تدوين حديث (1)
نویسنده : محمدعلي مهدوي راد
كلمات كليدي : تدوين حديث، حديث در لغت، حديث در اصطلاح، خبر، اثر، سنت، سنت در فرهنگها، سنت و اصوليان، سنت و فقيهان، سنت و محدّثان، تاريخ و سنت
احمد بن فارس مى گويد:
(ح ـ د ـ ث) يك ريشه دارد ، كه بر ناپيدايى كه پيدا شده دلالت مى كند. گفته مى شود چيزى پيدا نبود سپس پيدا شد. «حديث» هم از همين باب است ؛ چون سخنى است كه اندك، اندك يكى پس از ديگرى پيدا مى شود.[2]
ابن منظور آورده است كه:
حديث آن است كه گوينده آن را به زبان مى آورد، و بدين معنا تفسير شده است كلام الهى « و اِذْ اَسَّرَ النّبىُ اِلى بَعْضِ اَزْواجِهِ حديثاً » كه مراد، مطلق كلام است.[3]
طريحى نيز به لحاظ لغت ، «حديث» را مرادف «كلام» مى داند و مى نويسد:
از آن روى كلام را حديث گفته اند كه اندك ، اندك به وجود مى آيد.[4]
و مرحوم آيت الله مامقانى در توضيح آن نوشته اند:
بنابراين حديث، پديد آمدن چيزى است كه نبوده است؛ پس حديث، ضد قديم است. گويا آنچه در روايتى آمده است كه «اياكم و محدثات الأمور» اين معنا باشد ، كه به گفته ابن فارس، يعنى آنچه در كتاب و سنت و اجماع عالمان شناخته نيست و نبوده است.[5]
فيّومى نوشته است كه: حديث به گفته ها و گزارشها اطلاق مى شود.[6]
اين نكته مؤيد است به آنچه برخى از عالمان آورده اند كه تازيان در روزگار جاهليت بر روزهاى مشهور خود، «الأحاديث» مى گفتند، به لحاظ اينكه در آن روزها، حوادث بسيار رخ مى داد و گزارش مى شد و نقل مى گرديد.[7] برخى از پژوهشيان معاصر پس از گزارش تفصيلى اقوال لغويان درباره حديث، نتيجه گرفته اند كه:
معناى اصلى اين واژه، شكل گيرى چيزى است پس از آنكه نبوده است. اين تكوّن و تجدد، اعم است از اينكه در جواهر باشد يا اعراض ، در اقوال باشد و يا در افعال... بنابراين حديث ، هر آن چيزى است كه با ياد كرد پديد مى آيد، نقل مى شود ، گزارش مى شود و بدين سان در معناى حديث به تازه پديد آمدن و گزارش شدن، توجه شده است.[8]
بنابراين ، حديث كه به لحاظ لغت و وضع اوّلى آن به «جديد من الأشياء» و «حدوث امر بعد أن لم يكن» اطلاق مى شده است، در نهايت با توجه به آن معناى لغوى در ادامه استعمال، بر مطلق كلام اطلاق شده است.
مراد از خبر، حديث است؛ اعم از اينكه قول پيامبر ـ صلی الله علیه واله ـ مى باشد يا امام ، و قول صحابى باشد يا تابعى و يا عالمان و صالحان و همگنان آنان، و چنين است فعل و تقرير آنها. اين معنا در استعمال اين واژه مشهورتر است و با عموم معناى لغوى سازگارتر.[9]
اين تعريف حديث، چنانكه تصريح شده است مستند است به معناى لغوى آن. عالمان و محدثان عامّه نيز غالباً حديث را بدين گونه تعريف كرده اند و خبر را مترادف آن دانسته اند. سيوطى از عالمان و محدثان گزارش كرده است كه آنان در تعريف حديث مى گفته اند:
حديث يعنى فعل، قول و تقرير پيامبر ـ صلی الله علیه واله ـ ، صحابيان و تابعين و... و خبر را عالمان فن حديث، مترادف حديث دانسته اند؛ بنابراين، خبر و حديث، بر «مرفوع»، «موقوف» و «مقطوع» اطلاق مى شود.[10]
البته در ميان عالمان عامه تعاريف ديگرى نيز براى حديث ياد شده است، و فرقهايى بين خبر و حديث نهاده شده است. سيوطى در ادامه سخن پيشين مى گويد:
... و گفته شده است كه حديث بر آنچه از رسول الله ـ صلی الله علیه و اله ـ نقل شده اطلاق مى شود و خبر بر آنچه از ديگران گزارش شده است؛ از اين روى به آنكه اشتغال به سنت داشت «محدث» مى گفتند و گزارشگران حوادث و مسائل تاريخى را، أخبارى و....[11]
برخى از محققان اهل سنت معتقدند كه حديث در آغاز فقط به قول رسول الله ـ ص ـ اطلاق مى شده است و پس از وفات آن بزرگوار، معنايش وسعت يافت و اكنون اطلاق مى شود به آنچه از پيامبر نقل است: قول، فعل و تقرير رسول الله ـ ص ـ .[12]
ابن حجر مى گويد:
در اصطلاح شرع، گزارش هر آنچه را كه به پيامبر منسوب است، حديث گويند و اين گويا در برابر قرآن است كه «قديم» است.[13]
شيخ بهايى ـ ره ـ در آغاز رساله كوتاه خود «الوجيزة»، حديث را بدين گونه تعريف كرده است:
حديث، سخنى است كه قول، فعل و تقرير معصوم را گزارش مى كند.[14]
اين تعريف، به نقد كشيده شده است. گفته اند اين تعريف نه جامع است و نه مانع. از يك سوى حديثى كه نقل به معنا شده باشد داخل در اين تعريف نيست، پس جامع نيست؛ از سوى ديگر، عبارات بسيارى از فقيهان پيشين را كه در آثار فقهى خود عين عبارتهاى حديث را با حذف سند و در قالب فتاوى مى آوردند، فرا خواهد گرفت؛ مانند «شرايع» على بن بابويه، «المقنع» و «الهدايه» صدوق، «النهايه» شيخ و... پس مانع نيست.
