نمودهای تعامل مذهبی سازنده
به رغم شدت گرفتن اختلاف فکری علمای پیروان مذاهب گوناگون، ما در بیشتر مواقع شاهد روابط بسیار محبت آمیز، مهربانانه و همدلی میان آنها هستیم بگونه ای که آنها نزد یکدیگر به درس آموزی می پرداختند، و برخی از ایشان فقه مذاهب دیگر را تدریس می کردند و روش های مذاهب دیگر را به مذهب خود تعمیم می دادند، و برخی از ایشان از یکدیگر اجازه[نقل حدیث و روایت] طلب می کردند؛ در این راستا مجموعه آثار بسیار جالبی در عرصه فقه مقایسه ای و نقل دیدگاههای دیگران وجود دارد.در این میان از "شیخ صدوق" روایت شده که او به سرزمین های گوناگون به گشت و گذار می پرداخت و در محضر علمایی با مذاهب مختلف از جمله مثلا با "الحاکم ابو محمدبکر بن على حنفی شافعی"(1) و "ابو محمد محمد بن ابی عبدالله شافعی فرغانی" (2) حضور بهم می رساند.
این داد و ستد علمی با یکدیگر در عرصه های متعددی از جمله آموزش، تدریس، گفتگو، مباحثه و بهره گیری از منابع و پژوهش ها و نقد دیدگاههای یکدیگر و دید و بازدید و جلساتی که در مناسبتهای مختلف برگزار می شد، صورت می پذیرفت.
در عرصه آموزش و تدریس، می بینیم که کتابهای هر دو گروه در دانشگاههای علمی و حوزه ها وجود داشت و بی آنکه از مذهب نویسنده آنها پرسش شود مورد استفاده قرار می گرفت؛ کتابهای مزبور شامل علوم مختلفی همچون : صرف و نحو، فقه، اصول فقه، و حدیث و به روش های مختلف هر کدام از جمله : اجازه، قرائت، عرضه، داد و ستد، مکاتبه، وصیت و گردآوری مطالب همدیگر می گردید.
"شیخ مفید" از سرآمدان علمای شیعه در بغداد به گفتگو و مباحثه و نشست و برخاست با علمایی از همه مذاهب می پرداخت(3) و همواره در صدد آموختن بود. "الذهبی" در این باره می نویسد: «او در مکتب خانه ها و دانها سرک می کشید و وقتی به کودک تیزهوشی برخورد می کرد به سراغ پدر و مادرش می رفت تا کودک را نزد خود آورد و به او آموزش دهد، بدین ترتیب، شاگردانش فراوان گشتند.»(4)
کتاب "الخلاف" (شیخ الطائفه طوسی متوفی سال 460 هجری قمری) خود بهترین نمونه برای این کار است چه او دیدگاههای دیگر مذاهب از جمله مذهب شافعی را چنان بی طرفانه و با امانت نقل کرده است که "السبکی" گمان برده او از علمای مذهب شافعی است و او را در ردیف علمای ایشان نام برده و با اینکه خود اعتراف کرده که وی فقیه شیعه و از مصنفان آنهاست ولی می گوید: به مذهب شافعی گرایش داشت.(5)
"شیخ طوسی" خود با توجه به روایتی که از امام جعفر صادق (علیه السلام) نقل شده می گوید: اگر موردی پیش آمد و حکم آن را در روایت نقل شده از ما نیافتید به آنچه از امام علی (علیه السلام) روایت شده روی آورید و به آن عمل کنید.(6) در صورتی که روایت یا حدیث مورد نظر خود را در مصنفات شیعه نمی یافت به مصنفات اهل سنت مراجعه می کرد.
این پدیده بسیار باشکوه را در مورد برخی علما می توان سراغ گرفت که در عنوان ایشان، در آمیختگی شگفتی از مذاهب، بکار برده می شود. مثلا در مورد "ابن فوطی" (متوفی ۷۲۳هجری قمری) و صاحب "معجم الالقاب" - که سرپرستی بزرگترین کتابخانه زمان خود را بر عهده داشت . به عنوان "شیعه حنبلیت" شناخته شده است.(7) همچنانکه "شیخ وهبة الزحیلی" در پژوهش ارائه شده خود به سمینار فقه اسلامی در "مسقط" (عمان) در شعبان ۱۶۰۸ هجری قمری یادآور می شود که "الطوفی" که در دفاع از اصل "المصالح المرسلة" شهرت دارد، از افراطیون شیعه است یعنی همان چیزی را تکرار کرده که "ابن رجب" که او را در شمار علمای شیعه قلمداد کرده به گفته است حال آنکه "الطوفی" از علمای حنبلی قرن هشتم هجری است.(8) و دفاع وی از اصلی که شیعیان آن را رد می کنند و نیز عدم ذکر نام وی در میان لیست علمای شیعه، تأکیدی بر حنبلی بودن وی است.
تمامی اساتید "محمد ابن ابی بکر السکاکینی" عالم شیعه معروف نیز از میان علمای اهل سنت بودند. و "ابن الفخر علاء الدین ابن تیمیة" متوفی سال ۷۰۱ هجری قمری نیز همه روایاتی را که وی از اساتید خود نقل کرده تأیید کرده و با وی مناظره نموده و به برتری او اعتراف کرده و درباره اش گفته است: "او کسی است که سنی بدو شیعه و شیعه بدو سنی می گردد. او بدست خود "صحیح البخاری" را استنساخ کرد، و همو صاحب قصیده معروفی است که این چنین آغاز می شود:
ای خیل مسلمانان! پیرو دین شما سرگردان گشته است، او را با روشن ترین دلایل راهنمایی کنید. او صاحب "الطرائف فی معرفة الطوائف" یعنی کتابی است که "السبکی" آن را پاره پاره کرد و به آتش انداخت.
.jpg "دو وضع متناقض: «مذهب گرایی» و «فرقه گرایی» نمودهای آنها و علل انحراف")
تقریب مذاهب در کتاب های علما
اگر به کتاب های مربوط به علمای حنبلی بازگردیم، این نزدیکی شگفت را در آنجا نیز خواهیم دید چه "المحبى" بزرگ علمای اهل سنت در "دمشق" به مدح و ستایش از "بهاء عاملی" عالم شیعی معروف می پردازد و آنچنانکه در "خلاصة الأثر" آمده در باره اش می گوید : او از هر کس دیگر سزاوارتر است که اخبارش را ذکر کنند و برتری هایش را گسترش دهند و جهان را با فضایل و بدایعش بیارایند، او به تنهایی در تمامی علوم سرآمد بود و از دقایق فنون آگاهی کامل داشت و گمان ندارم که زمانه کسی چون او را بخود دیده باشد و مانند او را سراغ داشته باشد، خلاصه اینکه گوش ها اخباری شگفت تر از اخبار او را نشنیده است.اساتید اهل سنت و علمای شیعه
"الخطیب البغدادی" نیز یادآور شده که سیرة سلف اهل سنت، بهره گیری از روایات شیعیان "ثقة" است (9). می دانیم که "شیخ طوسی" نیز اساتیدی از اهل سنت داشت که از جمله ایشان می توان "أبو الحسن بن سوار المغربی" و "محمد بن سنان" و "القاضی ابوالقاسم التنوخی" را برشمرد که این آخری را صاحب "الریاض" از جمله علمای شیعه یاد کرده است. هنگامی که اوضاع حوزه علمیه "حله" را - که در پی نابودی حوزه بغداد از سوی سلجوقیان رونق گرفت - مورد بررسی قرار دهیم عرصه بسیار گسترده ای برای تسامح در آن می یابیم.در این حوزه شیخ امین ادریس به مجموعه ای از علمای اهل سنت درس می دهد (10) و محقق حلی کتاب "المعتبر" را تألیف می کند و در آن دیدگاههای پیروان مذاهب گوناگون را یاد می کند و در استدلال نیز از همان روش ایشان استفاده می کند و شاگرد او مؤلف بزرگ "علامه حلى" نیز از بسیاری از علمای ایشان اجازه نقل حدیث می گیرد و زمانه وی از جمله باشکوهترین دوره های تعامل سازنده [پیروان مذاهب] با یکدیگر بشمار می رود؛ او در مقدمه کتاب خود : "منتهى المطلب" می گوید: «دیدگاههای مخالفان و استدلال های ایشان را در راستای تحقیق، نقل می کند.»(11) او دارای اساتیدی از علمای اهل سنت بود که نام آنان در مقدمه کتاب وی "ارشاد الاذهان" آمده است. "شهید اول" نیز از فارغ التحصیلان همین مکتب بشمار می رود.
