اهميّت بهداشت مساجد

آشکارا مي توان گفت که تهذيب نفس و تزکيه، رسالت مشترک تمامي انبياي الهي و از جمله پيامبر گرامي اسلام ( صلي الله عليه و آله و سلم ) بوده است. در راستاي همين رسالت، عبادت و در رأس آن نماز که با سجده جلوه گري مي کند، براي مسلمانان در اولويت قرار گرفته است. به همين دليل در اسلام و در بين مسلمانان مسجد بنا نهاده شده است تا در آنجا پيشاني بر زمين بسايند و خالق نوازي کنند.
واژه مسجد به معناي محل سجده است. يعني در هر جاي مسجد حتي اگر مفروش هم نباشد، مي توان سجده کرد. از طرفي ديگر، احکام فقهي به صراحت بيان مي کند که محل سجده بايد پاک و طاهر باشد. بنابر اين خود مسجد که جاي جاي آن محل سجده است، بايد پاک و بري از آلودگي ها باشد.
همين تدبر در واژه مسجد، ضرورت رعايت فرايندي را ايجاب مي کند که نام بهداشت مسجد ( محل سجده ) را بر آن مي نهيم.
از طرفي ديگر، تمامي مسلمانان در نام نهادن خانه خدا بر مسجد اجماع نظر دارند و متفق القولند. البته خداوند، رسول خدا ( 1 ) و ائمه ( 2 ) ما نيز از مسجد به عنوان خانه خدا در زمين ياد مي کنند. حتي از پيامبر ( صلي الله عليه و آله و سلم ) روايت شده است که مسجد جايگاه پيامبران الهي است. ( 3 ) همين اتفاق نظر در نام خانه خدا، لزوم رعايت پاکيزگي در مسجد را اجتناب ناپذير مي کند. زيرا پاکيزه و تميز نگه نداشتن بي احترامي به خالق را تداعي مي کند.
از سويي ديگر، مسجد محل برگزاري نماز جماعت است. يعني مسلمانان روزي 5 بار گرد هم مي آيند تا نماز جماعت را که جلوه اي از اخوّت و همبستگي اسلامي است، در فضايي پاکيزه و به دور از آلودگي ها برگزار کند. همين اجتماع و گردهم آيي مستلزم وجود محيطي پاکيزه و تميز است تا بتوانند اين اجتماعات خود را تداوم بخشند. در همين گردهمايي ها است که مسلمانان باتعاون و همکاري مي توانند زمينه رشد و تعالي جامعه را فراهم نمايند.
حديثي از رسول گرامي ( صلي الله عليه و آله و سلم ) اسلام وجود دارد که به هنگام نزول بلاها و آفات، فقط اهل مسجد نجات مي يابند. ( 4 ) بديهي است که در دنياي پيچيده و پر از دحام کنوني، مشکلات غير بهداشتي و آلودگي ها جزو بلايا محسوب مي شوند. بنابراين، مي توان استنباط نمود که مساجد خود بايد از آلودگي ها و عفونت ها به دور باشند. يعني مساجد بايد بهداشتي باشند تا اهل آن آلوده نشوند.
علاوه بر آن، قاعده کلي لاضرر در علم فقه حکم مي کند که آنچه عقلاً معلوم مي شود به انسان ضرر مي رساند، شرعاً و قطعاً حرام است و بايد از آن اجتناب کرد. ( 5 ) بر همين اساس حضور در اجتماعات آلوده و غير بهداشتي موجب گسترش آلودگي و ابتلاي ديگران مي شود. بنابر اين رعايت بهداشت در مساجد که محل اجتماع روزانه مسلمانان و نيز يک پايگاه اجتماعي در موقعيت هاي مختلف مي باشد، وظيفه اهل مسجد است. زيرا قداست خانه خدا و محل عبادت، پاکيزه نگهداشتن آن محل به يک تکليف اخلاقي و شرعي براي کساني باشد که با آن سر و کار دارند، ضروري مي سازد.