شيخ بهايى ـ رضوان الله عليه ـ در پايان كلام خود آورده است كه:
بعيد نيست كه حديث، «سخن» معصوم و يا «حكايت» سخن، فعل و تقرير معصوم باشد.[15]
ميرزاى قمى ـ رضوان الله عليه ـ در تعريف حديث نوشته است: حكايت سخن، فعل و تقرير معصوم را، حديث گويند.[16]
مرحوم آيت الله مامقانى نيز پس از گزارش ديدگاههاى مختلف، نوشته اند:
گروهى از عالمان گفته اند «حديث» در اصطلاح، عبارت است از گزارش قول، فعل و تقرير معصوم.[17]
آنچه در اين تعريف آمد، توان گفت مشهورترين تعريف است كه عالمان و محدثان شيعه بدان پرداخته اند و نيز روشنترين و استوارترين تعريف.
خبر، گزارش است؛ كه به أخبار جمع بسته مى شود.
و زبيدى نوشته است:
عالمان لغت و اصطلاح گفته اند خبر در لغت و اصطلاح، چيزى است كه از ديگران نقل مى شود و اديبان بر آن افزوده اند كه خبر، آن است كه ذاتاً احتمال صدق و كذب دارد.[18]
امّا توان گفت كه تعريف زبيدى چندان دقيق نيست، و چنان نيست كه «خبر»، ويژه گزارش از غير باشد. بلكه عرفاً و لغةً، به آنچه گزارشگر از خود گزارش مى دهد نيز خبر اطلاق مى شود؛ چون «أخبار» به معناى «أعلام» است، و از اين روى «عالم» را «خبير» گفته اند. پس هر كس ديگرى را از چيزى بياگاهاند، او را خبر داده است، چه از خود و چه از ديگرى.[19]
اكنون بنگريم خبر به معناى «گزارش» با حديث چه ارتباطى دارد. پيشتر از شهيد ثانى نقل كرديم كه آن دو را مترادف دانسته بود. كسان ديگرى از محدثان نيز بر اين ترادف تصريح كرده اند. ابن حجر مى گويد:
نزد عالمان فن حديث، خبر و حديث مترادف هستند.
برخى از پژوهشيان معاصر نيز بدين معنى تصريح كرده اند:
خبر در اصطلاح محدثان با حديث يكسان است؛ گو اينكه در موارد بسيارى در علوم ديگر، از خبر، معنى مقابل با انشاء مراد مى شود. توصيف محدثان به «أخبارى» نيز به معناى اوّل است يعنى كسانى كه با خبر و حديث در آميخته اند و آن را چونان شغلى برخود در زندگى برگزيده اند[20].
اكنون اندكى در آنچه آورديم دقت كنيم. حقيقت آن است كه خبر و حديث، به لحاظ لغوى و استعمال عمومى، تفاوت بنيادى با هم ندارند. ابوالبقاء ايوبّ بن موسى حسينى مى نويسد:
حديث، اسم است از «تحديث» كه به معناى «اِخبار» بوده است، سپس به گزارش قول، فعل و تقرير منسوب به پيامبر ـ صلی الله علیه واله ـ اطلاق شد.[21]
چنانكه پيشتر آورديم، اين معنا در ادب جاهلى كاملاً شناخته بود؛ آنان به «روزهاى مشهور»، «الأحاديث» اطلاق مى كردند[22]، و گزارشگران حوادث و وقايع تاريخى را «أخباريون» مى گفتند[23]. علّامه شيخ عبدالنّبى كاظمى مى نويسد:
پيشينيان اهل حديث ـ شيعى و سنى ـ بر اهل تاريخ و همه كسانى كه چونان آنان اخبار را جمع مى كردند، بدون توجه به چگونگى گزارشها، اخبارى مى گفتند.[24]
آنچه اين مطلب را استوار مى دارد اين است كه ابتدا آنچه به نگارش در مى آمده است بيشتر سيره پيامبر بوده است. نگاه تاريخى به سير «تدوين» در تاريخ اسلام اين نكته را به روشنى مى نماياند كه رشته هاى نگارشها كم كم اندكى از هم جدا شد و محدثان، بعدها عنوان مستقل پيدا كردند؛ از اين رو اين دو بدين سان تعريف شدند كه: حديث آن چيزى است كه از معصوم ـ پيامبر و امام ـ نقل شود.
