چکیده
گفتگو ، یکی از کامل ترین و مؤثرترین شیوه های تبادل اطلاعات و برقراری ارتباط است. فعالیت هایی نظیر تبلیغات ، تضارب آراء و اندیشه ها، همگرایی فکری و مذهبی و ... به مدد عنصر گفتگو تحقق می یابند و گفتگو یکی از راهکارهای موفق در برون رفت از باورهای جزم گرایانه ی غیر مبتنی بر حکمت و عقلانیت است. فرقه گرایی می تواند یکی از خطرناک ترین مصادیق چنین باورهایی باشد.تاکنون مقالات و کتابهای بسیاری در باب ارتباطات و گفتگو به رشته ی تحریر در آمده که هر کدام در حد و اندازه ی خود زوایایی از دنیای پر رمز و راز این مقوله را مورد بحث و بررسی قرار داده است .گفتگو و تبادل آراء و اندیشه ها به عنوان یک ابزار استراتژیک برای نیل به اهداف تقریب و همگرایی میان مذاهب اسلامی می تواند عامل مهمی در کاهش رفتارهای تحریک آمیز و ایجاد فضای تسامح و اجرای طرحهای علمی، فرهنگی و اجتماعی قلمداد شود.
در این نوشتار سعی شده است با مروری موضوعی در قرآن کریم، مقوله ی گفتگو و فرهنگ آن و چگونگی راهکارهای دستیابی به وحدت واقعی را از منظری جدید مورد کنکاش و توجه قرار گرید. باشد که این امر بتواند نقطه ی عطفی در مسیر ایجاد بستر مناسب برای به بار نشستن هرچه بیشتر تلاش های دلسوزان امت اسلامی در راستای تقریب و تقارب پیروان مذاهب محسوب گردد.
مقدمه
تاکنون در زمینه ی گفتگو ، تبادل آراء و نظرات و ادب و آداب حوار، مطالب بسیاری گفته و نوشته شده که هر کدام در جای خود به بیان گوشه ای از دنیای گسترده و پیچیده ی این ابزار پر رمز و راز پرداخته اند. یک تفاوت اساسی گفتگو و محاوره با سایر ابزار و علوم تجربی نظیر زمین شناسی ، فیزیک، شیمی و... در آن است که مخاطب و بستر مطالعه و تأثیرگذاری آن صرف انسان ها هستند. لذا ضرورت دارد که اهل گفتگو از پیچیدگی های خاص موجود در انسان آگاهی لازم و کافی را داشته باشند و از تفاوتهای فردی و روحی و روانی مخاطبین خود مطلع بوده و به قدر عقول و ظرفیت مخاطبین سخن بگویند.در عین حال که قرآن و آموزه های قرآنی مؤثرترین محور همگرایی و برون رفت از فرقه گرایی بالاخص در حوزهی گفتگو به شمار می رود، ولی ما از این دریای بیکران و منبع بسیار اساسی و گرانقدر در زمینه ی گفتگو و حوار میان افراد و مذاهب و ادیان غافل بوده ایم و به سبب همین غفلت، دچار تشتت و تفرق در حوزه اندیشه و مذهب شده ایم.
آب در کوزه و ما تشنه لبان می گردیم یار در خانه و ما گرد جهان می گردیم
نگارنده این سطور را عقیده بر آن است که کاملترین منبع مطالعاتی در رابطه با فهم فرهنگ گفتگو و راهکارهای برون رفت از تفرقه ، قرآن کریم می باشد، با نگاهی به محتوا، لطایف و ظرایف سوره ها و آیات قرآن، در می یابیم که مقوله ی گفتگو و ایجاد ارتباط سازنده برای برون رفت از موانع پیش روی وحدت چه کاربرد و گستره ی وسیعی در میان مفاهیم و تعالیم قرآنی دارد.
سالها دل طلب جام جم از ما می کرد آنچه خود داشت ز بیگانه تمنا می کرد
نگارنده سعی دارد تا با تلفیق یافته های تجربی و مطالعاتی خود در زمینه ایجاد تقریب و وفاق میان مذاهب و نحله های فکری و دینی و علوم قرآنی به صورت گذرا نگاهی به مقوله گفتگو و فرهنگ و آداب آن در قران کریم داشته باشد . امید است که مورد توجه خوانندگان گرامی قرار گرفته و گامی باشد در جهت گسترش فرهنگ گفتگو و تسامح و تعمیق روابط انسانی و اسلامی میان آحاد جامعه.