شهید أولیعنی: "محمدبن جمال الدین مکی عاملی جزینی" از علمای قرن هشتم هجری قمری و شهید دوم یعنی: "زین الدین بن على عاملی الجبعی" از علمای قرن دهم هجری قمری، خود دو نمونه برجسته تسامح و گشودگی و هم آمیختگی فکری علما با یکدیگر بشمار می روند و این در حالی است که این دو نمونه برجسته ای از افراط گری دینی که می تواند به نتایج وحشتناکی منتهی شود نیز بشمار می آمدند.
شهید اول با علمای دوره خود زندگی می کرد و مجالس وی غالبا از جمهور علما (اهل سنت) - که با آنها حشر و نشر زیادی داشت . خالی نبود.(12) او در یکی از اجازه های نقل روایت دو وضع متناقض «مذهب گرایی» و «فرقه گرایی» ... خود گفته است : «از حدود چهل شیخ از علمای اهل سنت روایت می کند.»(13) اجازه یاد شده مربوط به "ابن خازن" است که در آن آمده : «من از حدود چهل تن از بزرگان علمای ایشان در مکه و مدینه و دارالسلام (بغداد) و مصر و دمشق و بیت المقدس و مقام الخلیل ابراهیم (علیه السلام) روایت می کنم و صحیح بخاری را از گروه بزرگی با سند آنها به "بخاری" روایت کرده و همچنین "صحیح مسلم" و "مسند ابوداود" و "جامع ترمذی" و دیگر مواردی که ذکر آنها سخن را بدرازا می کشاند، روایت کرده ام و "الشاطبیة" را بر جماعتی از ایشان از جمله : قاضی قضات مصر.. "بن جماعة" خوانده ام.(14) جالب آنکه می بینیم "شمس الائمه کرمانی شافعی" - که یکی از اساتید اوست . او را با عنوان "المولى الاعظم امام الائمه صاحب الفضلین مجمع المناقب" یاد می کند.(15)
او (رحمة الله علیه) به گفته مرحوم صاحب "الریاض": «مشغول به تدریس کتب مخالفان بود و آنها را بر می خواند.»(16)
به نظر وی اگر در جایی در نماز جماعت برپا می شد و یکی از آنها مربوط به شیعیان و دیگری متعلق به اهل سنت بود، کار بهتر حضور در نماز دوم است؛ زیرا از ایشان (17) روایت شده که «هرکس در صف نخست با اهل سنت نماز بگذارد مانند کسی است که پشت سر پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) نماز گذارده است.» می گوید: این امر با مجاورت نیز مورد تأکید قرار می گیرد.(18)
احترام به صحابه
شهید ثانی نیز صحابه را با احترام تمام یاد می کرد و می گفت: «پس از قضای حج واجب و عمره و بهره مندی از زیارت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و خاندان پاک و یاران آن حضرت (صلوات الله علیهم) به وطن اول خویش بازگشتم.»(19)او با تنی چند از علمای اهل سنت دیدار کرد. در سفری که به "مصر" داشت با "الشیخ الفاضل شمس الدین بن طولون دمشقی" دیدار کرد و روایاتی از صحیحین را در الصالحیة در مدرسة "السلیمیة" بر خواند و اجازه روایت از آن دو را از وی بدست آورد... سپس در ذی الحجه سال ۹۶۸ هجری قمری سفری به بیت المقدس" داشت و در آنجا با "شیخ شمس الدین بن ابی اللطیف المقدسی" دیدار کرد و روایاتی از "صحیح بخاری" و "صحیح مسلم" را بر وی خواند و او نیز به وی اجازه عام داد. سپس به وطن خود بازگشت و تمام وقت مشغول مطالعه علوم و تنظیم یادداشت های خود شد، و در سال ۹۵۲ هجری قمری به "روم" کرد و در هفدهم ربیع الاول وارد "قسطنطنیه" شد و به مدت هیجده روز با هیچ یک از بزرگان و اعیان شهر دیدار نکرد، در این مدت رساله ای در ده باب شامل ده رشته علوم نگاشت و آن را به قاضى العسکر "محمد بن محمد بن قاضی زاده رومی رساند؛ او نیز از این کتاب خوشش آمد. مرد فاضلی بود و در مسایل بسیاری با یکدیگر به مباحثه پرداختند.
... در این شهر همچنین با آقای عبدالرحیم العباسی صاحب "معاهد التنصیص" نیز دیدار کرد و ... در بعلبک اقامت گزید و در آنجا به تدریس مذاهب پنج گانه پرداخت و شهرت بسیار یافت و مرجع مردم و مفتی همه فرقه ها و مذاهب گردید و برای هریک، فتوایی مناسب مذهبشان می داد (20). او سپس به مصر رفت و بر شانزده تن از علمای بزرگ آنجا حدیث خواند و به تفصیل از ایشان یاد کرد و به نظر می رسد که از آنها اجازه روایت حدیث گرفت و کتابهای آنان را روایت کرد و صاحب ریاض العلماء" می گوید : از او و از اجازه "شیخ حسن " و اجازه های پدرش چنین بر می آید که او بر گروه بسیار زیادی از علمای اهل سنت حدیث خواند و بسیاری از کتابهای فقهی و حدیثی و اصولی آنان را قرائت کرد و از همه کتابهای ایشان روایت کرد.
شهید اول و "علامه" نیز چنین کردند.(21) خود او کسانی چون افراد زیر را در این شمار یاد کرده است:
- شیخ زین الدین الجرمی المالکی
- شیخ ناصر الدین اللقانی
- شیخ ناصر الدین الطبلاوى
- شیخ شمس الدین محمد بن ابی النحاس
"ابن العودی" از شاگردان وی می گوید: این یک یعنی ابن ابی النحاس: همواره شیخ را به نیکی و حسن و اخلاق و فروتنی یاد می کرد.(22)
گویا این شیوه، برخی علما و بویژه اخباریون را خوش نمی آمد، لذا ناخشنودی خود را از وی ابراز داشتند(23) و برخی نیز او را متهم به گرایش به اهل تسنن کردند.(24) ای بسا این اتهام به این دلیل زده شده که او (رحمة الله علیه)، کار بی سابقه ای انجام داد و شیوه اهل سنت در علم "درایة" را اساس کار خود قرار داد و آن را در مورد علمای شیعه، بکار بست.
