.

انتفاع واقف

وقف عام به دو شکل وقف بر مصالح عام و وقف بر غیر محصور انجام می شود. در صورتی که وقف بر مصالح عام باشد و واقف نیز به عنوان موقوف علیهم شناخته شود، انتفاع واقف امکان پذیر خواهد شد.

نظارت بر متولی

در این محتوا به نقش متولی و وظایف او اشاره کردیم. همچنین ذکر کردیم که شخصی به عنوان ناظر بر متولی نیز از طرف واقف انتخاب می شود. نظارت بر متولی به دو شکل نظارت اطلاعی و نظارت استصوابی صورت می گیرد. در نظارت اطلاعی، ناظر اعمال و رفتار متولی را تحت نظر گرفته و گزارش می دهد. نظارت استصوابی برای انجام امور نظارتی ملزم به کسب جواز انجام کار است. در واقع با این اجازه نامه، سمت ناظر به رسمیت شناخته خواهد شد. (3)

احکام و قوانین فقهی و حقوقی وقف در اسلام و ایران طیف گسترده ای دارد که در هر مبحث می توان به ادله، نکات و مواد قانونی متعددی اشاره کرد. این حجم از قانون و تبصره این امکان را فراهم می کند تا شخص با در نظر گرفتن شرایط و سهولت در انجام کار، اموال موقوفه خود را در راهی خیر و مفید خرج کند. مصارفی که برای وقف در اسلام وجود دارد به شکلی اصولی و با در نظر گرفتن منافع شخص یا عموم، انجام می شوند. امور فرهنگی، بهداشتی، رفاه، امور اجتماعی، امور مذهبی و... از مصارف عمده و مهم وقف هستند که درآمد آن ها صرف امور خیریه و عام المنفعه می شود.

جایگاه وقف در ایران کجاست و چه قوانینی در جمهوری اسلامی برای وقف در نظر گرفته شده است؟

مسئله وقف که در آموزه های دینی مسلمانان بسیار مورد توجه قرار گرفته است، از دیر باز در بین مسلمانان کشور نیز مورد توجه بوده است. بسیاری از افرادی که دارای املاک و دارایی هایی هستند، به منظور استفاده سایرین از این سرمایه و همچنین توشه اندوزی برای آخرت اموال خود را در راه خدا وقف می کنند. با توجه به افزایش جمعیت روزافزون، تعداد موقوفات افزایش چشمگیری داشته است.

بنابراین لازم بود تا نهادهایی برای ساماندهی به سرمایه های وقفی شکل بگیرند تا بتوانند این موقوفات را به خوبی مدیریت کنند. به همین علت سازمانی تحت عنوان سازمان اوقاف و امور خیریه تاسیس شده است و بر این مبنا امور مربوط به وقف و خیرات را سامان می دهد.

سازمان اوقاف به طور کلی وظیفه اداره کردن تمامی اموال اوقافی بدون متولی را برعهده دارد. در سال 1363 پس از انقلاب اسلامی، قانونی برای مشخص کردن تمامی وظایف سازمان اوقاف و امور خیریه تعیین شد. بر مبنای قانون این سازمان وظایف زیر را بر عهده دارد:

1.اداره تمامی اموال موقوفه که بدون متولی هستند، بر عهده سازمان اوقاف و امور خیریه است.

2.اداره امور تمامی مراکز و امکان مذهبی اسلامی (در صورتی که برای اداره آن ترتیب خاصی ارائه نشده باشد.)

3.اداره موسسات و انجمن های خیریه ای که از طرف دولت به آن ها محول بشود.

4.اداره موسسات و انجمن های خیریه که دارای متولی فاقد صلاحیت باشند.

5.اداره امور مربوط به گورستان های متروکه وقفی که متولی خاصی ندارند.

6.تبلیغ کردن و نشر معارف اسلامی و دینی

از لحاظ ساختاری، سازمان اوقاف و امور خیریه سازمانی است که زیر نظر سازمان فرهنگ و ارشاد اسلامی فعالیت می کند. مسئول این نهاد به طور مستقیم از سوی وزیر فرهنگ انتخاب می شود. این سازمان موظف است وظایفی که طبق قانون به آن اختصاص داده شده است را به صورت کامل و جامع انجام دهد.

قوانین مرتبط با مسئله وقف و مالکیت اموال موقوفه در ایران

موضوع وقف در ایران از دو دیدگاه مورد بررسی قرار گرفته است. وقف از دیدگاه قفهی و وقف از دیدگاه حقوقی دو منظر متفاوت از وقف در ایران هستند. اگر بخواهیم تعریف مختصری از این دو دیدگاه ارائه کنیم، باید عنوان کنیم که از دیدگاه فقهی وقف به معنی حبس المعین و تسبیل المنفعه است که منظور از حبس کردن عین مال، نگاه داشتن آن می باشد. مرحوم بجنوردی در قوانین فقهیه گفته است: ظاهرا این تعریف از روایات و احادیث معصومین اقتباس شده است. (4)

از دیدگاه حقوقی نیز وقف با این تعریف عنوان می شود که عین مال حبس شده و منافع آن تسبیل گردد. تفاوت این دو تعریف در حالت کلی خود را در دو واژه حبس و تسبیل نشان می دهد. به طوری که واژه حبس در علوم فقهی به معنی نگه داشتن عین مال بدون هیچگونه نقل و انتقال در آن است.

چرا که هدف فرد وقف کننده، استفاده همیشگی افراد از عین مال وقفی بوده است. مرحوم کاشف الغطا حقیقت وقف را حبس می داند و فرموده است: ماخذ وقف از وقوف به معنای ایستادن در مقابل چیزی بدون حرکت است؛ چرا که وقف مال را از تصرف صاحبش حبس می کند یا این که صاحبش را از تصرف در آن منع می کند. اما در واژه تسبیل منظور تسبیل منافع است که در این شرایط منافع حاصل از اموال موقوفه باید در راه امور خیریه مصرف شوند. (5)

علامه حلی در "تذکره الفقها" فرموده است: ارکان وقف چهار چیز است: 1. صیغه؛ 2. واقف؛ 3. موقوف علیه؛ 4. موقوف. در حقیقت واقف به شخصی گفته می شود که مال خود را وقف می کند. موقوف علیه شخص یا اشخاصی است که بر آن ها وقف می شود، یعنی از اموال وقف شده استفاده می کنند؛ و موقوف همان مالی است که واقف آن را وقف می کند که به آن عین موقوفه نیز گفته می شود. (6)

اما سوالی که در این قسمت مطرح است این است که اموال موقوفه در نهایت به چه کسی تعلق خواهد گرفت؟ این سوال یکی از مسائل مهم در موضوع وقف محسوب می شود. شهید ثانی و علامه حلی در قوائد قائل به تقضیل هستند؛ به این منظور که در وقف عام، مال موقوفه به خدا منتقل می شود و در وقف خاص به موقوف علیهم. بر اساس سخنانی که از فقها در منابع معتبر آمده است، می توان مالکیت مال وقف شده را در چهار حالت خلاصه کرد:

1.در وقف چه وقف خاص و چه عام فک ملک باید صورت پذیرد. یعنی عین ملک نمی تواند در ملک واقف باقی بماند. چرا که معقول به نظر نمی رسد که مال ملک کسی باشد و هیچ تصرف و استفاده ای هم نتواند از آن ببرد.