در این نوشتار از ترجمه ی آیات به منظور اجتناب از حجیم شدن مطالب خودداری شده و تنها به بیان شواهد اکتفا گردیده است. مباحثی که در این مقاله به آنها پرداخته شده عبارتند از:
1- هدف از گفتگو و ترویج فرهنگ گفتگو.
۲- معرفی خداوند به عنوان اولین گفتگو کننده با انسان.
٣- مخاطبان خداوند برای گفتگو.
۴- روشهای مؤثر در راستای تقویت فرهنگ گفتگو.
هدف از گفتگو و ترویج گفتگو
به نظر می رسد که خداوند متعال هدفش از برقراری ارتباط و انجام گفتگو (به معنی عام ) در قرآن همانا سعادت ، کمال و رستگاری مخاطبان خود می باشد . لذا یکی از راههای تقویت زیر ساخت های عقلانی در انسانها، تبادل نظر و آراء و اندیشه هاست . گفتگو نوع تلقیح عقول و تکمیل شدن شخصیت انسان هاست .خداوند از بندگانش می خواهد که با هم و در کنار هم به ارزشهای متعالی انسانی دست یابند و آنچه را که مانع و بلکه آفت مسیر کمال است از خود دور نمایند. ایجاد و ترویج فضای تخاصم و کشمکش های عقیم و بی نتیجه و فرقه گرایی های متعصبانه، راه کمال و پیشرفت را مسدود خواهد ساخت و چه بسا فقدان تسامح در گفتگو ، عامل تفرقه و دور شدن انسانها از یکدیگر و حاکم شدن رکود بر اندیشه های والای انسانی است.
برای ترویج فرهنگ گفتگو، باید فضای جزم اندیشی و مطلق نگری و خودحق پنداری را از میان برداشت و دگر پذیری و نسبی نگری و مثبت اندیشی را در لایه های مختلف جامعه نهادینه نمود. لذا هدف غایی از گفتگو، جذب افکار و اندیشه ها و دلها به سوی برنامه خداوند است و رعایت نرمی در سخن و گفتار و دوری از درشت گویی در تحقق این هدف بسیار مؤثر است. در رابطه با نرمی در گفتار خداوند در توصیف عباد الرحمن می فرماید: «وَ عِبَادُ الرَّحْمَنِ الَّذِینَ یَمْشُونَ عَلَى الْأَرْضِ هَوْنًا وَ إِذَا خَاطَبَهُمُ الْجَاهِلُونَ قَالُوا سَلَامًا». (1)
لازم است بندگان خدای رحمان دارای سخن و گفتار نرم با مردمان بوده و از گفتار خشن بپرهیزند و زیباترین کلمات را برای بیان سخنان خود برگزینند طوری که احساسات دیگران را جریحه دار نکنند.
معرفی خداوند به عنوان اولین گفتگو کننده با انسان
انسان اگر بخواهد کالا و متاع خود را در سطح وسیعی به فروش برساند، بایستی آن را به خوبی معرفی و عرضه نموده و مزایا و محاسن آن را برشمارد. هم چنین اگر فردی بخواهد که برای نفوذ در دیگران و یا انتقال تجربیات ، نظریات و عقاید خویش بر عده ای موفق باشد ، ناگریز است که خود و آن عقاید را از جهات مختلف و حوزه های گوناگون معرفی کند. خداوند ذوالجلال می فرماید:« ... وَ یُرِیدُ اللَّهُ أَنْ یُحِقَّ الْحَقَّ بِکَلِمَاتِهِ وَ یَقْطَعَ دَابِرَ الْکَافِرِینَ» (2).خداوند متعال برای معرفی و شناساندن خود به ما از دریچه های مختلفی و از زوایا و با تعابیر گوناگونی وارد می شود و ویژگیهای خویش را بر می شمرد تا بلکه مخاطب خود (انسان و مخلوقات ) توجه کرده و مقصود را دریابند از جمله ظرافتهای این نوع معرفی آن است که گاهی به طور مستقیم و بعضا به طور غیر مستقیم ، به صورت فردی و جمعی با تعابیری بسیار پر جاذبه و محکم، خداوند خود را معرفی می نماید مانند:
«وَ هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ اللَّیْلَ لِبَاسًا وَ النَّوْمَ سُبَاتًا وَ جَعَلَ النَّهَارَ نُشُورًا» (3).