صاحب "ریاض العلماء" می گوید: پس بدان که "شیخ زین الدین" نخستین کسی است که علم درایه را از کتب عامه [اهل سنت] منتقل ساخت و شیوه ایشان را به کتب خاصه (شیعه) تعمیم داد و در این مورد رساله مشهور خود را تألیف کرد و سپس آنچنانکه گروهی از متأخران وی تصریح کرده اند و در کتب اصحاب نیز بدان اشاره شده است، آن را شرح و بسط داد و پس از وی شاگردش "شیخ حسین بن عبدالصمد حارثی" و سپس فرزند او "شیخ بهایی" و ... نیز رساله هایی تألیف کردند.
در اینجا علامه سید حسن الامین می گوید: «شأن علامه و دو شهید اول و دوم بالاتر از آنست که در چنین مسایلی از کسی تقلید کنند با قرائت کتابهای دیگران آنان را به پیروی بدون برهان سوق دهد. آنها خود رؤسای مذاهب و بنیانگذاران شالوده های آن بشمار می روند و پیروان مذهب به ایشان اقتدا کرده و از ایشان پیروی کرده اند؛ آنها در واقع اصطلاحات عامة متعلق به اهل سنت را گرفتند و به دلیل علاقه ای که به مذهب خود داشتند در مورد احادیث خود بکار بردند؛ زیرا مانعی برای اینکار نمیدیدند. در مورد اصول فقه و "اجماع" و غیره نیز - آنچنانکه در جای خود توضیح داده شده به همین کار را کردند؛ در فن "درایة" و غیره نیز چنین کردند. و چگونه می شود که "شیخ حسن" به این دلیل از این کار ایشان ناراضی باشد حال آنکه خود از آنها پیروی کرد و بر ایشان افزود.»(25) و بدین ترتیب شاهد تعامل سازنده و مثبتی میان رهبران بوده ایم که:
- تا حد ستایش و تمجید فوق العاده می رسید و به رغم نقد علمی که گاه از یکدیگر می کردند جملات مودت و محبت آمیزی رد و بدل می شد.
- و نسبت به یکدیگر احترام و ستایش فوق العاده ای ابراز می کردند.
- و علمای هر دو گروه، کتاب های گروه دیگر را شرح می دادند.
- و هر کدام به دیگری ارجاع می دادند.
- و به یکدیگر درس می دادند و برای پیروان مذاهب دیگر فتوا صادر می کردند.
- و با پرشکوهترین جملات و رساترین بیان، به فضل و دانش یکدیگر اعتراف می کردند.
- و به رغم اوضاع سیاسی ناهنجار، بر آموختن پافشاری می کردند.
- و از یکدیگر برای نقل روایت و کتاب های یکدیگر، اجازه دریافت می کردند.
- و سرانجام اینکه هیچ اصراری بر نظر خود نداشتند و هر گاه آنچه از ایشان نقل می شد با کتب و سنت توافق نداشت، آن را رد می کردند.
- و با یکدیگر آنچنان به لحاظ عقیدتی در می آمیختند که برای برخی ها، مذهب ایشان ناروشن می نمود؛
این روابط در آزادی اجتهاد و پذیرش پلورالیسم و گشودگی بر یکدیگر و نیز در انتقال شیوه های علمی همدیگر به علوم مذهب خود نیز نمود پیدا می کرد. بدین ترتیب مگر خردگرایی و خردورزی جز این را اقتضا می کند؟ و آیا پیروان این پیشوایان چنین روحیه ای را پس از ایشان حفظ کردند؟!
.jpg "دو وضع متناقض: «مذهب گرایی» و «فرقه گرایی» نمودهای آنها و علل انحراف")
توصیه هایی به پیروان
در ازای چنین روابط زیبایی که میان پیشوایان وجود داشت، توصیه هایی نیز از ایشان برای پیروانش بجای مانده که از آنها می خواهند با همین روحیه تسامحی، با یکدیگر برخورد کنند و از اختلاف های فرعی در عقیده و ارزیابی های تاریخی و فقهی فراتر روند و به اصول دوستی و وحدت مواضع روی آورند و مصلحت عالیه امت اسلامی را در نظر گیرند.اینک نمونه متن هایی در این مورد
۱- در تاریخ آمده که عبدالله بن أحمد بن حنبل روایت کرده که روزی گروهی از کرخی ها از خلفای راشدین سخن به میان آوردند و تقریبا در مورد آنها اختلاف نظر داشتند، امام احمد ضمن نھی ایشان از چنین اختلافهای فرعی عبثی، گفت :هان ای مردم ! بدانید که در مورد امام علی (علیه السلام) و خلافت علی (علیه السلام) سخن گفتید. ولی بدانید که خلافت، امام على (علیه السلام) را زینت نمی بخشد، بلکه این على (علیه السلام) است که خلافت را می آراید.(26)۲- شیخ حسین بن روح از نواب چهارگانه امام دوازدهم حضرت مهدی (علیه السلام) یکی از نوکران خود را طرد کرد زیرا شنید که به معاویه اهانت روا داشته است.(27)
٣- و امام جعفر صادق (علیه السلام) به یاران خود توصیه می فرمود :با خویشان خود صلة رحم داشته باشید و در تشییع جنازه ها شرکت کنید و به عیادت بیماران خود روید و حقوق ایشان را ادا نمایید، وقتی کسی از شما در دین خود پارسا بود و راستگویی پیشه کرد و امانتداری کرد و اخلاقش با مردم نیکو بود و گفتند که این "جعفری" است، مرا بسیار خوش می آید و شاد می گردم و گفته می شود: ادب جعفری، چنین است.(28)
4۔ ابن ابی یعفور روایت کرده می گوید: از امام جعفر صادق (علیه السلام) شنیدم که فرمود : مردم را به جز با زبان فرا بخوانید تا خود سعی و کوشش و صداقت و پارسایی شما را ببینند(29)
5۔ روایات گوناگونی یادآور می شوند که روزی در حضور امام جعفر صادق (علیه السلام) از گروهی از مردم یاد شد، برخی از شیعیان آن حضرت گفتند: "ما از ایشان تبری می جوییم زیرا به آنچه اعتقاد داریم، باور ندارند. امام فرمود: با ما دوستی دارند ولی چون آنچه را شما باور دارید باور ندارند، از آنها تبری می جویید؟ راوی پاسخ می دهد: آری. امام فرمود: این همان چیزی است که در ما هست ولی در شما نیست پس بهتر است که ما هم از شما تبری جوییم.(30)
6- از امام جعفر صادق (علیه السلام) روایت شده است : هر کس از حلقه گروه مسلمانان به اندازه یک وجب فاصله گیرد، حلقه ایمان از گردنش برداشته می شود.(31)
۷- و از امام محمد باقر (علیه السلام) نقل شده که درباره آیه «او یلبسکم شیعا» فرموده است: یعنی که در دین دچار اختلاف می شوید و از همدیگر بد می گویید.(32)
۸- امام جعفر صادق (علیه السلام) می فرماید: باید که نماز را در مساجد بجای آورید و با مردم خوشرفتاری کنید و به شهادت برای یکدیگر بپردازید و در تشییع جنازه ها حضور یابید زیرا شما ناگزیر با مردم کار دارید و هیچ کس در زندگی از مردم بی نیاز نیست و مردم حتما باید به همدیگر برسند.(33)
9- معاویة بن وهب می گوید: به ایشان (یعنی به امام جعفر صادق (علیه السلام) عرض کردم: چگونه می شود میان خود و با خویشان و دیگر مردمان آمد و شد داشته باشیم حال آنکه آنها مانند ما نیستند؟ حضرت فرمود: «به پیشوایانی که سرمشق شما هستند نگاه کنید و همان کاری را بکنید که آنها می کنند، به خدا سوگند آنها (یعنی پیشوایان) از بیماران ایشان عیادت می کنند و به تشییع جنازه مرده هایشان می پردازند و در دادگاه ها برای ایشان و علیه ایشان شهادت می دهند و أمانت ها را ادا می کنند.»(34)
۱۰- امام جعفر صادق (علیه السلام) فرموده است :خدای رحمت کند بنده ای را که مودت مردم را برای خود جلب نماید و در باره آنچه می دانند با ایشان سخن گوید و آنچه را نمی دانند رها کند.(35)
۱۱- و امام زین العابدین (علیه السلام) فرمود: «عصبیتی که دارنده آن مرتکب گناه می شود آنست که کسی بد ترین های قوم خود را بهتر از بهترین های دیگران بداند و اینکه کسی قوم خود را دوست داشته باشد عصبیت نیست بلکه عصبیت آنست که قوم خود را بر ستم، یاری کند و با آنان همراهی نماید.»(36)
بدین ترتیب می بینیم که پیشوایان بر داشتن روابط نیکو و تعامل سازنده و عدم غرق شدن در نزاعهای غیر عملی و عدم توهین و اهانت و ورود به قلب فعالیت های اجتماعی و انزواجویی به دلیل باور داشتن به نظریاتی که اکثریت مردم با آن مخالفند و نیز کوشش در ادب پذیری از پیشوایان و عدم غرور علمی و اینکه اختلاف نظر نباید راهی برای پشت به یکدیگر کردن باشد و همچنین بر ورود به جماعت مسلمانان و اجتناب از عصبیت و تعصب و جلب مهر و محبت مردم و امثال اینها، انگشت گذارده اند.