2.به گفته امام خمینی (ره) در تحریر الوسیله، در وقف بر جهات عامه، مثل مساجد، مدارس، پل ها و... هیچکس مالک آن نیست و تنها فک ملک است و مانعی هم ندارد که مال بدون مالک باشد. (7)

3.همچنین در تحریر الوسیله وقف خاص و وقف بر عناوین عام، مثل وقف بر فقرا، علما و... در این موارد فقط ایقاف است و عین موقوفه ملک ایشان محسوب نمی شود.

4.واقف می تواند ضمن ایقاع یک وقف آن را به مالکیت موقوف علیهم درآورد.

جایگاه وقف در جمهوری اسلامی ایران و پیش از آن

جایگاه وقف در ایران تا قبل از بنا شدن پایه های جمهوری اسلامی

در این قسمت لازم است تا به سیر تاریخی وقف در ایران پس از گسترش اسلام نگاهی بیاندازیم.

در سال چهارم هجری که ایران توسط مسلمانان فتح شد، مردم با قلبی گشاده این دین را پذیرفتند. در زمان بنی امیه جنایت و درگیری های آنان با عباسیان سبب شد که بر سنت های اسلامی من جمله موضوع وقف صدمات بی شماری وارد شود. چرا که بی توجهی این گروه نسبت به ارزش ها و کرمت های انسانی سبب شد تا دین تا حدی از مسیر شرعی خود منحرف شود. البته با تلاش ها و استقامت فرزاندن رسول خدا این امر ناکام ماند.

در دوره عباسیان که فرمانرایانی ریاکار داشت و برای سرپوش نهادن بر این ریاکاری برای مدت کوتاهی مردم فضایی برای کسب معارف علمی از منابع اصیل پیدا کردند و در این زمان سنت وقف نیز بسیار مورد توجه قرار گرفت و در مسیر گسترش و ترویج واقع شد. در ایران نیز درآمدهای حاصل از موقوفات بسیار زیاد بود و نظامیه های بغداد و نیشابور که توسط خواجه نظام الملک تاسیس شده بود توسط این موقوفات اداره می شد.

قرن چهارم تا هفتم زمان رونق وقف در ایران بود. به طوری که در قرن ششم به دلیل استقبال گسترده مردم از این سنت، مقدار زیادی از موقوفات برای رفاه حال عمومی و ساخت مدارس، مساجد، بیمارستان و کتابخانه ها مورد استفاده قرار گرفت. در این زمان بر حسب ضوابط شرعی، تصدی اموال اوقافی بر عهده دانشمندان و عالمان دین بود که باعث تحولات عمیقی در تاریخ وقف در ایران شد.

در قرن هفته با حمله مغولان، بسیاری از سنت های مسلمانان مورد حمله قرار گرفت. حمله مغولان بلای خانمان سوزی بود که تمام فرهنگ مردم ایران را مورد حمله قرار داد و همه چیزی را دگرگون کرد. سنت وقف نیز با توجه به شرایط مردم تحت تاثیر قرار گرفت. اما وجود افرادی نظیر خواجه رشیدالدین فضل الله سبب شد تا فرهنگ و سنت های اسلامی حفظ شود و پس از آن نیز دوباره احیا و به کار گرفته شود.

پس از آن در زمان صفویه سنت وقف رونق فراوان یافت و بدین ترتیب همه مردم از هر ردهای اموال خود را وقف آستانه مقدس امام رضا و حضرت معصومه نمودند. از دوره صفویه به عنوان پربارترین دوره وقف در ایران نام برده می شود. (8)

در زمان افشاریان و پس از آن قاجار نیز عدم آگاهی از سنت های دینی و همچنین آشفتگی اوضاع ممکلت، دولت و مردم را از پرداختن به مسئله وقف بازداشت. با این حال پس از انقلاب مشروطه اقداماتی نیز در جهت سامان دهی به موقوفات انجام شد. پس از واگذاری پادشاهی به حکومت پهلوی، ستمی به اموال موقوفه روا داشته شد که تا قبل از آن شاید هرگز بدین صورت بروز پیدا نکرده بود. به طوری که بسیاری از اموال موقوفه و زمین های حاصل خیز به عنوان دارایی های شاه و اطرافیان به ثبت رسیدند.

وقف در ایران پس از انقلاب اسلامی

پس از انقلاب مردم در سال 1357 در ایران، سنت حسنه وقف و فرهنگ مربوط به آن دویاره احیا شد. امام خمینی به عنوان بنیان گذار انقلاب اسلامی به موضوع وقف نگاه خاصی داشت. بدین منظور در تالیف کتاب تحریر الوسیله در کنار سایر فروعات دین فصلی را به موضوع وقف اختصاص داد.

نظر و فتوای ایشان در باب وقف به صورت کلی چنین عنوان شده است.«موقوفات باید به حال وقفیت باقی مانده و بدان عمل شود.» این مسئله خود اهمیت وقف در این زمان را به خوبی نشان می دهد. پس از آن نهادهایی همچون سازمان اوقاف و امور خیریه به عنوان نهادی مستقل برای ساماندهی به موقوفات تشکیل داده شد. در جمهوری اسلامی همواره مسئله وقف به عنوان یک موضوع بسیار پر اهمیت شناخته شده است.

قوانین حقوقی در نظر گرفته شده برای وقف در ایران

همان طور که عنوان شد، موضوع وقف در ایران از دو منظر فقهی و حقوقی مورد توجه قرار گرفته است. به همین علت در قانون مدنی قوانینی برای وقف در نظر گرفته شده است؛ همچنین در قانون مدنی وقف در رده قعود معین قرار گرفته است که در یک طرف آن واقف و در سوی دیگر آن موقوف علیهم واقع شده است. که در این قسمت به معرفی برخی از این قوانین خواهیم پرداخت.