بهداشت و ضرورت آن

با تجزيه واژه فارسي بهداشت به دو قسمت "به = نيکو، خوب و مطلوب" و «"داشت = نگه داشتن، ماندن" مي توان دريافت که بهداشت بر نحوه سالم و خوب زيستن فردي و اجتماعي دلالت دارد. بهداشت فراتر از نداشتن بيماري، معلوليت و ناتواني است و معمولاً بر پيشگيري، مراقبت و دقت استوار بوده و شامل رفاه و سلامت جسماني، رواني و اجتماعي است. سازمان جهاني بهداشت ( WHO ) نيز در اساسنامه مصوب 1948 خوب، بهداشت را وضعيت خوب بودن کامل جسمي، رواني و اجتماعي تعريف مي کند و آن را به نبودن بيماري و معلوليت محدود نمي کند. ( 6 )
بدين ترتيب دامنه بهداشت شامل فرد و اجتماع از جمله محل سکونت، محل کار، محل عبادت و اجتماعات در اوقات مختلف نيز مي شود تا با رعايت موازين بهداشتي ( پيشگيري، مراقبت و آموزش ) بتوان به رفاه و آسايش جسمي، رواني و اجتماعي دست يافت.
امام ممکن است براي برخي افراد اين سوال مطرح شود که تا وقتي که فرد سالم است، بهداشت چه ضرورتي دارد؟ مخصوصاً اينکه بايد علاوه بر صرف وقت، مبلغي را براي انجام آن هزينه کنيم تا بيماري يا عفونت احتمالي اتفاق نيفتد. اين اتلاف وقت و صرف هزينه براي افراد سالم ضرورتي ندارد و حتي برخي از نمازگزاران ممکن است آن را مصداق اسراف بپندارند.
در پاسخ بايد گفت : اولاً رعايت بسياري از اصول بهداشتي هزينه اي براي افراد ندارد و فقط حوصله کردن و اعمال برخي مراقبت ها است که انجام آنها دقت و حوصله مي طلبد. ثانياً در اقتصاد بهداشت ثابت شده است که هزينه پيشگيري و بهداشت از هزينه درمان و معالجه بسيار کمتر، ارزان تر و منطقي تر است و بر آن اولويت دارد. براي مثال آيا مي توان گفت براي فردي که دندان هاي سالمي دارد، استفاده از نخ دندان، مسواک و محلول آب نمک کاري عبث و بيهوده است و انجام اتلاف وقت و اسراف است؟! به وضوح پاسخ آن روشن است و نيازي به توضيح ندارد که هزينه مصرف سال ها آب نمک، نخ دندان و مسواک و خميردندان به اندازه هزينه کشيدن فقط يک دندان، که کمترين هزينه ها در دندان پزشکي است، نمي شود. اين در حالي است که استفاده از مسواک، نخ دندان و آب نمک نمونه بارز پيشگيري و بهداشت است و کشيدن دندان يا پر کردن آن نمونه درمان و معالجه است.
هر چند دندان پر کرده يا دندان مصنوعي ديگر مثل دندان طبيعي کارآيي ندارد. در مثالي ديگر، به خانم توصيه شده است که در سنين يائسگي، آزمايش سالانه ماموگرافي براي غربالگري و تشخيص زودهنگام سرطان پستان را علاوه بر خودآزمايي ماهانه انجام دهند. حال اگر فردي به بهانه اينکه ظاهراً سالم است و هزينه ماموگرافي، ولخرجي يا اسراف است از انجام آن سر باز زند و اين فرد بر اثر سهل انگاري و بي توجهي به سرطان پستان مبتلا شود، آيا هزينه 20 سال ماموگرافي به اندازه هزينه درمان سرطان پستان مي شود؟ و آيا عوارض آن از جمله شيمي درماني و برداشتن پستان يا ... قابل جبران است؟
علاوه بر آن امام صادق ( عليه السلام ) پيشواي مذهب جعفري مي فرمايد : آنچه براي حفظ صحت و سلامت و بهتر نگه داشتن بدن هزينه مي شود، اسراف نيست. اسراف وقتي است که مال انسان صرف شود و به بدن ضرر برساند. ( 7 ) بديهي است که فرمايش امام صادق ( عليه السلام ) بسيار جامع است و مي تواند شامل پيشگيري، مراقبت، بهداشت، تغذيه خوب، ورزش کردن، چکاپ کردن دوره اي، کرم هاي محافظ و پوششي، هزينه کتاب و اينترنت براي بالا بردن سطح اطلاعات عمومي و بهداشتي و حتي انجام مسافرت هاي تفريحي براي سرحال شدن، روحيه گرفتن و جلوگيري از افسردگي و ... نيز شود.
بنابراين، صرف وقت و هزينه براي بهداشت و سلامت فردي و اجتماعي ضرورتي عقلاني، اجتماعي، منطقي، انکارناپذير و حتي ديني است.