.jpg "دو وضع متناقض: «مذهب گرایی» و «فرقه گرایی» نمودهای آنها و علل انحراف")
نمودهای فرقه گرایی غیرعقلانی
این وضع درخشان چندان دوامی نیاورد و خیلی زود تعصب و بسته بودن و تقلید مجتهدان از دیگران فراگیر شد و تعصب ها به آنجا رسید که اگر کسی با آیه و حدیثی از کتاب و سنت که خلاف مذهبش بود برخورد می کرد با همه وسایل سعی در رد آن می کرد و با تأویلات عجیب و غریب آن را نفی می کرد تا از مذهب و رأی خود دفاع کرده باشد!(37)فخر رازی از بزرگترین استاد خود نقل می کند که گفته است : «با گروهی از مقلدان فقها برخورد کردم و آیات بسیاری از کتاب خود را در برخی مسایل برایشان خواندم؛ مذهب و دیدگاه آنها برخلاف مفاد آن آیات بود، لذا آیات یاد شده را نپذیرفتند و به آنها توجهی نکردند و همچنان با تعجب به من نگاه می کردند، یعنی که چگونه می شود به ظاهر این آیات عمل کرد حال آنکه روایات نقل شده از پیشینیان برخلاف آنهاست. واگر واقعا در این مسأله تأمل کنی خواهی دید که این بیماری در رگهای بیشتر اهل دنیا جاری و ساری است.(38)
شیخ اسد حیدر نیز سخنانی از این قبیل نقل کرده است.(39) چه بسا بستن درهای اجتهاد و محدود ساختن مذاهب نتیجه و مزید بر علت هم بوده است.
مسئله به اینجا نیز بسنده نشده و به مرحله انتقال درگیری ها از (خطاب و صواب) به سطح (کفر و ایمان) رسیده است چیزی که اختلاف را به توده های وسیع مردم کشانده و باعث بروز فجایعی شده که موی بر تن همگان راست می گرداند.
حمله علیه علوم عقلی و دست اندرکاران آن هم میان شیعه (40) و هم میان اهل سنت(41) نیز تشدید پیدا کرد. در این میان تهمت ها و بهتان ها به مذاهب و دیدگاههای مذهبی نیز رسید؛ آنها را "هالکه"، "مجوس الامة و امثال آن توصیف کردند و اختلاف در مورد فرعیات شدت گرفت و همگان درگیر این اختلاف های فرعی شدند.(42)
دخالت های حکام (در زمانی که کشورها تبدیل به تیول های بزرگی شده بودند) نیز مزید بر علت شد و با دشمنی و خشم و تهمت و تحریم و تکفیر و باطل داشتن دیگران زمینه ای برای قتل و به آتش کشیدن دارایی ها و به آب افکندن کتابهای پیروان مذاهب دیگر و نوشته های فقهای آنان و گسترش رعب و وحشت و نفرت فراهم گردید.
در تاریخ فجایع و مصایب و وحشیگری ها نظام حاکم یک بار علیه شیعیان و بار دیگر علیه اهل سنت، تکرار گردید.(43)
کار به جایی رسید که فرد را بر اساس مذهبی که داشت، مورد بازخواست و محاسبه قرار میدادند. وقتی سلجوقیان در برابر الازهری که از سوی فاطمی ها در مصر تأسیس شد مدرسه نظامیه را تأسیس کردند شرط کردند که مدرسان و شاگردان آن شافعی باشند، لذا فصیحی استر آبادی از شاگردان عبدالقاهر الجرجانی را به رغم دانش فوق العاده اش در زبان عربی، از تدریس در مدرسه نظامیه منع کردند(44) و شهاب الدین عبدالرزاق رئیس مدرسه النظامیه نیشابور دستور قتل "الفتال النیشابوری" صاحب "روضة الواعظین" را صادر کرد.
.jpg "دو وضع متناقض: «مذهب گرایی» و «فرقه گرایی» نمودهای آنها و علل انحراف")
عوامل حمله مغولان علیه مسلمانان
در بررسی عوامل که باعث شد مغولان جرأت حمله علیه مسلمانان را پیدا کنند در می یابیم که علاوه بر درگیری های وحشتناک مذهبی در آن زمان نزاعهای دو دولت "خوارزمی و عباسی، نقش عمده ای داشته است.ابن ابی الحدید" مورخ می نویسد: «آنها (یعنی تاتارها) بارها و بارها طی سال ششصد و بیست و هفت (هجری قمری) بر این شهر (یعنی اصفهان) یورش برده و با مردم آنجا به جنگ پرداخته بودند و شماری از طرفین هم به قتل رسیده بودند ولی موفق به تحقق هدف خود نشده بودند. تا اینکه مردم اصفهان در سال ششصد و سی و سه (هجری قمری) دچار اختلاف گشتند و به دو طایفه "حنفی" و "شافعی" تقسیم شدند و جنگ های مداوم و تعصب های فراوانی میان آنان مطرح گردید؛ در این میان گروهی از شافعی ها به سرزمین های همسایه و هم مرز با خود و متعلق با تاتارها رفتند و به ایشان گفتند: به این شهر حمله کنید تا ما آن را تقدیم شما کنیم ... تاتارها نیز در سال (ششصد و سی و سه) وارد شهر گشتند و آن را به محاصره خود در آوردند.