از دید قانون مدنی: منظور از وقف، حبس عین مال و تسبیل منافع آن است.

طبق قانون مالک باید مالی را وقف نماید که مصرف نشدنی باشد.

اگر شخص واقف بدهکار باشد، نباید با مالی که وقف می کند ضرری به طلبکارانش برساند. اما اگر سایر دارایی های وقف برای پرداخت بدهی طلبکارانش کافی باشد، وقف او جایز است.

شخص واقف می تواند تولیت و مدیریت مال وقف شده را در زمانی معین و یا مادام العمر در اختیار خود قرار دهد و یا شخصی را برای بعد از خود انتخاب نماید تا مستقلا یا با مشورت مال وقف شده را اداره کند. همچنین اداره کردن امور موقوفه می تواند به صورت مشترک به چند نفر داده شود و هر یک از این افراد به صورت مستقل یا منضم آن را اداره نمایند.

همان طور که عنوان شد وقف از امور عینی است و بنابراین قبض عین موقوفه شرط لازم برای صحت آن خواهد بود. بنابراین اصل واقف باید عین مال موقوفه را وقف نماید.

مال موقوفه پس از وقف شخصیت حقوقی پیدا می کند. چرا که از حالت مالکیت حقیقی خارج شده است.

وقف حبس دائمی است. به این مفهوم که شخص نمی تواند مالی را برای مدت زمان خاصی وقف نماید.

همچنین پس از وقوع وقف، اختیارات زیر از شخص واقف سلب خواهد شد:

واقف نمی تواند از آن بازگردد.

مقصود واقف از وقف نمی تواند پرداختن به امور ناشروع باشد و بنابراین وقف باطل خواهد شد.

شخص واقف نمی تواند کسی را در وقف داخل کند.

وقف نمی تواند از سوی شخص ورشکسته انجام پذیرد و چنانچه رخ دهد آن وقف صحیح نخواهد بود.

پس از وقف شخص نمی تواند کسی را با موقوف علیهم شریک بداند. (8)

در جمهوری اسلامی ایران موضوع وقف بسیار مورد توجه قرار گرفته است و برای انجام آن در چارچوب شرع قوانینی وضع شده است. قوانینی که برای وقف اموال در نظر گرفته شده از دو منظر فقهی و حقوقی قابل بررسی هستند. به طوری که علما دین فتواهایی را بر اساس آیات و روایات در مورد موضوع وقف اعلام داشته اند. در حالی که و وقف حقوقی قوانین مختلفی برای وقف ذکر شده است که در راستای اداره و ساماندهی اموال اوقافی ذکر شده اند. البته قوانین حقوقی نیز باید در راستای شرع وضع شوند و نمی توانند از حدود آن خارج شوند.

برای اداره امور مربوط به اموال اوقافی می بایست سازمان هایی برای ساماندهی وجود داشته باشند و بدین منظور در جمهوری اسلامی سازمان بزرگی تحت عنوان "سازمان اوقاف و امور خیریه" تشکیل شده است که وظیفه نظارت و بررسی تمامی امور اوقافی و من جمله امور اوقافی بدون متولی را بر عهده دارد. بر این اساس کسی نمی تواند بر اموال اوقافی ادعایی داشته باشد و اموال به صورت معقول تحت نظر واقف مورد استفاده عام یا خاص قرار خواهند گرفت.

بررسی احکام فقهی وقف در کشورهای اسلامی

سازمان اوقاف و امور خیریه، سازمانی است که به انجام امور موقوفه، خیرات و از این دست امور عام المنفعه می پردازد. وقف موضوعی است که همیشه و در همه ادوار تاریخی مورد توجه مردم و دولت ها بوده است. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در سال 63، قانونی درباره اوقاف به تصویب مجلس رسید که به موضوع وظایف و ساختار این سازمان پرداخت. (9)

مراکز تشکیل دهنده اوقاف و اداره امور خیریه

اوقاف و امور خیریه از سه بخش عمده تشکیل شده است. سازمان مرکزی، واحدهای های تابعه و مراکز استانی، سه مرکز تشکیل دهنده اوقاف و امور خیریه در سطح کشور هستند.

سازمان مرکزی همان اداره اوقاف اصلی در تهران است. مراکز استانی اداره اوقاف در مرکز استان شهرستان ها است. در حال حاضر 47 اداره استانی و 256 نمایندگی از سازمان اوقاف در سطح کشور وجود دارد. واحد های تابعه نیز وابسته به حوزه سرپرستی هستند که به دو دسته کلی علمی - فرهنگی و تولیدی – اقتصادی تقسیم می شوند و به فعالیت های علمی و تولیدی می پردازند. از جمله واحدهای تابعه می توان دانشکده های علوم قرانی، انتشارت اسوه، موسسه صندوق عمران موقوفات کشور و شرکت کاشی سنتی گوهرشاد را نام برد. (9)

وظایف سازمان اوقاف و امور خیریه

با توجه به ساختار سازمان وقف که شامل معاونت‌های امور اوقافی و امور خیریه، معاونت بقاع و اماکن متبرکه، معاونت اداری و مالی و امور مجلس و معاونت امور فرهنگی می‌باشد و وظایفی که قانون بر عهده سازمان نهاده، این سازمان فعالیت‌های گسترده‌ای در عرصه فرهنگی، اجتماعی و عمرانی دارد که عبارتند از:

تصدی و نظارت بر امور موقوفات

اقدام شبه قضایی سازمان بر متولیان موقوفات

اقدامات حمایتی سازمان اوقاف از موقوفات (10)

مروری بر تحولات وقف در حکومت‌های اسلامی از گذشته تاکنون

مجموعه اسناد و مدارک تاریخی نشان می‌دهد که در دوره صفویه وقف رونق فراوانی یافت به طوری که حتی شاهان صوفی در زمره وقف کنندگان بزرگ قرار گرفتند. وقف در زمان افشاریه مورد بی توجهی قرار گرفت و این روند ادامه یافت. عباسیان از سال (32 تا 56 هجری قمری) بر اکثر قلمرو اسلامی حکومت کردند و فرهنگ و تمدن اسلامی، به دوران شکوفایی خود رسید و موقوفه های زیادی نیز وجود داشت. در دوران سلجوقیان که از عباسیان متابعت می کردند، املاک فراوانی برای اداره نظامیه های معروف به دست خواجه نظام الملک وقف شد؛ در این دوران توجه شایانی به وقف شد. (11)