و خبر آن است كه، از غير آنان گزارش شود.
و يا گفتند: حديث، آن است كه از معصوم نقل شود و خبر، اعم از آن است، بنابراين هر خبرى را حديث مى گويند و نه به عكس.[25]
كه روشن است اين تعريفها را محدثان در قرنهاى واپسين، بيشتر براى توضيح اين جريانها و چگونگى شكل گيرى اين عناوين و تعريفها به كار برده اند.[26]
با اين همه، روشن است كه محدثان بر «حديث» و «احاديث»، فراوان «خبر» و «اخبار» اطلاق مى كردند و بر عناوين آثار مدوّن خود كه مشتمل بر احاديث بوده است اين واژه را مى نهادند. نمونه هايى چون «شرح الأخبار» قاضى نعمان (م 376)، «الاستبصار فيما اختلف من الأخبار» محمد بن الحسن طوسى (شيخ الطائفه)، «جامع الأخبار» محمد بن محمد سبزوارى (م قرن 7)، «ملاذ الأخيار فى شرح تهذيب الأخبار» علّامه مجلسى و... نشانگر اين حقيقت است.
اين را نيز بيفزاييم كه اكنون قرنهاست كه «اخبارى» در مقابل «اصولى» نمايانگر دو جريان شناخت در فرهنگ اسلامى و چگونگى نگاه به منابع فكر اسلامى است. روشن است كه گستردگى استعمال اين دو واژه بر اين دو جريان، پس از قرن يازدهم است؛ امّا برخى عالمان، با اسناد به بعضى نصوص نقل شده از سده هاى پيشين، احتمال داده اند كه پيشينه اين دو اصطلاح، دست كم تا زمان علّامه حلّى ـ ره ـ مى رسد. اين مطلب را از عبارت ذيل استظهار كرده اند:
امّا الأمامية فالأخباريون منهم لم يعولوا فى أصول الدين و فروعه الّا على أخبار الأحاد المرويّة عن الائمة ـ ع ـ ، والأصوليون منهم كأبى جعفر الطوسى و غيره.[27]
المأثره، مكرمت و بزرگيها را گويند، چون نسل در نسل و عصرها و عصرها گزارش مى شود و...[28] بدين سان تعريف عالمان و محدثان از «اثر» نيز به دور از معناى لغوى آن نيست. اكنون تعريفها را بنگريم و سپس چگونگى آنها را:
شايعترين تعريف از «اثر» در ميان محدثان اين است كه «اثر»، آن چيزى است كه از صحابه رسيده باشد. تهانوى نوشته است:
يطلق ... الآثار على أفعال الصحابة[29].
و جمال الدين قاسمى در تعريف آن نگاشته است:
اثر، منقول از صحابه را گويند؛ كه اطلاق آن بر كلام رسول الله ـ ص ـ نيز صحيح است.[30]
اين تعريف، گو اينكه شايعترين تعريف از «اثر» است ـ چنانكه گفتيم ـ و پيشينه اى بس كهن دارد امّا از دقت و استوارى لازم برخوردار نيست.
زبيدى نوشته است:
بازمانده هر چيزى را «اثر» گويند و نيز خبر را كه به «آثار» جمع بسته مى شود. اين است كه گفته مى شود «فلان من حملة الآثار» و مراد آن است كه آن كس، از محدثان است. پيشوايان حديث بين خبر و اثر فرق نهاده اند، بدين سان كه گفته اند خبر آن است كه از رسول الله ـ صلی الله علیه واله ـ نقل شود و اثر آن است كه از صحابه گزارش شود و از كسانى كه بدين عنوان شهره شده اند، ابوبكر سعيد بن عبدالله بن علىّ طوسى نيشابورى (متولد 413) و محمد بن هياج بن مبادر آثارى انصارى هستند.[31]
از تتبع در آثار عالمان عامه بر مى آيد ـ چنانچه گفتيم ـ كه اين تعريف از اثر، كهن است؛ امّا عالمان درباره آن متّفق القول نيستند. دكتر «نورالدين عتر» از حديث پژوهان معاصر عرب نوشته است:
فقيهان خراسان «اثر» را ويژه «موقوف» اصطلاحى [منقول از صحابه] مى دانستند و گروهى خبر را ويژه منقول از پيامبر ـ صلی الله علیه واله ـ دانستند، امّا سخن مُعْتَمَدى كه محدثان بر آنند اين است كه، همه آنچه ياد شد را اثر توان گفت، چون از «اثرت الحديث» گرفته شده است، يعنى آن را روايت كردم.[32]
بر اين اساس است كه ابن حجر، نام كتابش در مصطلح الحديث را «نخبة الفكَر فى مصطلح أهل الأثر» ناميده است، و حافظ عراقى خود را در منظومه بلندش «الفيه»، «اثرى» يعنى محدث خوانده و گفته است:
يقول راجى ربِّه المقتدرعبدالرحيم بن الحسين الأثرى.