شمشیرهای مدافعان این شهر یعنی پیروان شافعی و حنفی دچار اختلاف گشت و شمار بسیاری از آنان کشته شدند و شهر به تصرف در آمد، شافعی ها با توجه به قراری که در مورد قتل حنفی ها و عفو شافعی ها با تاتارها داشتند شهر را به تصرف خود در آوردند ولی وقتی تاتارها وارد شهر شدند ابتدا به جان شافعی ها افتادند و کشتار وحشتناکی از آنها کردند و به عهد و پیمان بسته خود وفادار نماندند و سپس به سراغ حنفی ها رفتند و پس از آن دیگران را از دم تیغ گذراندند، آنها زنان را نیز به اسارت گرفتند و شکم زنان حامله را دریدند و اموال را به غارت بردند و دارایی های ثروتمندان را مصادره کردند و آنگاه به شهر آتش افکندند و تمام اصفهان را تبدیل به تلی از خاکستر کردند(45)، و به همین ترتیب درگیری ها و نزاع ها ادامه پیدا کرد و طی زمان کوتاهی منجر به سقوط بغداد گردید.
این درگیری ها ما را به یاد آوری درگیری های فرقه ای دیگری سوق می دهد که به دخالت صلیبی هایی انجامید که چنان فجایع و جنایاتی را در جهان اسلام مرتکب گردیدند.
یکی از تاریخ نگاران غربی این جنگ ها می نویسد : «ضعف سوریه تنها به دلیل حوادث پس از جدا شدن از تنه امپراتوری سلجوقی مطرح نشد؛ علت این به ضعف، تفرقه و پراکندگی های داخلی و پیامدهای حملات به خلیفه فاطمی در "مصر" از خارج هم بستگی پیدا می کرد چه در سال ۱۰۹۵ میلادی دو برادر به نام های : "رضوان" و "دقاق" حکومت بر حلب و دمشق را به ترتیب عهده دار گشتند ولی طولی نکشید که میان آندو جنگ درگرفت و "باغی سیان" امیر "انطاکیه در درگیری ها و اختلاف آند و با یکدیگر مشارکت کرد و حملات "رضوان" و یاغی سیان علیه نیروهای دقاق" تنها زمانی متوقف گشت که اخبار نزدیک شدن صلیبی ها به آنها رسید، در این هنگام "باغی سیان" در پاییز سال ۱۰۹۷ میلادی، به شتاب راهی انطاکیه شد.
در آن میان فاطمی ها دمی از بهره برداری از این درگیری ها، درنگ نکردند چه فاصله دینی بزرگی خلیفه فاطمی در قاهره و رهبر مذهب تشیع را از خلیفه عباسی در بغداد و رهبر مذهب تسنن جدا می ساخت؛ این اختلاف ها را می توان با نزاع های موجود میان دو کلیسای یونانی و لاتینی مقایسه کرد گو اینکه با توجه به اختلاف های سیاسی، فراتر از آن هم می رفت.
بهر حال این اختلاف ها منجر به فلج شدن حرکت مسلمانان گردید درست همان گونه که حسد و کین توزی میان "کاسیوس" و "لاتین" به اختلال در حرکت جنگ های صلیبی انجامید.
فرماندهان صلیبی، فاصله میان خلیفه قاهره با امرای سنی مذهب در سوریه را بخوبی درک کردند و کوشیدند تا از طریق فرستادگان خود با خلیفه قاهره تماس برقرار کنند بدان امید که با پاری او موفق به اشغال بیت المقدس شوند. بیت المقدس در آن زمان تحت حکومت "اسقمان بن امیر ارتق" به نیابت از ترکها قرار داشت. (همزمان جنگ و درگیری و نیز گفتگو طی جنگ اول صلیبی جریان داشت و همین امر در جنگ صلیبی سوم و ششم نیز اتفاق افتاد. در اینجا فعالیت لائیک ها در توجیه و تفسیر روند جنگ های صلیبی قابل تأمل است، چه به رغم اینکه این جنگ ها بر اساس دینی در گرفت، سمت و سوی دنیوی پیدا کرد. از جمله مسائل متناقض مطرح در حملات صلیبی این بود که یک حمله دینی به رشد انگیزه های دنیوی یاری رساند و به لائیک ها فرصت داد تا از گرایش به سمت حکومت دینی پاپ ، رهایی یابند ؛ این امر در زمان پاپی "گریگوری هفتم" کاملا روشن بود.)(46) گو اینکه خلیفه (فاطمی) خود به تنهایی عهده دار انجام این کار شد و از جنگ های موجود میان امرای سوریه و نیز بیم و وحشتی که حرکت صلیبی ها در پی آورده بود، بهره برداری کرد و در اوت سال ۱۰۹۸ میلادی، و به رغم اینکه رهبران حمله صلیبی کمترین توفیقی در سوء استفاده از درگیری های مسلمانان با یکدیگر نبرده بودند، بر بیت المقدس" چیره گشتند. ولی واقعیت آنست که همان مقدار موفقیت رهبران صلیبی نیز تا حد بسیاری برخاسته از همین درگیری ها و اختلاف ها بود.»(47)
همچنین می توان به گفته های "ابن خلدون" درباره دوران "المستعصم بالله" توجه کرد که آورده است: «فتنه در بغداد همچنان در پیوند با درگیری ها و اختلاف های شیعه و اهل سنت و حنبلی ها و دیگر پیروان مذاهب و نیز میان عیاران و بی بند و باران و مفسدان بود.» (48)
.jpg "دو وضع متناقض: «مذهب گرایی» و «فرقه گرایی» نمودهای آنها و علل انحراف")
جنگ های میان صفویان و عثمانی
همچنانکه می توان از درگیری ها و جنگ های میان صفویان و عثمانی ها - که هرکدام پیشینه مذهبی خود را داشتند - یاد کرد که مدت چهار قرن بدرازا کشید و ویرانی ها و تباهی های فراوانی به ارمغان آورد و امت را در برابر دشمنان غربی، به شدت تضعیف نمود.متنی از شیخ الطوفی از پیشوایان حنبلی وجود دارد که آن را برای استدلال بر اصل "المصالح المرسلة" (مواردی که شرع در مورد آنها سکوت کرده است و ترجیح آن بر متون و اجماع، ذکر کرده است؛ زیرا بر آنست که متون، متعارضند و اجتهادها با یکدیگر مختلف و احادیث ساختگی نیز فراوانند، در این راستا اشاره ای به برخی انواع درگیری ها در آن زمان دارد و مالکیها در مغرب و حنفی ها در مشرق مستقل گشتند و هیچ یک از این دو مذهب در سرزمین های مذهب دیگری، پذیرفته نمی شدند بطوریکه به اطلاع ما رسید که اگر کسی از حنفیها بر مردم گیلان - که حنبلی بودند - وارد می شد او را می کشتند و اموالش را مصادره و حکم کار را بر وی جاری می ساختند، کار بجایی رسید که در یکی از شهرهای سرزمین ماوراء النهر - که متعلق به حنفی ها بود - مسجدی از آن شافعی ها قرار داشت و کار گزار شهر هر روز صبح که برای نماز بیرون می رفت و آن مسجد را می دید می گفت : آیا وقت آن نرسیده که این کلیسا را ببندند؟ و اوضاع همچنان به همین صورت بود تا سرانجام یک روز دربهای این مسجد را با گل و آجر بستند و کارگزار را از اینکار خوش آمد).(49)
تاریخ، صورت های دیگر و گویایی از این وضع اسفناک فرقه ای برایمان نقل می کند، از جمله:
- یورش اراذل و اوباش به خانه "شیخ طوسی" و به آتش کشیدن کتابخانه اش در سال 449 هجری قمری.(50)
- حمله به مساجد شیعه در سال ۶۸۳ هجری قمری و از میان بردن کتاب های آنها.(51)
- و جریان ممانعت از به خاک سپردن "ابن جریر طبری" و اتهام وی به الحاد مشهور است.