نادر شاه در آخرین سال حکومت خود طی صدور فرمانی اوقاف را از مردم گرفت و بدین ترتیب بسیاری از زمین های وقفی که در دوره سلطنت سلطان حسین، قسمت قابل توجهی از کل زمین ها را تشکیل می داد، به اداره کنندگان زمین های دولتی واگذار شد. درآمد این زمین ها باید صرف نگهداری قشون می شد در نتیجه صدور این فرمان عده ای اوقاف را از مردم تحویل گرفتند آن ها را به انضمام املاک خالصه در دفاتر ثبت اراضی که پس از آن به (رقابت نادری) معروف شد، وارد کردند. (11)

اثرات سوء فرمان نادر و هجوم محمود افغان به ایران موجب شد تا اغلب دفاتر موقوفات از بین رفته و رقبات وقفی نامعلوم شود. نادر قبل از آنکه بتواند فرمان خود را درباره اوقاف کاملا اجرا کند، کشته شد و جانشین او علیقلی، عادل شاه فرمان مزبور را لغو کرد و بعضی از املاک مغصوب را به مردم پس داد. (11)

در دوره عثمانی، قلمرو وقف گسترش یافت و تشکیلات وسیعی برای آن به وجود آمد و قوانین متعددی به تصویب رسید که بسیاری از این قانون ها هنوز هم در کشور های اسلامی اجرا می شود. آئین نامه اداره اوقاف در سال 1280 در عهد عثمانی تصویب شد و وظیفه مدیران و متولیان اوقاف در آن بیان شد. آیین نامه دیگری نیز در 19 جمادی آلاخر 1287 هجری قمری صادر شد که انواع زمین ها خرید و فروش موقوفه ها و مستغل ها در دولت عثمانی مشخص شد و قانون دیگری هم در رمضان 1274 صادر شد که تا عصر حاضر ادامه یافت. (11)

می توان گفت آهنگ حرکت قانون گذاری مربوط به موقوفه ها از مشروطیت آغاز و به راه خود ادامه داد و در سال های 1335 تا 1354 قوانین بیشتر و مهمتری به تصویب رسید که برخی دیگر مانند قانون اوقاف مصوب سال 1354 از جامعیت بیشتری برخوردار بود و حیطه نظارت و اختیارات سازمان اوقاف را گسترده تر کرد. (11)

با پیروزی انقلاب اسلامی تحولات مختلفی در برخی قوانین از جمله وقف ایجاد شد. به این معنا که توجه به موقوفه‌ها و علاقه به توسعه ترویج آن ها مورد توجه قرار گرفت. اکنون بعد از سال ها کارهای گسترده ای از سوی سازمان اوقاف و امور خیریه برای فرهنگ سازی این سنت حسنه انجام شده و تا حدود زیادی مردم با وقف و آثار و برکات آن آشنا شده اند اما تا رسیدن به نتیجه مطلوب، راه طولانی در پیش است. (11)

احکام فقهی وقف در ایران

قوانین مربوط به وقف از اهمیت زیادی برخوردار است. به ویژه در شرایط کنونی که اقدامات در زمینه‏ وقف شاهد تحول و گسترش تلاش ها و گرایش هایی جهت احیای سنت حسنه‏ وقف و تقویت نقش اجتماعی آن است و این اقدامات به نوبه‏ خود پشتوانه‏ای برای افزایش تلاش ها با هدف توسعه و پیشرفت جامعه است. (12)

از سوی دیگر وجود چارچوب های قانونی مناسب و سرچشمه گرفته از مبانی قانونی که وقف را تحت ضوابط و احکام روشن و دقیق و در عین حال قابل انعطاف قرار دهد، می‏تواند سنت وقف و امور مربوط به آن را نظم بخشیده و آن را در مراحل مختلف روند حرکت خود همراهی نموده و به ثمر بنشاند.

این مسأله از مهم ترین بنیان های وقف و ضرورت های رشد و پیشرفت آن است به گونه‏ ای که بتواند پشتوانه‏ لازم را برای وقف فراهم نموده و ادامه‏ فعالیت قانونی و استوار آن را تضمین نماید و ابزار لازم برای تحقق شایستگی ها و فعال بودن وقف و افزایش قدرت و زمینه‏ عملی شدن اهداف آن را فراهم نماید و پیش از همه‏ این ها، وجود چنین نظام قانونمندی مهمترین عامل تشویق مردم خیر به وقف کردن اموالشان است. بدون شک وضع قوانین مربوط به وقف و تقویت آن ها، خود یک تحول کیفی بسیار مهم در زمینه‏ی عملی کردن سنت وقف است. (12)

قوانین و موضوع پیشرفت و توسعه دور جدیدی را در زمینه‏های مربوطه آغاز می‏کند به ویژه که سازماندهی تشکیلاتی کنونی کشورها و مؤسسات آن ها اقتضا می‏کند که احکام و ضوابط شرعی نیز از کانال قوانین جاری کشور پیاده شود تا در تفسیر ضوابط و احکام شرعی و اجرای آن ها شکی به وجود نیاید و سیستم قضائی هر کشور نیز بتواند با نظارت بر امور وقف و حل منازعات مربوط به آن نقش قانونی خود را ایفا نماید. (12)

قانون مدنی ایران در ماده‏ی 55، وقف را این‏گونه تعریف می‏کند: وقف عبارت است از اینکه عین مال حبس، و منافع آن تسبیل شود. منظور از حبس نمودن عین مال، نگاه داشتن عین مال از نقل و انتقال و همچنین تصرفاتی است که موجب تلف عین گردد و منظور از تسبیل منافع، واگذاری منافع در راه خداوند و امور خیریه‏ی اجتماعی است. قانون مدنی ایران مصوب 18 اردیبهشت 1307، مشتمل بر 1335 ماده‏ی قانونی است که از ماده‏ی 55 تا ماده‏ی 91، مباحث مربوط به وقف را دربر می‏گیرد. از میان این 37 ماده‏ی قانونی مربوط به وقف، ماده‏ی 81، به موجب قانون مصوب 8 / 10 / 1361 و نیز به موجب ماده‏ی 3 قانون اصلاح موادی از قانون مدنی مصوب 14 / 8 / 1370، مورد تجدید نظر قرار گرفته است. (13)