و طبرى، محدث و مفسّر بزرگ قرن چهارم، كتاب عظيمش در حديث را «تهذيب الأثار و تفصيل معانى الثابت عن رسول الله من الأخبار» ناميد. آثار متقدمان بسيار است و نيازى به گزارش ديگر آثار نيست.
و سر انجام بايد از نويسنده نكته بين صبحى صالح ياد كنيم كه نوشت:
هيچ دليل توجيه كننده اى نداريم كه «اثر» را ويژه منقول از سلفِ از صحابه و تابعين بدانيم.[33]
آنچه تا بدين جا آورديم، تعريف عالمان عامه بود از «اثر»؛ امّا برخى از عالمان و محدثان شيعه بر اين باورند كه اين دو همگون هستند؛ مانند شيخ بهايى ـ ره ـ و شهيد ثانى رضوان الله عليه كه آورده است:
اثر، اعم از حديث و خبر است و به هر دوِ آنها اثر گفته مى شود امّا به عكس نه[34].
فيلسوف و محدث جليل ميرداماد مى نويسد:
در ميان عالمان ما رضوان الله عليهم كسانى هستند كه از اين عنوان تنها منقول از امامان ـ ع ـ را مراد مى كردند؛ فقيه محقق، نجم الدين رحمة الله عليه در نگاشته هاى خود غالباً چنين كرده است. امّا رئيس محدثان شيعه ـ رضى الله عنه ـ از عنوان «آثار صحيح» احاديث رسول الله ـ ص ـ و أوصياى صادق آن بزرگوار را مراد كرده است.[35]
آنچه از تتبع در نگاشته هاى عالمان بر مى آيد و عناوين كتابها در سده هاى آغازين تاريخ اسلام گواهى مى دهد، اين است كه اثر با حديث مترادف است. و عالمان هماره از «آثار» همان احاديث منقول از معصوم ـ ع ـ را مراد مى كرده اند. اين اصطلاحها اگر هم در ميان آثار شيعى يافت شود نوظهور است. در روايات و در لسان ائمه ـ ع ـ گاهى از احاديث رسول الله ـ ص ـ با عنوان «اثر» ياد شده است.[36]
شيخ مفيد ـ ره ـ غالباً «اثر» و «آثار» را به «حديث» و «احاديث» اطلاق مى كند.[37] قاضى ابوحنيفه نعمان بن محمد (م 367) يكى از آثارش را «الأقتصار بصحيح الأثار عن الائمة الأطهار» ناميده است. و أبوالقاسم على بن محمد بن على خزاز رازى، نيز كتابش را درباره روايات امامت امامان ـ ع ـ «كفاية الأثر فى النّص على الأئمة الأثنى عشر» ناميده است و ابوعبدالله أحمد بن محمد بن عيّاش جوهرى «مقتضب الأثر فى النص على عدد الأئمة الأثنى عشر» و...
اينها همه بر استوارى سخن دكتر «نورالدين عتر» گواهى مى دهد كه نوشته است:
اين سه عنوان، حديث، خبر و اثر در نزد محدثان به يك معناست.[38]
بر اساس آنچه تا بدين جا آورديم، اكنون مى توان گفت كه گمانه هاى گونه گون در نگاشته هاى «مصطلح الحديث» در تفاوت ميان عناوين ياد شده، در سده هاى واپسين چهره بسته است و در ميان كتابهاى پيشينيان از آنها سخنى نيست.
ادامه دارد ....
تعاريف:
«حديث» در لغت:
احمد بن فارس مى گويد:
(ح ـ د ـ ث) يك ريشه دارد ، كه بر ناپيدايى كه پيدا شده دلالت مى كند. گفته مى شود چيزى پيدا نبود سپس پيدا شد. «حديث» هم از همين باب است ؛ چون سخنى است كه اندك، اندك يكى پس از ديگرى پيدا مى شود.[2]
ابن منظور آورده است كه:
حديث آن است كه گوينده آن را به زبان مى آورد، و بدين معنا تفسير شده است كلام الهى « و اِذْ اَسَّرَ النّبىُ اِلى بَعْضِ اَزْواجِهِ حديثاً » كه مراد، مطلق كلام است.[3]
طريحى نيز به لحاظ لغت ، «حديث» را مرادف «كلام» مى داند و مى نويسد:
از آن روى كلام را حديث گفته اند كه اندك ، اندك به وجود مى آيد.[4]
و مرحوم آيت الله مامقانى در توضيح آن نوشته اند:
بنابراين حديث، پديد آمدن چيزى است كه نبوده است؛ پس حديث، ضد قديم است. گويا آنچه در روايتى آمده است كه «اياكم و محدثات الأمور» اين معنا باشد ، كه به گفته ابن فارس، يعنى آنچه در كتاب و سنت و اجماع عالمان شناخته نيست و نبوده است.[5]
فيّومى نوشته است كه: حديث به گفته ها و گزارشها اطلاق مى شود.[6]
اين نكته مؤيد است به آنچه برخى از عالمان آورده اند كه تازيان در روزگار جاهليت بر روزهاى مشهور خود، «الأحاديث» مى گفتند، به لحاظ اينكه در آن روزها، حوادث بسيار رخ مى داد و گزارش مى شد و نقل مى گرديد.[7] برخى از پژوهشيان معاصر پس از گزارش تفصيلى اقوال لغويان درباره حديث، نتيجه گرفته اند كه:
معناى اصلى اين واژه، شكل گيرى چيزى است پس از آنكه نبوده است. اين تكوّن و تجدد، اعم است از اينكه در جواهر باشد يا اعراض ، در اقوال باشد و يا در افعال... بنابراين حديث ، هر آن چيزى است كه با ياد كرد پديد مى آيد، نقل مى شود ، گزارش مى شود و بدين سان در معناى حديث به تازه پديد آمدن و گزارش شدن، توجه شده است.[8]
بنابراين ، حديث كه به لحاظ لغت و وضع اوّلى آن به «جديد من الأشياء» و «حدوث امر بعد أن لم يكن» اطلاق مى شده است، در نهايت با توجه به آن معناى لغوى در ادامه استعمال، بر مطلق كلام اطلاق شده است.