«تَبَارَکَ الَّذِی إِنْ شَاءَ جَعَلَ لَکَ خَیْرًا مِنْ ذَلِکَ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ وَ یَجْعَلْ لَکَ قُصُورًا»(4)
«اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ».(5)
«هُوَ الْحَیُّ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ فَادْعُوهُ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ» (6)
مخاطبان قرآن (خداوند) برای گفتگو
آنچه که از محتوا و سیاق آیات قرآن بر می آید این است که گروه های زیر مخاطبین خداوند در قرآن می باشند.- انسان (به معنی عام) ، پیامبران ، شیطان ، جن ، ایمان آورندگان ، اهل کتاب، بندگان ، ناس (مردم) نفس ، بنی آدم ، کافران .
- انسان به معنی عام: «أَیُّهَا الْإِنْسَانُ إِنَّکَ کَادِحٌ إِلَى رَبِّکَ کَدْحًا فَمُلَاقِیهِ» .(7) پیامبران شامل نبی و رسول
- «یَا أَیُّهَا النَّبِیُّ قُلْ لِأَزْوَاجِکَ...» (8)
- «یَا أَیُّهَا الرَّسُولُ لَا یَحْزُنْکَ الَّذِینَ..» (9)
- شیطان مانند: «قَالَ یَا إِبْلِیسُ مَا مَنَعَکَ أَنْ تَسْجُدَ لِمَا خَلَقْتُ بِیَدَیَّ..» (10)
- جن: « یَا مَعْشَرَ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ..» (11)
- اهل ایمان: «یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ مَا لَا تَفْعَلُونَ» (12)
- اهل کتاب: «یَا أَهْلَ الْکِتَابِ قَدْ جَاءَکُمْ» (13)
- بندگان خدا: «یَا عِبَادِیَ الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ أَرْضِی وَاسِعَةٌ فَإِیَّایَ فَاعْبُدُونِ.» (14)
- ناس: «یَا أَیُّهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَکُمُ الرَّسُولُ..» (15)
- نفس: « یَا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ..» (16)
- بنی آدم: « یَا بَنِی آدَمَ خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ» .(17)
- کافران: « یَا أَیُّهَا الَّذِینَ کَفَرُوا لَا تَعْتَذِرُوا الْیَوْمَ إِنَّمَا تُجْزَوْنَ مَا کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ » (18)
با اندکی دقت می توان گفت که خداوند با تمام لایه های مختلف جامعه از طریق گفتگو رابطه ای منطقی برقرار می کند و این خود گویای آن است که از بندگانش هم، چنین انتظار می رود که از ابزار گفتگو در راستای ایجاد انسجام و اتحاد بهره برداری نمایند و با بستر سازی مناسب در راستای فضای تعارف ، تفاهم و تعاون بتوانند زمینه های تقارب در حوزه های فکر و اندیشه و دعوت و حرکت را فراهم سازند.