اولین شرح بر قانون مدنی ایران، ظاهرا کتاب حقوق مدنی نوشته‏ی دکتر سید حسن امامی است که چاپ اول از جلد اول آن، به حدود سال 1330 (ه ش) برمی‏گردد. مباحث مربوط به وقف و از جمله «نظارت بر وقف»، در جلد اول مورد شرح و تفسیر قرار گرفته است. بعد از آن، شرح‏های متعددی بر قانون مدنی ایران نگاشته شد که از پربارترین این شرح‏ها، حقوق مدنی نوشته‏ی دکتر ناصر کاتوزیان است. مباحث مربوط به «نظارت وقف» در جلد سوم (حقوق مدنی، عقود معین) مورد بررسی قرار گرفته است. (13)

احکام فقهی وقف در دیگر کشورهای اسلامی جهان

دبیرخانه‏ی مرکزی اوقاف در برخی کشورها از جمله کویت در چارچوب برنامه‏ی طرح های اجرائی خود، طرح تقویت قوانین وقف را که شورای وزرای اوقاف و امور اسلامی وابسته به سازمان کنفرانس اسلامی در اجلاس جاکارتا در نوامبر 1997 مورد تصویب قرار داد، تقدیم نموده است.

این طرح برای جامه‏ی عمل پوشاندن به تعدادی از اهداف، تقدیم شده است از جمله برانگیختن انگیزه و اهتمام نسبت به موضوع قوانین وقف به عنوان یک مسأله‏ی مهم و مورد نیاز که در شرایط کنونی باید مورد توجه کافی قرار گیرد و مشارکت در ایجاد یک فرهنگ قانونی مشترک در زمینه‏ی وقف که در عین داشتن اصالت، پیشرفته باشد و شناخت و تبیین قوانین وقف در کشورهای مختلف و آشنایی با نقاط اشتراک و اختلاف میان آن ها با هدف تلاش برای نزدیک تر کردن این قوانین به یکدیگر و ایجاد انسجام میان آن ها و مشارکت در تلاش های مربوط به وضع قوانین ملی در زمینه‏ی وقف و هماهنگ نمودن این تلاش ها و سامان دادن به همکاری میان کشورها در این زمینه تدوین شده است. (12)

یکی از نکات مهمی که در اینجا باید مورد توجه قرار گیرد این است که متن قانونی مربوط به وقف در قانون اوقاف برخی کشورها از جمله مصر، لبنان و کویت همگی از احکام شرع اسلام استخراج شده و بر اساس این نگرش تنظیم شده که فقه اسلامی یک مجموعه کامل است در عین حال از احکام تمام مذاهب اسلامی استفاده شده و از هر مذهب آنچه که مصالح و منافع مورد نظر را تأمین کرده و با شرایط و اوضاع جامعه تناسب داشته و با اهداف مورد نظر سازگاری بیشتری داشته برگرفته شده است. (12)

امروزه در بسیاری از کشورهای اسلامی مانند، مصر، اردن و فلسطین، سازمان اوقاف وجود دارد که نظارت بر مساجد و سایر املاک وقفی را بر عهده دارند و به حفظ برخی اراضی و کلیساها کمک می‌کنند. یا موقوفات زیادی در کشور یمن وجود دارد که می‌توان وقف جهت سرپناه مسافران، کمک به ازدواج و موقوفات به علما را نام برد. در کشور کویت هم صندوق هایی وقف شده که به نیازهای اجتماعی مردم پاسخ می‌دهند.

مثال دیگر سازمان اوقاف، کمیته امداد مسلمانان هند است که به فقرای هند کمک می‌کند. روش وقف در کشور عراق نیز بعد از جریان عاشورا دگرگون شد و مردم عراق به صورت پنهانی از ترس تعدی حاکمان ظلم و جور، املاک و اموالی را وقف بر مقابر و آرامگاه ها و ضرایح مطهر ائمه اطهار علیهم السلام می کردند تا از آن ها حفظ و نگهداری شود. (14)

در ایالات متحده هم، تعداد کمی از سازمان‌های مسلمان آمریکایی، دارای موقوفه هستند که مشهورترین آن‌ها جامعه اسلامی آمریکای شمالی (ایسنا) است که در سال 1973 بنیاد اعتماد اسلامی آمریکای شمالی را نه تنها به منظور حمایت از ایسنا بلکه برای حفظ مالکیت مساجد در ایالات متحده تاسیس کرد. یکی از موفق ترین بنیادهای خیریه معاصر در امریکا بنیاد مک آرتور است؛ در امریکا بنیادهای خیریه و عام المنفعه به جای کمک کردن مستقیم به فقرا و مستمندان در طرح‌های مربوط به ریشه کن کردن فقر و محرومیت سرمایه گذاری می کنند. (14)

در عصر حاضر، با کاربرد صحیح وقف، نقش این نهاد مدنی در توسعه فرهنگی و اقتصادی کشورها پررنگ‌تر شده که می‌تواند با بهره گیری بهینه به صورت ابزاری مؤثر در جهت مبارزه با آسیب‏های اجتماعی به کار گرفته شود. وقف و ایثار مالی، تأسیس بنیادهای خیریه در قالب وقف توسط نیکوکاران به صورت جامع و فراگیر و فعالیت این نهادها در حوزه فقر زدایی، دانش پژوهی و ترویج فرهنگ و علوم اسلامی و جلب مشارکت مردم در حل معضلات اجتماعی و ارائه مشورت‏های مفید به جوانان در حل بحران‏های روحی و فکری، راهی استوار برای سامان بخشی جوامع است.

وزاری کشورهای اسلامی هم می‏توانند با تبادل نظر بیشتر و جست و جوی راه‏های جدید برای رشد موقوفات، و ایجاد موقوفات جدید و کشف و شناسایی و احیای موقوفات قدیم و سرمایه گذاری در زمینه عمران و توسعه موقوفات، گام‏های بلندی در راستای توسعه کشور و ایجاد اشتغال و مبارزه با فقر و گسترش علم و تربیت استادان در زمینه‏های گوناگون بردارند. بنابراین وقف در کشورهای اسلامی ‏باید به عنوان منبعی مطمئن برای حل معضلات جامعه در جایگاه ویژه و ممتاز خود مطرح و مد نظر مسئولان کشور قرار گیرد.

چه قوانین حقوقی برای وقف در کشور ایران تبیین شده است؟

با توجه به اینکه کشور ما از جمله کشورهای اسلامی به حساب می آید که قوانین آن بر اساس دین اسلام دسته بندی شده است، به طور کلی می توان گفت قوانین در جمهوری اسلامی ایران به صورت کامل و جامع برای امور مربوط به وقف دسته بندی شده اند و این موضوع در جامعه ی ما از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است، به طوری که تمام وظایف و فعالیت های سازمان امور وقف نیز در قانون مشخص شده است و هیچ جای شبه ای در رابطه با این موضوع باقی نمانده است.