- و اتهام ها و انواع تکفیرهایی که کتب تاریخ سرشار از آنهاست و روایات ساختگی فراوانی که مذاهب مختلف را نفی می کنند.
عوامل انحراف، انتقال از مذهب گرایی به فرقه گرایی
با یک نگاه کلی می توان گفت مهمترین عواملی که به انتقال از مذهب گرایی به معنای مثبت آن به فرقه گرایی انجامید از این قرارند:
توطئه چینی دشمنان
دشمنان امت برای ایجاد شرایط مساعدی برای پراکنده و متفرق ساختن آن به شیوه های مختلف از جمله: تحریک، جعل و فتنه انگیزی و ... که توطئه مستمری در طول دورانهای متمادی از صدر اسلام تا کنون است، چه شاهد آنیم که استعمار غربی طی دوره های اشغال و بویژه در زمانی که تقریبا تمامی جهان اسلام را در خود داشت و بر آخرین دولت فراگیر اسلامی در ربع اول قرن بیستم میلادی چیره شد، سیاستی با هدف های سه گانه زیر را در پیش گرفت:۱۔ باقی گذاردن امت بر عقب ماندگی های علمی، اقتصادی، فرهنگی و آموزشی و غیره.
۲- گسترش حالت اسکولار غربی در برابر روح اسلام گرایی جهان اسلام در کنار تحریک گرایش های ملی و نژادی که البته این طرح ها خیلی زود با ناکامی روبرو شد و برخی نویسندگان معاصر را واداشت تا از آن به عنوان: " پیروزی های زودگذر اسکولاریسم یاد کنند.
3- چند پاره کردن جهان اسلام و تقسیم آن به کشورها و خلقهای پراکنده و تحریک نعره های قومی و مذهبی و جغرافیایی و نژادی و حتی تاریخی همه و همه به دلیل بیم و هراس از وحدت اسلامی که اینک از سوی سران و اندیشمندان و نویسندگان غربی بر اساس آن، برای نیروی دائمی با جهان اسلام نظریه پردازی می گردد. نویسنده "خانم شیرین هانتر" در پیشگفتار کتاب خود: "آینده اسلام و غرب" می گوید:
رمانی که "جان بوشان" سرگرد اطلاعاتی ارتش بریتانیا در سال ۱۹۱۹ م. نوشته براساس فرضیه انجام یک انقلاب اسلامی است که در صورت تحقق، می توانست مسیر جنگ جهانی اول را به زیان کشورهای متفق، عوض کند.
"بوشان" در رمان خود با عنوان: "عبای سبز"(The green mantle) می نویسد: "اسلام، عقیده ای جنگجویانه است چه هنوز هم آن شیخ [امام جمعه] در محراب، قرآن را در یک دست شمشیر مشهور را در دست دیگر حمل می کند. حال اگر فرض کنیم که امیدی در نجات و باز گرداندن روح به کشاورزان مناطق عقب مانده وجود داشته باشد و رؤیاهای آنان در مورد بهشت را تحقق بخشد، می دانی چه اتفاقی خواهد افتاد؟ به زودی درهای جهنم در سرتاسر زمین بار می گردد. به من گزارش هایی از علما در هرجا می رسد؛ از بازرگانان خرده پای روسیه تا تجار اسب در افغانستان و بازرگانان ترکمن، از حجاج در سر راه خود به مکه، تا اشراف در شمال آفریقا و پوستین پوش های مغول و فقرای هند و از تجار یونانی در خلیج تا کنسول های محترمی که برای ارسال گزارش های خود از رمز استفاده می کنند؛ اینها همه در روایاتی که می فرستند بر همین نکته تأکید دارند، اینکه شرق در انتظار اشاره ای الهی است."
حدود سه چهارم قرن بعد از آن، مفسر سیاسی آمریکایی "چارلز کراوثمره" هنگامی که یادآور شد که "ایالات متحده آمریکا" با دو خطر ژئوپولیتیک احتمالی روبروست که یکی از منطقه مورد اشاره "جان بوشان" در رمان یاد شده است، از همین هراس پرده برداشت، و گفت: "در این صورت جهان اسلام شکل متحدی بخود می گیرد که زیر پرچم اصولگرایی به سبک ایرانی است و درگیر کارزاری سرنوشت ساز علیه غرب کافر می گردد."(52)
این موضوع از مهمترین نکاتی است که مرحوم سید جمال الدین اسد آبادی در برنامه کلی خود برای تحقق نهضت بزرگ اسلامی بر آن انگشت گذارده است. اینک نیز ما شاهد دست های بیگانه هستیم که برای تحریک فرقه گرایی در پاکستان، عراق، افغانستان و لبنان و دیگر کشورهایی که پیروان مذاهب مختلف با همدیگر همزیستی دارند، دراز شده اند؛ اینان حتی رسانه های گروهی و قلمها و زبان های مزدور را برای تحقق اهداف خود بکار گرفته اند.
.jpg "دو وضع متناقض: «مذهب گرایی» و «فرقه گرایی» نمودهای آنها و علل انحراف")
منافع شخصی برخی رهبران و حکام
چیزی که در دوره های تاریک گذشته دیده و اینک نیز شاهد آنیم اینست که برخی ها از نفوذ خود برای برانگیختن ساده لوحان و حتی برخی وابستگان به اهل علم برای تحریک فتنه های فرقه ای و... سوء استفاده می کنند. یکی از نویسندگان تاریخ نگار در توصیف جنگ فرقه ها و تحریک مقامات حاکمه می نویسد:هیچ سالی بدون خشونت میان باصطلاح اهل سنت و شیعه در سایر مناطق عربی اسلام سپری نمی شد. ترکها خود در سال ۱۲۶۹ هجری قمری سرکوب فرقه ای علیه شیعه را بر عهده داشتند و بیشتر قربانیان آن از منطقه "الشاکریة" در بغداد بود که بر اثر آن زندان مرکزی مورد حمله قرار گرفت و یکی از دو پل رابط میان دو طرف کرخه و ترصافه به آتش کشیده شد.
او به سخنان خود درباره نقش حکومت های فرقه ای در فتنه انگیزی های مصر و از کشتارهای فرقه ای پس از شورش سیاهان در جنوب عراق و ادامه درگیری ها تا به مدینه منوره و طبرستان و از آنجا تا به شمال آفریقا ادامه میدهد. (53)
کتابهای بسیاری از جمله "مقدمة ابن خلدون" و غیره درباره این پدیده سخن به میان آورده اند. کافی است که از نقش درگیری های عثمانی - صفوی در ایجاد فتنه های فرقه ای داخلی و تضعیف امت اسلامی و از آنجا از دست رفتن شوکت و عزت این امت در برابر چالش ها، یاد کنیم. دولت عثمانی (۱۹۲۶- ۱۲۸۰ م) برشام و بخش هایی از عراق و مناطقی در شمال آفریقا چیره شد و دولت صفوی (۱۷۳۶- ۱۵۰۹ م) نیز بر ایران حاکم گردید و هردو به رقابت با یکدیگر و انگشت گذاردن بر هویت فرقه ای - مذهبی خود پای فشردند. این امر درگیری های فرقه ای مرگباری را در پی داشت که علت اصلی آن تضاد منافع، غارت اشغالگران و قبایل و مستبدان و قلدران (و نه مذاهب) بود و ما در این دوره شاهد گشترش موج تکفیر و قتل و اهانت به مقدسات از سوی هر دو طرف بودیم.