حديث در اصطلاح:
مراد از خبر، حديث است؛ اعم از اينكه قول پيامبر ـ صلی الله علیه واله ـ مى باشد يا امام ، و قول صحابى باشد يا تابعى و يا عالمان و صالحان و همگنان آنان، و چنين است فعل و تقرير آنها. اين معنا در استعمال اين واژه مشهورتر است و با عموم معناى لغوى سازگارتر.[9]
اين تعريف حديث، چنانكه تصريح شده است مستند است به معناى لغوى آن. عالمان و محدثان عامّه نيز غالباً حديث را بدين گونه تعريف كرده اند و خبر را مترادف آن دانسته اند. سيوطى از عالمان و محدثان گزارش كرده است كه آنان در تعريف حديث مى گفته اند:
حديث يعنى فعل، قول و تقرير پيامبر ـ صلی الله علیه واله ـ ، صحابيان و تابعين و... و خبر را عالمان فن حديث، مترادف حديث دانسته اند؛ بنابراين، خبر و حديث، بر «مرفوع»، «موقوف» و «مقطوع» اطلاق مى شود.[10]
البته در ميان عالمان عامه تعاريف ديگرى نيز براى حديث ياد شده است، و فرقهايى بين خبر و حديث نهاده شده است. سيوطى در ادامه سخن پيشين مى گويد:
... و گفته شده است كه حديث بر آنچه از رسول الله ـ صلی الله علیه و اله ـ نقل شده اطلاق مى شود و خبر بر آنچه از ديگران گزارش شده است؛ از اين روى به آنكه اشتغال به سنت داشت «محدث» مى گفتند و گزارشگران حوادث و مسائل تاريخى را، أخبارى و....[11]
برخى از محققان اهل سنت معتقدند كه حديث در آغاز فقط به قول رسول الله ـ ص ـ اطلاق مى شده است و پس از وفات آن بزرگوار، معنايش وسعت يافت و اكنون اطلاق مى شود به آنچه از پيامبر نقل است: قول، فعل و تقرير رسول الله ـ ص ـ .[12]
ابن حجر مى گويد:
در اصطلاح شرع، گزارش هر آنچه را كه به پيامبر منسوب است، حديث گويند و اين گويا در برابر قرآن است كه «قديم» است.[13]
شيخ بهايى ـ ره ـ در آغاز رساله كوتاه خود «الوجيزة»، حديث را بدين گونه تعريف كرده است:
حديث، سخنى است كه قول، فعل و تقرير معصوم را گزارش مى كند.[14]
اين تعريف، به نقد كشيده شده است. گفته اند اين تعريف نه جامع است و نه مانع. از يك سوى حديثى كه نقل به معنا شده باشد داخل در اين تعريف نيست، پس جامع نيست؛ از سوى ديگر، عبارات بسيارى از فقيهان پيشين را كه در آثار فقهى خود عين عبارتهاى حديث را با حذف سند و در قالب فتاوى مى آوردند، فرا خواهد گرفت؛ مانند «شرايع» على بن بابويه، «المقنع» و «الهدايه» صدوق، «النهايه» شيخ و... پس مانع نيست.
شيخ بهايى ـ رضوان الله عليه ـ در پايان كلام خود آورده است كه:
بعيد نيست كه حديث، «سخن» معصوم و يا «حكايت» سخن، فعل و تقرير معصوم باشد.[15]
ميرزاى قمى ـ رضوان الله عليه ـ در تعريف حديث نوشته است: حكايت سخن، فعل و تقرير معصوم را، حديث گويند.[16]
مرحوم آيت الله مامقانى نيز پس از گزارش ديدگاههاى مختلف، نوشته اند:
گروهى از عالمان گفته اند «حديث» در اصطلاح، عبارت است از گزارش قول، فعل و تقرير معصوم.[17]
آنچه در اين تعريف آمد، توان گفت مشهورترين تعريف است كه عالمان و محدثان شيعه بدان پرداخته اند و نيز روشنترين و استوارترين تعريف.
خبر:
خبر، گزارش است؛ كه به أخبار جمع بسته مى شود.