وقف یکی از مهم ترین عواملی است که باعث ایجاد همبستگی میان مردم می گردد و مردم جامعه می توانند با یکدیگر همبستگی و همیاری داشته باشند و این موضوع دارای بازتاب های سیاسی و فرهنگی گسترده ای در سطح جامعه می گردد و به همین علت نیز در جمهوری اسلامی توجه بسیار زیادی به این موضوع شده است و قوانین و مفاد قانونی به صورت جزیی و کاملا شفاف در رابطه با این موضوع آمده است.

نقش و وظایف سازمان امور وقف، پیش از انقلاب جمهوری اسلامی

در رابطه با تشکیل سازمان امور وقف می توان به ماده 2 قانون اوقاف اشاره کرد، بر اساس مفاد این قانون شورای عالی حج و زیارت مرکب از معاون نخست وزیر و سرپرست سازمان اوقاف، معاونان وزارتخانه های امور اقتصادی و دارایی، امور خارجه، بهداری، دادگستری، کشور ونیز معاونان بانک مرکزی ایران، جمعیت شیر و خورشید سرخ ایران، سازمان اطلاعات و امنیت کشور، شهربانی کشور، شرکت هواپیمایی ملی ایران و دو نفر از مجتهدین و یک نفر از معتمدان به تشخیص معاون نخست وزیر و سرپرست سازمان اوقاف و یک نفر از بازرگانان به معرفی اتاق بازرگانی و صنایع و معادن ایران در سازمان اوقاف تشکیل می شود.

ریاست شورای عالی حج و زیارت با معاون نخست وزیر و سرپرست سازمان اوقاف است و آیین نامه طرز تشکیل و وظایف آن به تصویب هیأت وزیران خواهد رسید. بر اساس قانون اوقاف مصوب سال 1354 امور ذیل به عهده سازمان اوقاف واگذار می شود:

1. اداره امور موقوفات عامه که متولی ندارد یا مجهول التولیه است.

2. نظارت کامل بر کلیه اعمال مربوط به تولیت و نظارت متولیان و نظار موقوفات عامه.

3. نظارت بر کلیه اماکن مذهبی اسلامی.

4.اداره امور اماکن مذهبی که ترتیب خاصی برای اداره آن ها داده نشده است.

5. اداره امور حج.

6. اداره امور زیارت اماکن متبرکه در خارج از کشور.

7. اداره موقوفات عامه که متولی ندارد و یا مجهول التولیه است.

8. موارد مصرف وجوهی که طبق مقررات مربوط برای خدمات رفاهی از زائران دریافت می شود توسط شورای عالی حج و زیارت تعیین خواهد شد.

9. اراضی که برای احداث مراکز آموزشی و درمانی وقف یا نذر یا حبس می شود در صورتی که متولی در مدت متناسب با تشخیص شورای عالی اوقاف اقدام موثری برای احداث مراکز مذکور نکند، سازمان اوقاف می تواند با تصویب شورای عالی اوقاف اراضی مذکور را حسب مورد در اختیار وزارت آموزش و پرورش - وزارت بهداری قرار دهد.

10. درآمد موقوفات مجهول المصرف و اموالی که به صیغه مبرات مطلقه وقف شده. همچنین عشر نذورا بقاع متبرکه اسلامی که مبلغ نذر هر کدام در سال بیش از یک میلیون ریال باشد اختصاص به تحقیق و تبلیغ و نشر کتب در زمینه معارف اسلامی دارد و طبق آیین نامه ای که شورای عالی اوقاف تصویب خواهد کرد به مصرف می رسد.

11. ثبت معاملات راجع به عین یا منافع موقوفه و حبس و ثلث و نذری که منافع آن ها به طور دائم و یا در مدتی که کمتر از ده سال نباشد و برای مصارف عامه تخصیص داده شده باشد در دفاتر اسناد رسمی موکول به موافقت سازمان اوقاف است.

12. سازمان اوقاف در مورد کلیه موقوفات عامه و اماکن مذهبی اسلامی در صورت عدم اقدام متولی حق تقاضای ثبت و اعتراض و اقامه دعوی دارد و اگر متولی طرف دعوی واقع شده باشد می تواند به عنوان ثالث وارد دعوی شود و در صورت محکوم شدن متولی به حکم اعتراض کند.

در کلیه موارد مذکور سازمان اوقاف از پرداخت مخارج دادرسی و هزینه های ثبتی و اجرایی معاف است. دفاتر اسناد رسمی مکلفند رونوشت اسناد راجع به وقف و حبس و ثلث و نذر را ظرف ده روز پس از ثبت به اداره اوقاف مربوط ارسال دارند. ادارات ثبت مکلفند رونوشت مصدق اسناد مالکیت وقف و ثلث و حبس و نذر را پس از صدور به اداره اوقاف محل تحویل نمایند و متولیان نیز موظفند ظرف دو ماه از تاریخ اجرای این قانون رونوشت مصدق اسناد مالکیت و وقفنامه های موجود نزد خود را برای حفظ و نگهداری به اداره اوقاف مربوط تسلیم دارند.

13. تبدیل به احسن موقوفات خاص همچنین اجاره زائد بر ده سال موقوفات مذکور با موافقت و تصویب شورای عالی اوقاف ممکن است و سازمان اوقاف در سایر موارد در این موقوفات مداخله ای ندارد ولی در صورتی که تقاضای ثبت موقوفه به عنوان مالکیت شده باشد سازمان اوقاف مکلف است نسبت به آن اعتراض و اقامه دعوی نماید.

14. سازمان اوقاف از موقوفات مساجد و بیمارستان ها و مدارس حق التولیه و حق النظاره دریافت نمی کند. همچنین نظارت آن بر درآمد و هزینه موسسات خیریه و آب های وقف بر شهرها مجانی خواهد بود.