ما ضمن اشاره به این درگیری ها، البته نباید منکر خدماتی که این دو قدرت به تمدن اسلامی کردند باشیم ولی ایراد ما به آنها، بکارگیری و بهره برداری درگیری های مذهبی برای پیشبرد هدف های سیاسی است. ما اگر هر گونه اجبار یا خشونتی برای تغییر مذهب را رد می کنیم، در مورد طرفین و به یکسان اینکار را می کنیم.
تکفیر
این پدیده از مهمترین موانع فراروی "تقریب" بشمار می رود و به رغم اینکه اسلام کاملا مرزهای کفر و ایمان را روشن ساخته و به دقت آن را مشخص کرده است، این حادثه عجیب، به شدت اتفاق افتاده است. از عبادة بن الصامت روایت شده که رسول خدا (صلى الله علیه و آله و سلم) فرمود:«هر کس شهادت دهد که «لا اله الا الله وحده لا شریک له و أن محمدا عبده و رسوله وان عیسی عبدالله، و کلمه اوست که به مریم القا کرد وعیسی روح خداست و بهشت و دوزخ حق است، خداوند او را به خاطر کاری که انجام می دهد وارد بهشت می گرداند.»
و در روایت دیگری :"خداوند او را از درب های هشت گانه بهشت - هر کدام که بخواهد- وارد می کند."
شیخین و ترمذی نیز روایت کرده اند: "هرکس شهادت لا اله الا الله و أن محمدا رسول الله دهد، خداوند آتش دوزخ را بروی حرام می گرداند."
.jpg "دو وضع متناقض: «مذهب گرایی» و «فرقه گرایی» نمودهای آنها و علل انحراف")
شیوه تعصب آمیز خوارج
سماعه از امام جعفر صادق (علیه السلام) روایت کرده که حضرت فرمود: اسلام شهادت آن لا اله الا الله و تصدیق پیامبری رسول خداست و به آن خون ها در امان مانده و نکاح ها صورت گرفته و ارثها تعلق گرفته و جماعت مردم نیز بر ظاهر آن گرد آمده اند.(54)قرآن کریم، پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) و پیروان او را براساس تعامل عقلانی و گفتگوی منطقی و پذیرش پلورالیسم اجتهادی - به شرط مبتنی بودن بر اساس انضباط شرعی - پرورش داده است. ولی این پدیده ابتدا در سایه شرایط تعصب آمیزی چون مسأله خوارج، مطرح گردید. من بر آنم که مهمترین نکته ای که ما را به این پدیده سوق داده چیزی است که می توان از آن به عنوان بازخواست هرکس نسبت به پیامدهای سخن وی یاد کرد.
در گذشته خوارج، حضرت على (علیه السلام) را به این دلیل تکفیر کردند که معتقد بودند موضع وی در ازای حکمیت، العیاذ بالله کفر است. آنها یادآور شده اند که آنحضرت وقتی به دو داور گفت که ببینید اگر معاویه سزاوارتر است خلافت را به او دهید و اگر من سزاوارتر باشم به من دهید" در واقع به خود شک کرد و نمی دانست که خود او یا معاویه کدامیک سزاوارترند و به همین دلیل ما اکنون بیشترین شک ها را به وی داریم.
ولی امام (علیه السلام) به ایشان پاسخ داد: این سخن به معنای شک از سوی من نبود، من بدنبال رعایت انصاف بودم، خداوند متعال نیز می گوید : "قُلْ مَنْ یَرْزُقُکُمْ مِنَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ ۖ قُلِ اللَّهُ ۖ وَ إِنَّا أَوْ إِیَّاکُمْ لَعَلَىٰ هُدًى أَوْ فِی ضَلَالٍ مُبِینٍ."(55) (و بی گمان ما با شما بر رهنمود یا در گمراهی آشکاریم. این از سوی خدا شک نبود و خداوند به یقین می دانست که پیامبرش بر حق است.)(56)
پس از دوره پیشوایان، این وضع با شدت و حدت بیشتری شیوع پیدا کرد، در مواردی چون اختلاف درباره افزودن صفات بر ذات الهی و تحسین و تقبیح عقلی که طرفین منازع برآنند که نظر دیگری، او را به کفر سوق می دهد؛ ما این پدیده را در مسایل بسیاری از جمله توسل"، "شفاعت"، "بداء" و حتی در مواردی چون "استحسان" و "قیاس" و "المصالح المرسلة" و غیره نیز می بینیم، حال آنکه اگر همگان داوری گفتگوی منطقی را بپذیرند دست کم در طرف دیگر چیزی را کشف خواهند کرد که ایمان او به این یا آن موضوع را توجیه می کند و یا چه بسا متوجه شوند که این نزاع، لفظی است و حقیقتی ندارد.
وقتی جهل و تعصب وارد جریان صدور فتوا از سوی کسانی شد که اهلیت این کار را نداشتند، اوضاع بدتر هم شد. آنها به چیزی جز آنچه خداوند متعال نازل فرموده فتوا می دهند، دو وضع متناقض «مذهب گرایی» و «فرقه گرایی» ... ما این وضع را آشکارا در جنبش های تکفیر کنونی که منجر به خونریزی های زیادی شد و به نام دفاع از دین و امت، بیگناهان زیادی را قربانی کرد، می بینیم.
تردید در نیت گفتگو کنندگان
این تردید، تحقق بخش فضای آرام و مطلوب نیست و به نوعی فرار یا عیب یابی و ایرادگیری از دیگران می انجامد، امری که کمکی به تحقق نتایج مورد نظر نمی کند. ما این وضع را در روند گفتگوی پیروان ادیان دیدیم؛ پیروانی که هرکدام حامل انبوهی از باردهی منفی علیه یکدیگرند. مثلا طرف مسیحی، همه کینه های صلیبی و توهمات خاورشناسان را که به آن "بدعتهای اسلامی" می گویند و آن نگرش های ناشی از خیزش اسلامی را - که در تقابل با طرح سلطه جویانه آنهاست - به خاطر می آورد و طرف مسلمان نیز همه سوابق ذهنی در مورد خدمت تبلیغ و مبلغان مسیحی به استعمار طی قرنهای متمادی را از نظر می گذراند. ولی کار جدی و روی آوردن به آموزه های واقعی اسلام و آنچه که به خویش گمانی نیست به برادر مسلمان فرا می خواند، مانع از ایفای نقش این عامل در ممانعت از "تقریب" می گردد و بویژه وقتی در سطح علمای دست اندرکاری باشد که در عرصه های علم و عمل و اخلاص جملگی در خدمت امت اسلامی قرار دارند، رنگ می بازد..jpg "دو وضع متناقض: «مذهب گرایی» و «فرقه گرایی» نمودهای آنها و علل انحراف")
بزرگنمایی و نبش قبر و حمله علیه مقدسات و بی احترامی به دیگران
هرکدام از این موارد به تنهایی می تواند مانع از تحقق گفتگوی مطلوب و سرانجام رسیدن به "تقریب" باشد؛ ما در متون اسلامی موارد فراوانی در ممانعت از آنها یافته ایم؛ مثلا آیه شریفه:(قُلْ إِنَّمَا أَعِظُکُمْ بِوَاحِدَةٍ ۖ أَنْ تَقُومُوا لِلَّهِ مَثْنَىٰ وَ فُرَادَىٰ ثُمَّ تَتَفَکَّرُوا ۚ مَا بِصَاحِبِکُمْ مِنْ جِنَّةٍ ۚ إِنْ هُوَ إِلَّا نَذِیرٌ لَکُمْ بَیْنَ یَدَیْ عَذَابٍ شَدِیدٍ) (57)بگو: تنها شما را به سخن یگانه ای اندرز می دهم و آن اینکه دوتن دوتن و تک تک برای خداوند قیام کنید، سپس بیاندیشید در همنشین شما دیوانگی نیست.... مانع از انجام گفتگو در فضایل انفعالی می گردد. و آیه شریفه :" قُل لَّا تُسْأَلُونَ عَمَّا أَجْرَمْنَا وَ لَا نُسْأَلُ عَمَّا تَعْمَلُونَ " (58)
بگو: نه آنچه ما گناه کردیم از شما می پرسند و نه آنچه شما می کنید، از ما پرسیده می شود. مانع از درگیر شدن با گذشته می شود و احترام به دیگری را الزامی می سازد. این امر در آیه ای که از دشنام دادن حتی به خدایان مشرکان نیز نهی می کند، کاملا روشن است.