و زبيدى نوشته است:
عالمان لغت و اصطلاح گفته اند خبر در لغت و اصطلاح، چيزى است كه از ديگران نقل مى شود و اديبان بر آن افزوده اند كه خبر، آن است كه ذاتاً احتمال صدق و كذب دارد.[18]
امّا توان گفت كه تعريف زبيدى چندان دقيق نيست، و چنان نيست كه «خبر»، ويژه گزارش از غير باشد. بلكه عرفاً و لغةً، به آنچه گزارشگر از خود گزارش مى دهد نيز خبر اطلاق مى شود؛ چون «أخبار» به معناى «أعلام» است، و از اين روى «عالم» را «خبير» گفته اند. پس هر كس ديگرى را از چيزى بياگاهاند، او را خبر داده است، چه از خود و چه از ديگرى.[19]
اكنون بنگريم خبر به معناى «گزارش» با حديث چه ارتباطى دارد. پيشتر از شهيد ثانى نقل كرديم كه آن دو را مترادف دانسته بود. كسان ديگرى از محدثان نيز بر اين ترادف تصريح كرده اند. ابن حجر مى گويد:
نزد عالمان فن حديث، خبر و حديث مترادف هستند.
برخى از پژوهشيان معاصر نيز بدين معنى تصريح كرده اند:
خبر در اصطلاح محدثان با حديث يكسان است؛ گو اينكه در موارد بسيارى در علوم ديگر، از خبر، معنى مقابل با انشاء مراد مى شود. توصيف محدثان به «أخبارى» نيز به معناى اوّل است يعنى كسانى كه با خبر و حديث در آميخته اند و آن را چونان شغلى برخود در زندگى برگزيده اند[20].
اكنون اندكى در آنچه آورديم دقت كنيم. حقيقت آن است كه خبر و حديث، به لحاظ لغوى و استعمال عمومى، تفاوت بنيادى با هم ندارند. ابوالبقاء ايوبّ بن موسى حسينى مى نويسد:
حديث، اسم است از «تحديث» كه به معناى «اِخبار» بوده است، سپس به گزارش قول، فعل و تقرير منسوب به پيامبر ـ صلی الله علیه واله ـ اطلاق شد.[21]
چنانكه پيشتر آورديم، اين معنا در ادب جاهلى كاملاً شناخته بود؛ آنان به «روزهاى مشهور»، «الأحاديث» اطلاق مى كردند[22]، و گزارشگران حوادث و وقايع تاريخى را «أخباريون» مى گفتند[23]. علّامه شيخ عبدالنّبى كاظمى مى نويسد:
پيشينيان اهل حديث ـ شيعى و سنى ـ بر اهل تاريخ و همه كسانى كه چونان آنان اخبار را جمع مى كردند، بدون توجه به چگونگى گزارشها، اخبارى مى گفتند.[24]
آنچه اين مطلب را استوار مى دارد اين است كه ابتدا آنچه به نگارش در مى آمده است بيشتر سيره پيامبر بوده است. نگاه تاريخى به سير «تدوين» در تاريخ اسلام اين نكته را به روشنى مى نماياند كه رشته هاى نگارشها كم كم اندكى از هم جدا شد و محدثان، بعدها عنوان مستقل پيدا كردند؛ از اين رو اين دو بدين سان تعريف شدند كه: حديث آن چيزى است كه از معصوم ـ پيامبر و امام ـ نقل شود.
و خبر آن است كه، از غير آنان گزارش شود.
و يا گفتند: حديث، آن است كه از معصوم نقل شود و خبر، اعم از آن است، بنابراين هر خبرى را حديث مى گويند و نه به عكس.[25]
كه روشن است اين تعريفها را محدثان در قرنهاى واپسين، بيشتر براى توضيح اين جريانها و چگونگى شكل گيرى اين عناوين و تعريفها به كار برده اند.[26]
با اين همه، روشن است كه محدثان بر «حديث» و «احاديث»، فراوان «خبر» و «اخبار» اطلاق مى كردند و بر عناوين آثار مدوّن خود كه مشتمل بر احاديث بوده است اين واژه را مى نهادند. نمونه هايى چون «شرح الأخبار» قاضى نعمان (م 376)، «الاستبصار فيما اختلف من الأخبار» محمد بن الحسن طوسى (شيخ الطائفه)، «جامع الأخبار» محمد بن محمد سبزوارى (م قرن 7)، «ملاذ الأخيار فى شرح تهذيب الأخبار» علّامه مجلسى و... نشانگر اين حقيقت است.