روشهای مؤثر در راستای تقویت فرهنگ گفتگو
برای برون رفت از فرقه گرایی و رهایی از جزم اندیشی و تعصب و تقویت فرهنگ گفتگو، روشهای متفاوت و متعدد وجود دارد، به ویژه در جهان امروز که شاید بتوان آن را بزرگراه پر ترافیک تنوع آراء و اندیشه ها و مذاهب گوناگون نامید، از این ارتباط و گفتگوی تعیین کننده بی نیاز نیستیم. اما برای دست یابی به این گفتگوی راهبردی جهت برون رفت از فرقه گرایی، توجه به روشها و راهکارهای زیر موثر است.احترام گذاشتن به ارزشهای دیگران
یکی از اصول مهم در ایجاد تقریب از رهگذر گفتگو این است که بدانیم هر فردی برای خود ارزشهایی دارد که حاضر نیست به سادگی از آن چشم بپوشد، لذا توجه به این که دیگران برای چه چیزهایی ارزش قائلند مهم است .ایجاد اعتماد متقابل از طریق گفتگوی سالم
زیرا دیگران تا زمانی به ما اعتماد نکنند به راحتی با ما ارتباط برقرار نخواهند کرد لذا اعتماد سازی شرط نخست در هر ارتباطی است. بنابراین باید سعی شود با سخنان ، أعمال و رفتار و موضع گیریهای مقتضی در مخاطبین خود اعتماد ایجاد کرد.حسن استماع
سعی شود در جریان ارتباط با دیگران تنها یک طرف گوینده نباشد، بلکه به دیگران نیز فرصت داده شود تا راجع به دیدگاههایشان سخن بگویند در این صورت تقارب آسان تر خواهد شد.برای انتقاد از نحوه ی عملکرد و موضعگیریها از تحسین آغاز شود
زیرا انتقاد، سریع ترین راه برای تخریب یک فرایند ارتباطی از طریق گفتگو با دیگران است .ملامت و سرزنش کردن دیگران و اعتقاداتشان مخرب و ویرانگر است و آنان را به خشم می آورد . اما به هر حال برخی اوقات ناگزیر باید انتقاد کرد اگر چنین است سعی شود با تحسین آغاز شود؛ چرا که تحسین می تواند انتقاد را دلپذیر سازد و البته تحسین باید خالصانه باشد و نه از روی چاپلوسی و تملق.همدلی کردن با مخاطبان در گفتگو
و همدلی کردن یکی از موثرترین روشها برای گشودن راههای ارتباطی با دیگران و برون رفت از فرقه گرایی است . بنابراین پیش از آن که به سایر جنبه های ارتباط پرداخته شود باید تلاش گردد تا با همدلی با مخاطبان راه ایجاد صمیمیت با آنان پیدا شود . برای این کار شایسته است در جستجوی زمینه های مشترک و مشابه بود. اهداف، نیازها و نگرانی ها را از نظر دیگران دریابیم و شرایط آنها را درک نمائیم .در به کاربردن واژه ها و قالب های گفتگو دقت لازم منظور شود
هنگامی که با دیگران ارتباط برقرار می سازیم در به کاربردن واژه ها و کلمات دقت کنیم زیرا واژه ها و کلماتی را که به کار می گیریم بیانگر شخصیت ، تفکر و اندیشه ماست، بنابراین دقت در انتخاب واژه ها و کلمات طوری که صریح ، کوتاه ، دقیق ، صحیح، مؤدبانه و پر محتوا باشد، بسیار ضرورت دارد.«وَ قُلْ لِعِبَادِی یَقُولُوا الَّتِی هِیَ أَحْسَنُ إِنَّ الشَّیْطَانَ یَنْزَغُ بَیْنَهُمْ..» (19)
«قُلْ لَا تُسْأَلُونَ عَمَّا أَجْرَمْنَا وَ لَا نُسْأَلُ عَمَّا تَعْمَلُونَ » (20)
«قَالَ یَا قَوْمِ لَیْسَ بِی ضَلَالَةٌ..». و «قَالَ یَا قَوْمِ لَیْسَ بِی سَفَاهَةٌ... »(21)
همگی بیانگر استفاده بهینه از سلاح مؤثر گفتگو در راستای تحکیم روابط و توحید صفوف است .
ویژگی های مخاطبین لحاظ شود
در برقراری ارتباط و ایجاد تقریب با دیگران توجه به ویژگیهای آنان می تواند ما را در دستیابی به اهدافمان از تقریب کمک کند. تفاوتهای فردی ، فکری ، مذهبی باید جدی گرفته شود و لحاظ شوند.رعایت آرامش و خونسردی و انتقال انرژی مثبت به دیگران
ایجاد فضایی که در آن برقراری ارتباط کلامی برای طرفین گفتگو آسان باشد و بتوانند در کمال آرامش و احترام بگویند و بشنوند.صراحت و صداقت
بسیاری از اوقات، شفاف نبودن کلام موجب بروز سوء تفاهم در ارتباط با دیگران می شود. برای برقراری یک ارتباط و گفتگوی مؤثر و سازنده با دیگران و پیروان سایر مذاهب، باید صراحت و صداقت لحاظ شود و از بیان هر گونه کلامی که مبهم است و از شفافیت لازم برخوردار نیست اجتناب ورزید . بدیهی است چنانچه گفتگو شفاف و صریح نباشد، دیگران وادار به حدس و گمان و سوء تفاهم می شوند.موقعیت شناسی و باز گذاشتن راه اظهار نظر برای دیگران
توجه به اینکه طرح چه سخن و کلامی در چه موقعیت زمانی با مکانی ، مناسب با نامناسب است در تقویت تقارب و برون رفت از تفرق نقش کارساز دارد و اینکه دیگران در کمال آزادی و رعایت اعتدال هر آنچه را که لازم می دانند عنوان کنند.