اختلاف شیوه های استدلال
علاوه بر همه اینها باید گفت که اختلاف شیوه های استدلال و روش های استنباط مانع از نزدیکی در نتایج است لذا باید سعی کرد:١- پیش از آغاز گفتگو، از هرگونه پیش داوری رهایی پیدا نمود.
۲- در مورد شیوه واحدی برای استنباط اتفاق نظر داشت، تحقق این اتفاق نظر هرگز دشوار نیست .
۳- باید موضوع گفتگو را دقیق تعیین کرد، تا چنان نباشد که هر طرف به مفهوم و موضوعی بنگرد که طرف دیگر اصلا به آن نمی اندیشد.
سایر موانع
موانع دیگری نیز وجود دارد، از جمله:
1- اینکه نظری استثنایی و غیر معمول را به کل یک مذهب تعمیم دهیم.
٣- کسانی را که فاقد اهلیت هستند وارد روند گفتگو کنیم.
٤- از شیوه های پیچیده برای ظفریابی بر دیگری پیروی نماییم.
و موارد دیگری که در اینجا فرصت پرداختن به همه آنها نیست ولی باید آنها را حذف کرد تا بتوان به تقریب مطلوب و حتی ضروری در جهان آشفته کنونی دست یافت.
پی‌نوشت‌ها:
1- معانی الأخبار (شیخ صدوق)، ص 43.
۲- همان، ص ۵۹.
3- التهذیب، ج ۱۷، ص ۲.
4- تاریخ اسلام (الذهبی)، ج 9، ص ۲۲۸.
5- طبقات الشافعیة الکبرى (شیخ تاج الدین تقی الدین السبکی) ، ج 3، ص ۵۱.
6- عدة الاصول، ج 1، ص ۱۳۹؛ قاموس الرجال، ج 1، ص ۲۰.
7- مصادر التشریع، ص ۸۰.
8- همان.
9- الکفایة فی علم الروایة، ص ۱۲۵.
10- الاجازة الکبیرة (علامه حلی).
11- منتهى المطلب، پیشگفتار، چاپ مشهد.
12- اعیان الشیعة (سید محسن عاملی)، ج 10، ص ۹۲.
13- همان؛ در أمل الآمل، ج 1، ص ۱۰۳.
14- بحارالانوار، ج ۱۰۷ ، ص ۱۹۱.
15- همان، ص ۱۸۳.
16- ریاض العلماء، ج 5، ص ۱۸۵.
17- وسائل الشیعة ج 5 ص ۳۸۱.
18- الدروس الشرعیه، جلد 1، ص ۱۹۲.
19- اعیان الشیعة، جلد 7، ص ۱۵۰.
20- الکنی و الالقاب ج 2، صص ۳۸۲ - ۳۸۳.
21- ریاض العلماء، ج 2، ص ۳۹۵.
22- اعیان الشیعه، جلد 7، ص ۱۶۹.
23- أمل الأمل جلد یک، ص ۹۰؛ ریاض العلماء، ج2 ص ۳۹۵؛ معجم رجال الحدیث، ج 7، ص ۳۷۸.
24- منیة المرید، ص 43.
25- اعیان الشیعه، ج 7، ص ۱۰۷.
26- تاریخ بغداد (الخطیب البغدادی)، ج 1، ص ۱۰۹.
27- بحار الانوار، ج ۵، ص ۳۵۷.
28- عوالم الامام الصادق (البحرانی)، ج 2، ص 635.
29- الکافی، ج 2، ص ۱۰۵.
30- وسایل الشیعه، ج 16، ص ۱۹۰.
31- بحار الانوار، ج 85، ص ۱۳.
32- تفسیر المیزان، ج 7، ص 149.
33- وسائل الشیعه، ج ۱۲، ص 1.
34- همان، ص 6.
35- همان، ج 11 ، ص 4۷۹.
36- الکافی ج 2 ، ص ۳۰۸.
37- مختصر المؤمل (شهاب الدین أبی شامة)، ص 14.
38- التفسیر الکبیر ج 16، ص ۳۱.
39- الامام الصادق و المذاهب الأربعة، ج 3، ص ۱۹۲.
40- المعالم الجدیدة لعلم الاصول، امام شهید سید محمد باقر صدر (قدس سره).
41 - مقاله استاد الطویل در کتاب قضیة الفلسفة، ص ۲۷.
42- قصة الطوائف، ص ۱۸۵.
43- همان، ص ۲۱۹.
44- معجم الأدباء (یاقوت حموی)، ج 15، ص 17.
45- شرح نهج البلاغة (ابن ابی الحدید) ، جلد 8، ص ۲۳۷.
46- الحرب الصلیبیة الاولى (حبشی)، صص ۱۲۹-۱۲۷.
47- تاریخ نگار "ارنست بارگر" الحروب الصلیبیة، فصل 3.
48- العبر و الدیوان ، المبتدأ و الخبر، ج ۳۲، ص ۵۳۶.
49- رسالة الطوفی، ص ۱۱۹.
50- المنتظم (ابن جوزی)، ج 16، ص ۱۹.
51- تاریخ الاسلام (الذهبی)، ج ۱۰، ص 4۷۱.
52- مستقبل الاسلام و الغرب (شیرین هانتر)، ترجمه عربی: زینب شوربا، ص ۱۱۱.
53- قصه الطوائف (الدکتور فاضل الانصاری)، ص ۲۳۳.
54- الکافی، ج 2، ص ۲۵.
55- سوره سبأ، آیه ۲۶
56- الاحتجاج (علامه طبرسی)، ج 1، ص 444.
57- سوره سبأ، آیه 46.
58- همان، آیه 25.
منبع: مجموعه مقالات «امت اسلامی؛ از تنوع مذهبی تا فرقه گرایی»، نویسنده: آیت الله شیخ محمدعلی تسخیری، چاپ اول، ناشر: مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، تهران، 1389 ش، صص 74-53.