اين را نيز بيفزاييم كه اكنون قرنهاست كه «اخبارى» در مقابل «اصولى» نمايانگر دو جريان شناخت در فرهنگ اسلامى و چگونگى نگاه به منابع فكر اسلامى است. روشن است كه گستردگى استعمال اين دو واژه بر اين دو جريان، پس از قرن يازدهم است؛ امّا برخى عالمان، با اسناد به بعضى نصوص نقل شده از سده هاى پيشين، احتمال داده اند كه پيشينه اين دو اصطلاح، دست كم تا زمان علّامه حلّى ـ ره ـ مى رسد. اين مطلب را از عبارت ذيل استظهار كرده اند:
امّا الأمامية فالأخباريون منهم لم يعولوا فى أصول الدين و فروعه الّا على أخبار الأحاد المرويّة عن الائمة ـ ع ـ ، والأصوليون منهم كأبى جعفر الطوسى و غيره.[27]
اثر:
المأثره، مكرمت و بزرگيها را گويند، چون نسل در نسل و عصرها و عصرها گزارش مى شود و...[28] بدين سان تعريف عالمان و محدثان از «اثر» نيز به دور از معناى لغوى آن نيست. اكنون تعريفها را بنگريم و سپس چگونگى آنها را:
شايعترين تعريف از «اثر» در ميان محدثان اين است كه «اثر»، آن چيزى است كه از صحابه رسيده باشد. تهانوى نوشته است:
يطلق ... الآثار على أفعال الصحابة[29].
و جمال الدين قاسمى در تعريف آن نگاشته است:
اثر، منقول از صحابه را گويند؛ كه اطلاق آن بر كلام رسول الله ـ ص ـ نيز صحيح است.[30]
اين تعريف، گو اينكه شايعترين تعريف از «اثر» است ـ چنانكه گفتيم ـ و پيشينه اى بس كهن دارد امّا از دقت و استوارى لازم برخوردار نيست.
زبيدى نوشته است:
بازمانده هر چيزى را «اثر» گويند و نيز خبر را كه به «آثار» جمع بسته مى شود. اين است كه گفته مى شود «فلان من حملة الآثار» و مراد آن است كه آن كس، از محدثان است. پيشوايان حديث بين خبر و اثر فرق نهاده اند، بدين سان كه گفته اند خبر آن است كه از رسول الله ـ صلی الله علیه واله ـ نقل شود و اثر آن است كه از صحابه گزارش شود و از كسانى كه بدين عنوان شهره شده اند، ابوبكر سعيد بن عبدالله بن علىّ طوسى نيشابورى (متولد 413) و محمد بن هياج بن مبادر آثارى انصارى هستند.[31]
از تتبع در آثار عالمان عامه بر مى آيد ـ چنانچه گفتيم ـ كه اين تعريف از اثر، كهن است؛ امّا عالمان درباره آن متّفق القول نيستند. دكتر «نورالدين عتر» از حديث پژوهان معاصر عرب نوشته است:
فقيهان خراسان «اثر» را ويژه «موقوف» اصطلاحى [منقول از صحابه] مى دانستند و گروهى خبر را ويژه منقول از پيامبر ـ صلی الله علیه واله ـ دانستند، امّا سخن مُعْتَمَدى كه محدثان بر آنند اين است كه، همه آنچه ياد شد را اثر توان گفت، چون از «اثرت الحديث» گرفته شده است، يعنى آن را روايت كردم.[32]
بر اين اساس است كه ابن حجر، نام كتابش در مصطلح الحديث را «نخبة الفكَر فى مصطلح أهل الأثر» ناميده است، و حافظ عراقى خود را در منظومه بلندش «الفيه»، «اثرى» يعنى محدث خوانده و گفته است:
يقول راجى ربِّه المقتدرعبدالرحيم بن الحسين الأثرى.
و طبرى، محدث و مفسّر بزرگ قرن چهارم، كتاب عظيمش در حديث را «تهذيب الأثار و تفصيل معانى الثابت عن رسول الله من الأخبار» ناميد. آثار متقدمان بسيار است و نيازى به گزارش ديگر آثار نيست.
و سر انجام بايد از نويسنده نكته بين صبحى صالح ياد كنيم كه نوشت:
هيچ دليل توجيه كننده اى نداريم كه «اثر» را ويژه منقول از سلفِ از صحابه و تابعين بدانيم.[33]
آنچه تا بدين جا آورديم، تعريف عالمان عامه بود از «اثر»؛ امّا برخى از عالمان و محدثان شيعه بر اين باورند كه اين دو همگون هستند؛ مانند شيخ بهايى ـ ره ـ و شهيد ثانى رضوان الله عليه كه آورده است:
اثر، اعم از حديث و خبر است و به هر دوِ آنها اثر گفته مى شود امّا به عكس نه[34].