نتیجه گیری
حسن تشخیص و آسیب شناسی عوامل تفرقه میان امت اسلامی ، نخستین گامی است که در راستای برون رفت از فرقه گرایی باید برداشته شود؛ چرا که فقدان حسن تشخیص سبب نوعی درجا زدن و رکود در این راستا و عدم کشف راههای برون رفت از فرقه گرایی خواهد شد. لذا نهادینه ساختن فرهنگ گفتگوی سالم و بهداشتی طوری که موجب رفع کدورت ها و کینه های تاریخی و ایجاد صفا در دلها گردد، بسیار ضرورت دارد و این مستلزم آن است که رهروان تقریب و دلسوزان امت اسلامی و آنان که دغدغه اتحاد ملت های مسلمان را در دل می پرورانند فضاهای علمی لازم جهت بیان مشترکات و همچنین موارد اختلاف را فراهم ساخته و با نزدیک کردن دلها از رهگذر گردهمایی ها، کنفرانس ها و... بتوانند آرمان توحید و تقریب صفوف مسلمانان را هرچه بیشتر جامه عمل بپوشانند. همچنین ارزیابی دقیق و کارشناسانه کنفرانس های پیشین گامی مؤثر در راستای ترسیم استراتژی های موفق برای آینده خواهد بود طوری که تنها آینده نظاره نشود ، بلکه گامهایی را که در گذشته برداشته شده و بعضا موفق و بعضا ناموفق بوده مورد مداقه قرار داده شود تا قدمهای آینده در این مسیر قوی تر برداشته شوند.نکته آخر اینکه باید کسانی قافله سالاران تقریب گردند که اثر گذاری فعال و اثر پذیری فهیم باشند این اثر گذاری و اثر پذیری شامل قول و فعل می باشدو ثمرهی طبیعی ارتباط و اتصال تنگاتنگ با خداوند است آیات آغازین سورهی «مزمل» دلالتی روشن بر این ویژگی مبلغین و منادیان وحدت دارد . آنجا که بعد از تکلیف پیامبر به قیام شبانه و اینکه نفس پرورش یافته ی شب ، اثرگذاری فعال در فعل و قول می شود یعنی:« أَشَدُّ وَطْئًا وَ أَقْوَمُ قِیلًا» می گردد. باشد که در راستای تقویت فرهنگ مؤثر گفتگو و تحکیم زیر ساخت های برون رفت از فرقه گرایی موفق تر از هر زمان عمل کنیم.
پی‌نوشت‌ها:
1- سوره فرقان، آیه 63
2- سوره انفال، آیه ۷
3- سوره فرقان، آیه 47
4- سوره فرقان، آیه 10
5- سوره نور، آیه ۳۵
6- سوره مومن، آیه 65
7- سوره انشقاق، آیه 6
8- سوره احزاب، آیه ۵۹
9- سوره مائده، آیه 41
10- سوره ص، آیه ۷۵
11- سوره انعام، آیه ۱۳۰
12- سوره صف، آیه ۲
13- سوره مائده، آیه ۱۵
14- سوره عنکبوت، آیه ۵۶
15- سوره نساء، آیه ۱۷۰
16- سوره فجر، آیه ۲۷
17- سوره اعراف، آیه 31
18- سوره تحریم، آیه ۷
19- سوره اسرا، آیه 53
20- سوره سبا، آیه 25
21- سوره اعراف، آیات 61 و 67
منابع:
١- قرآن کریم
٢- الخطاب التربوی الاسلامی. أ.د. سعید اسماعیل على قطر وزارة الأوقاف
٣- الموسوعة المیسرة فی الأدیان و المذاهب المعاصرة الندوة العالمیة للشباب الاسلامی
۴- مجلة المجتمع، العدد: ۱۵۷۳.
منبع: مجموعه مقالات «امت اسلامی؛ از تنوع مذهبی تا فرقه گرایی»، نویسنده: دکتر محمود ویسی، چاپ اول، ناشر: مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، تهران، 1389ش، صص 186-179