15. سازمان اوقاف عوایدی را که از محل حق التولیه و حق النظاره دریافت می دارد طبق بودجه ای که هر سال تنظیم و تصویب خواهد کرد به مصرف عمران و تعمیر اماکن مذهبی اسلامی و احداث ساختمان های عام المنفعه و نشر و تبلیغ معارف اسلامی و هزینه های مربوط به حفظ منافع موقوفات و اماکن مذهبی اسلامی می رساند. (15) و (16)

ریشه و منشا فقهی قوانین وقف در ایران

در قران کریم که به بررسی مسئله ی وقف پرداخته است می توان به آیات و اصطلاحات قرآنی همچون: احسان و انفاق، قرض الحسنه، تعاون و صدقه به جواز و بلکه جهان و استحباب وقف اشاره کرد. از جمله آیاتی که به طور عموم بر انجام در قرآن اشاره دارد، می توان موارد زیر را نام برد:

1. آیه ۹۲ از سوره ال عمران است که می فرماید:«لن تنالُوا البرَّ حتّی تُنفقوا من شیءٍ فإنّ الله به علیم؛ شما هرگز به مقام نیکوکاران و خاصان خدا نخواهید رسید، مگر آن که از آنچه دوست می دارید و بسیار محبوب است در راه خدا انفاق کنید. هرچه انفاق کنید خدا بر آن آگاه است.»

2. آیه ۴۶ از سوره کف که می فرماید: «المالُ و البَنونَ زینةُ الحیاةِ الدنیا و الباقیات الصالحات خیرٌ عند ربک ثواباً خیرٌ اَملاً؛ مال و فرزندان زینت حیات دنیاست و (لیکن) اعمال صالح که تا قیامت باقی است (مانند نماز و تهجد و ذکر خدا و صدقات جاری چون بنای مسجد و مدرسه و موقوفات و خیرات در راه خدا) نزد پروردگار بسی بهتر (عاقبت) آن نیکوتر است.»

3. «وَ ما تُقَدِّمُوا لاَنْفُسِکمْ مِنْ خَیرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللّهِ هُوَ خَیرًا وَ اَعْظَمَ اَجْرًا وَ اسْتَغْفِرُوا اللّهَ اِنّ اللّهَ غَفُورٌ رَحیمٌ؛ و هر کار خوبی برای خویش از پیش فرستید آن را نزد خدا بهتر و با پاداشی بیشتر باز خواهید یافت و از خدا طلب آمرزش کنید که خدا آمرزنده مهربان است.»

4. «وَ الْباقِیاتُ الصّالِحاتُ خَیرٌ عِنْدَ رَبِّک ثَوابًا وَ خَیرٌ اَمَلاً؛ و نیکی های ماندگار نزد پروردگارت از حیث پاداش بهتر و خوش فرجام تر است.» (17)

قوانین حقوقی برای وقف در جمهوری اسلامی ایران

از جمله قوانین حقوقی که در کشور ما برای وقف در نظر گرفته شده است می توان به موارد زیر اشاره کرد:

موقوفه عام دارای شخصیت حقوقی است و متولی یا سازمان اوقاف حسب مورد نماینده آن است.

متولی موقوفه کسی است که به موجب مقررات قانونی مدنی واجد این سمت باشد. تولیت متولی باید به وسیله شعبه تحقیق اوقاف گواهی شود. اشخاص ذینفع پس از ابلاغ تصمیم شعبه تحقیق در صورتی که معترض باشند می‌توانند ظرف ده روز اعتراض نامه خود را به هیات تجدید نظر اوقاف تسلیم کنند. پس از انقضای مدت گواهی شعبه تحقیق اوقاف و تصمیم هیأت تجدید نظر از ناحیه اشخاص ذینفع قابل شکایت در دادگاه شهرستان است و حکم دادگاه در این موارد قابل پژوهش و فرجام است. همین حکم در مورد ثلث – نذر و حبس نیز جاری است.

موقوفاتی که متولی آن ها فوت می‌شود تا تشخیص متولی بعدی و موقوفاتی که متولی آن ها به حکم تحقیق اوقاف ممنوع المداخله می‌شود تا رفع ممنوعیت یا ضم امین در حکم موقوفات بدون متولی است.

هرگاه شخص یا اشخاصی که در وقفنامه به عنوان متولی معین شده اند وجود نداشته باشند و یا اوصاف مقرر در وقفنامه منطبق با شخص یا اشخاص معینی نگردد، موقوفه در حکم موقوفه مجهول التولیه است.

در موقوفاتی که شرط مباشرت نشده باشد هرگاه متولی برای تصدی تمام یا قسمتی از امور مربوط به موقوفه وکیلی انتخاب کند، وکیل مذکور باید توانایی انجام مورد وکالت را داشته باشد، در صورتی که وکیلی که از طرف متولی برای انجام تمام یا قسمتی از امور مربوط به موقوفه انتخاب شده به تشخیص سازمان اوقاف قادر به انجام امور موقوفه نباشد، مراتب کتباً به طریق اطمینان بخشی به متولی ابلاغ خواهد شد. هرگاه ظرف دو ماه برای متولیان مقیم ایران و چهار ماه برای متولیان مقیم خارج کشور متولی اقدام به تغییر وکیل ننماید، وکیل مزبور با ابلاغ سازمان اوقاف منعزل می‌شود؛ ‌ این حکم شامل وکلایی که قبلاً نیز انتخاب شده اند خواهد شد.

سازمان اوقاف می‌تواند برای اماکن مذهبی اسلامی از قبیل مساجد و بقاع متبرکه و امامزاده‌ها و معابد و امثال آن همچنین موقوفات عامه‌ای که متولی ندارد، با تصویب شورای عالی اوقاف شخص یا هیأتی از اشخاص متدین و معروف به امانت را به عنوان امین یا هیأت امناء تعیین کند.

وجوه و حاصل فروش اموال منقول زائد بر احتیاجی که به این قبیل اماکن اهداء می‌شود با جلب نظر سازمان اوقاف به وسیله هیأت امناء به ترتیب صرف عمران و آبادی آن ها و تدارک وسایل رفاه و بهداشت زوار اماکن و ساکنان آن ناحیه خواهد رسید.

صرف درآمد موقوفات به منظور بقاء عین آن ها و سایر مصارف مقدم است. متولی موظف است موجبات آبادانی رقبات موقوفه را با ارشاد و راهنمایی های سازمان اوقاف در جهت بهره برداری صحیح از آن ها به منظور اجرای نیات واقف فراهم آورد.

هر گاه متولی یا ناظر نسبت به عین یا منافع موقوفه تعدی و تفریط نماید و یا در انجام وظایف مقرر در وقفنامه و قانون اوقاف و آیین نامه‌های مربوط مسامحه و اهمال ورزد، به موجب تصمیم شعبه تحقیق اوقاف از دخالت در امور موقوفه ممنوع می‌شود. ممنوعیت از دخالت در امور موقوفه در صورتی که به سبب خیانت باشد با ضم امین بر طبق مقررات قانون مدنی و رد مال مورد خیانت مرتفع می‌شود و در سایر موارد ممنوعیت در صورتی رفع می‌شود که متولی یا ناظر ممنوع عملاً به مقررات قانونی تمکین و خسارات ناشی از علت ممنوعیت را جبران نماید.