فيلسوف و محدث جليل ميرداماد مى نويسد:
در ميان عالمان ما رضوان الله عليهم كسانى هستند كه از اين عنوان تنها منقول از امامان ـ ع ـ را مراد مى كردند؛ فقيه محقق، نجم الدين رحمة الله عليه در نگاشته هاى خود غالباً چنين كرده است. امّا رئيس محدثان شيعه ـ رضى الله عنه ـ از عنوان «آثار صحيح» احاديث رسول الله ـ ص ـ و أوصياى صادق آن بزرگوار را مراد كرده است.[35]
آنچه از تتبع در نگاشته هاى عالمان بر مى آيد و عناوين كتابها در سده هاى آغازين تاريخ اسلام گواهى مى دهد، اين است كه اثر با حديث مترادف است. و عالمان هماره از «آثار» همان احاديث منقول از معصوم ـ ع ـ را مراد مى كرده اند. اين اصطلاحها اگر هم در ميان آثار شيعى يافت شود نوظهور است. در روايات و در لسان ائمه ـ ع ـ گاهى از احاديث رسول الله ـ ص ـ با عنوان «اثر» ياد شده است.[36]
شيخ مفيد ـ ره ـ غالباً «اثر» و «آثار» را به «حديث» و «احاديث» اطلاق مى كند.[37] قاضى ابوحنيفه نعمان بن محمد (م 367) يكى از آثارش را «الأقتصار بصحيح الأثار عن الائمة الأطهار» ناميده است. و أبوالقاسم على بن محمد بن على خزاز رازى، نيز كتابش را درباره روايات امامت امامان ـ ع ـ «كفاية الأثر فى النّص على الأئمة الأثنى عشر» ناميده است و ابوعبدالله أحمد بن محمد بن عيّاش جوهرى «مقتضب الأثر فى النص على عدد الأئمة الأثنى عشر» و...
اينها همه بر استوارى سخن دكتر «نورالدين عتر» گواهى مى دهد كه نوشته است:
اين سه عنوان، حديث، خبر و اثر در نزد محدثان به يك معناست.[38]
بر اساس آنچه تا بدين جا آورديم، اكنون مى توان گفت كه گمانه هاى گونه گون در نگاشته هاى «مصطلح الحديث» در تفاوت ميان عناوين ياد شده، در سده هاى واپسين چهره بسته است و در ميان كتابهاى پيشينيان از آنها سخنى نيست.
ادامه دارد ....
منابع:
1 - العين، ج 3/177
2 - مقاييس اللّغة، ج 2/177
3 - لسان العرب، ج 3/76، مجمع البيان، ج 1/474
4 - مجمع البحرين، ج 1/371 (چاپ بنياد بعثت)
5 - مقباس الهداية، ج 1/56 و نيز رك: مجمع البحرين، ج 1/370؛ النهاية، ج 1/350؛ مقاييس اللغة، ج 2/36
6 - المصباح المنير، ج 1/124
7 - علوم الحديث و مصطلحه /4 به نقل از فتوح البلدان /39
8 - التحقيق فى كلمات القرآن، ج 2/189 ـ 188
9 - الرعاية فى علم الدراية /50
10 - مرفوع حديثى را گويند كه منسوب به پيامبر ـ ص ـ باشد و موقوف آن است كه از صحابى نقل شود، و مقطوع منقول از تابعى را گويند. اصول الحديث، علومه و مصطلحه /28
11 - تدريب الراوى، ج 1/23، و نيز بنگريد به: الرعاية فى علم الدراية /50
12 - الأتجاهات الفقهية عند اصحاب الحديث فى القرن الثالث الهجرى /12 ـ 13
13 - فتح البارى فى شرح صحيح البخارى، ج 1/173
14 - الوجيزة فى الدراية (تراثنا، العدد 32/412)
15 - پيشين.
16 - قوانين الأصول /409
17 - مقباس الهداية، عبدالله المامقانى ج 1/57
18 - تاج العروس، ج 11/125
19 - گاهى «خبر» را در مقابل «انشاء» استعمال مى كنند. شهيد ثانى رضوان الله عليه نيز در آغاز بحث، خبر را بدان معنى به تفصيل آورده است. بايد بگوييم كه اين معنا، يكسر از موضوع بحث خارج است و ما بدان نمى پردازيم.
20 - اصول الحديث و احكامه /19
21 - الكليات /170
22 - فتوح البلدان /39؛ علوم الحديث و مصطلحه /4
23 - الرعاية فى علم الدراية /50
24 - تكملة الرجال، ج 1/114
25 - مقباس الهداية، ج 1/66 ـ 58؛ اصول الحديث علومه و مصطلحه /28
26 - بنگريد به مقباس الهداية، ج 1/58 به بعد كه تمام آنچه را كه درباره تفاوت اين دو واژه و يا مترادف آنها گفته اند و مى شود گفت جمع كرده است.
27 - معالم الدين /19، به نقل از «النهاية» علّامه حلّى (مخطوط) و نيز ر.ك: اصول الحديث و احكامه /19
28 - العين، ج 8/237، ترتيب العين /37
29 - كشاف اصطلاحات الفنون، ج 1/95
30 - قواعد التحديث /62
31 - تاج العروس، ج 10/13
32 - منهج النقد فى علوم الحديث /28
33 - علوم الحديث و مصطلحه /11، امّا بايد ياد كنيم كه فهرستنگاران امروزى اهل سنت، غالباً ذيل عنوان «الأحاديث»، منقول از رسول الله ـ ص ـ و ذيل «عنوان الآثار»، منقول از صحابه را مى آورند.
34 - الرعاية فى علم الدراية /50؛ نهاية الدراية فى شرح الوجيز للشيخ البهائى /82
35 - الرواشح السماوية /38
36 - الأحتجاج، ج 2/162؛ بحارالأنوار، ج 78/216
37 - نمونه را بنگريد به: الأرشاد، ج 1/319 و 320 و 330 و ج 2/169
38 - منهج النقد فى علوم الحديث /28