کلیه مباشران موقوفات و اماکن مذهبی اعم از متولی و متصدی و ناظر وامناء و غیره در حکم امین هستند و در صورت تعدی و تفریط ملزم به جبران خسارات خواهند بود و هر گاه عمل آن ها مشمول عناوین کیفری باشد، به مجازات مقرر نیز محکوم خواهند شد.

درآمد موقوفات متعذرالمصرف و موقوفاتی که عواید آن ها به علت قلت برای اجرای نظر واقف کافی نیست همچنین آن قسمت از درآمد موقوفاتی که به علت کثرت عواید زائد بر مصارف متعارف باشد، با تشخیص تحقیق اوقاف به نزدیکترین قرض واقف در محل به مصرف می رسد.

حق التولیه متولی و یا سازمان اوقاف در قبال اعمال تولیت نسبت به موقوفات عامه همچنین حق النظاره ناظر به میزان مقرر در وقفنامه خواهد بود و در صورتی که وقفنامه موجود نباشد و یا میزان حق التولیه و حق النظاره در آن تعیین نشده باشد، حق التولیه ده درصد و حق النظاره پنج درصد از عایدات خالص خواهد بود و سازمان اوقاف برای نظارت در موقوفاتی عامه‌ای که متولی دارد، صدی پنج از عایدات خالص آن ها را به عنوان حق النظاره دریافت خواهد داشت.

بر اساس قانون مدنی کشور ما، وقف به اعتبار موقوف علیهم، به دو نوع تقسیم می شود:

وقف خاص: که مخصوص گروه معین و خاصی است. مانند وقف بر اولاد یا افراد و طبقه‌ای خاص از مردم.

وقف عام: که مقصود از آن امور خیریه به صورت عام است و مخصوص گروه و طبقه معینی نیست، مانند وقف کردن چیزی برای مصلحت عام، مانند فقرا، ایتام، مدارس، مساجد.

وقف به اعتبار منفعت، به دو قسم وقف انتفاع و منفعت تقسیم می شود:

وقف انتفاع: اگر نظر واقف از وقف تحصیل درآمد مادی نباشد، آن را وقف انتفاع گویند؛ مانند احداث مسجد در زمین ملکی خود.

وقف منفعت: اگر نظر واقف از وقف، تحصیل درآمد باشد تا در مورد معینی هزینه شود، آن را وقف منفعت نامند، مانند وقف ملک برای اداره مسجد و مدرسه. (16) و (17)

پی نوشتها

www.wikifeqh.ir
www.yasa.co
www.fa.wikishia.net
بجنوردی، سید محمد حسن (1377) . القواعد الفقهیه، قم: نشر الهادی.
کاشف الغطاء، شیخ جعفر (بی‌تا) ، کاشف الغطاء، چاپ سنگی، اصفهان: انتشارات مهدوی.
حلی، حسن بن یوسف (1413ق) . تذکره الفقهاء، تهران: المکتبه المرتضویه لاحیاء الاثار الجعفریه.
خمینی، روح الله (1390ق) . تحریرالوسیله، تهران: دارالکتب العلمیه.
ایران عصر مغول و تیموری، راجر سیوری، ایران در عصر سلطنت قاجار، علی‌اصغر شمیم.
وظایف سازمان اوقاف و امور خیریه، وبلاگ حقوقی دینا
سازمان اوقاف و امور خیریه جمهوری اسلامی ایران، گروه مطالعات فرهنگ و ارتباطات دینی
مروری بر تحولات وقف در حکومت‌های اسلامی، خبرگزاری جمهوری اسلامی
احکام و قوانین وقف در کشورهای مصر، لبنان، کویت. دکتر داهی الفضلی. همایش دستاوردهای جمهوری اسلامی ایران در زمینه وقف 1378.
نظارت بر وقف در حقوق ایران، مصر و ترکیه، لینک سایت https://rasekhoon.net/WebDirectory/
Endowments Today in Muslim communities Endowment - Islamic Networks Group (ING)
www.dadgaran.com
www.rc.majlis.ir
www.wikifeqh.ir

ارسال نظر

با تشکر، نظر شما پس از بررسی و تایید در سایت قرار خواهد گرفت.

متاسفانه در برقراری ارتباط خطایی رخ داده. لطفاً دوباره تلاش کنید.

آشنایی جامع با احکام فقهی و قوانین حقوقی وقف و امور خیریه

وقف در اسلام

واقف

موقوف علیهم

عین موقوفه

امور خیریه و وقف در جمهوری اسلامی ایران

قوانین وقف

قوانین مربوط به فروش اموال موقوفه

خرابی اموال موقوفه

اختلاف موقوف علیهم

نکاتی در خصوص وقف و واقف

قوانین حقوقی وقف در جمهوری اسلامی ایران

رجوع از وقف

عزل متولی یا متولیان

مراحل وقف در قانون مدنی

ایجاب و قبول

قبض

شخصیت حقوقی وقف

انتفاع واقف

نظارت بر متولی

جایگاه وقف در ایران کجاست و چه قوانینی در جمهوری اسلامی برای وقف در نظر گرفته شده است؟

قوانین مرتبط با مسئله وقف و مالکیت اموال موقوفه در ایران

جایگاه وقف در جمهوری اسلامی ایران و پیش از آن

جایگاه وقف در ایران تا قبل از بنا شدن پایه های جمهوری اسلامی

وقف در ایران پس از انقلاب اسلامی

قوانین حقوقی در نظر گرفته شده برای وقف در ایران

بررسی احکام فقهی وقف در کشورهای اسلامی

مراکز تشکیل دهنده اوقاف و اداره امور خیریه

وظایف سازمان اوقاف و امور خیریه

مروری بر تحولات وقف در حکومت‌های اسلامی از گذشته تاکنون

احکام فقهی وقف در ایران

احکام فقهی وقف در دیگر کشورهای اسلامی جهان

چه قوانین حقوقی برای وقف در کشور ایران تبیین شده است؟

نقش و وظایف سازمان امور وقف، پیش از انقلاب جمهوری اسلامی

ریشه و منشا فقهی قوانین وقف در ایران

قوانین حقوقی برای وقف در جمهوری اسلامی ایران

مجله راسخون مرتبط

تازه های مجله راسخون

بیشترین بازدید هفته