ضرورت بهداشت در مساجد

آيين مترقي و با شکوه اسلام درباره پاکيزگي و بهداشت در همه امور از جمله مساجد سفارش و تاکيد فراواني نموده است. آيات شريفه قرآن کريم و روايات بر اين موضع تاکيد کرده اند و مسلمانان را به رعايت پاکيزگي و بهداشت در مساجد تشويق مي کنند.
براي مثال در آيه 18 سوره توبه مي فرمايد: ( مساجد خدا را تنها کسي آباد مي کند که ايمان به خدا و روز قيامت آورده، و نماز را برپا دارد، و زکات را بپردازد، و جز از خدا نترسد؛ اميد است چنين گروهي از هدايت يافتگان باشند ). ( 8 ) اين آيه شريفه دلالت بر تعميرات ظاهري مساجد، پاکيزگي، نظافت، بهداشت و حتي ايمني، نور و صدا در آن نيز دارد. در آيه 125 سوره بقره نيز آمده است: ( ... و از مقام ابراهيم، عبادتگاهي براي خود انتخاب کنيد! و ما از ابراهيم و اسماعيل پيمان گرفتيم که : «خانه مرا براي طواف کنندگان، معتکفين، رکوع کنندگان و سجده کنندگان، پاک و پاکيزه کنند ) ( 9 ). در آيه 32 سوره اعراف نيز مي فرمايد: بگو: «چه کسي زينت هاي الهي را که براي بندگان خود آفريده، و روزي هاي پاکيزه را حرام کرده است؟!...» ( 10 )
حديث مشهور «النظافة من الايمان» برخورداري جايگاه ويژه نظافت در آيين اسلام را نشان مي دهد که بهترين مصداق نظافت در اين حديث، نظافت مسجد که محل سجده است، مي باشد.
تلاش براي نظافت و پاکيزگي مساجد نيز در روايات مورد تاکيد فراوان قرار دارد. مسجد مکاني است که همه مؤمنان فارغ از تمامي مسائل گرد هم مي آيند. نظافت و تميزي مسجد مي تواند به همه عبادت کنندگان روحيه بخشد و نشاط و شادابي آنها را افزايش دهد.
افراد جامعه وضعيت جسماني، اجتماعي، اقتصادي، بهداشتي و سلامت متفاوتي دارند. امکان جمع شدن اين افراد با ويژگي هاي مختلف در مسجد مستلزم توجه بيشتر به بهداشت و سلامت و رعايت حال آسيب پذيرترين آنها است. زيرا همه عبادت کنندگان محيطي را براي نيايش و عبادت مي پسندند، که در آن آرامش خاطر داشته باشند و محيطي پاک، معطر و خوشبو باشد.
تمايل جامعه و سياستگذاران مذهبي و دست اندرکاران مساجد در کشورهاي اسلامي، جلب جوانان و نوجوانان به مساجد است. از طرفي ديگر، قريب به اتفاق جوانان عصر ما زيبايي ظاهري، نظافت شخصي و محيطي را که در آن پا مي گذارند، در اولويت قرار مي دهند و به آن به عنوان يک اصل مي نگرند.
مسجدي که محل عبادت آنها است بايد با اين اصل سازگار باشد تا براي آنها جاذبه داشته باشد و آنها را به سوي خود بکشاند و اين جاذبه تداوم داشته باشد.
بنابراين متوليان و خادمان مساجد بايد طوري برنامه ريزي کنند تا مساجد با توقعات اين قشر سازگار شود و در حقيقت پذيراي آنان باشد. چشم پوشي از اين قشر عظيم جامعه که بيش از نيمي از جمعيت هر کشوري را تشکيل مي دهند، صرف نظر کردن از آينده سازان جامعه است و سوق دادن آينده جامعه به سمت بيگانگي با دين و دوري از مساجد است. همين نکته به تنهايي کافي است تا دلسوزان، مراجع و ائمه جماعت تمام تلاش خويش را صرف بهداشت مساجد با اصول علمي روز نمايند. اين آينده نگري آن قدر اهميت دارد که در صدر اسلام شخص پيامبر گرامي اسلام عهده دار معطر کردن خانه خدا مي شد.
بديهي است بهداشت و پاکسازي مسجد منحصر به جارو کردن آنجا نيست. بلکه خوشبوسازي فضاي مسجد با روش ها و تکنولوژي هاي نوين، روشن نگاه داشتن فضاي مسجد و تأمين نور کافي در مساجد، نگهداري دماي متناسب با هر فصل سال، تهويه مناسب، نظافت هميشگي و شستشوي به موقع فرش ها، استفاده از مواد ضدعفوني مناسب براي شستشوي به موقع صحن ها، وجود کفش کن هاي مناسب، يا در اختيار قرار گذاشتن کيسه هاي يک بار مصرف براي کفش نمازگزاران، سيستم اطفاي حريق، پيش بيني تامين نور و تهويه در شرايط قطع برق، تأمين آب آشاميدني سالم و بهداشتي، جلوگيري از ورود افراد ديوانه و داراي اختلال حواس و کودکان خردسال بدون سرپرست، رعايت بهداشت پذيرايي، رعايت بهداشت فضاي آشپزخانه و آبدارخانه، مناسب بودن ظروف پذيرايي و آشاميدني و پيشگيري از آلودگي صوتي در مساجد را نيز شامل مي شود.
تميز نگاه داشتن مسجد، بزرگداشت و حفظ حرمت اين مکان مقدس و کوتاهي در اين کار بي احترامي به مقدس ترين مکان ها است. قرآن کريم در آيه 31 سوره اعراف توصيه فرموده است که : ( اي فرزندان آدم! زينت خود را به هنگام رفتن به مسجد، با خود برداريد! و از نعمت هاي الهي بخوريد و بياشاميد، ولي اسراف نکنيد که خداوند مسرفان را دوست نمي دارد ) ( 11 ). اين زينت مي تواند هم زينت باطني ( پاکسازي و توبه از گناهان و آراسته شدن به صفات و ملکات پسنديده و پاکي نيّت و اخلاص ) باشد، هم زينت ظاهري يعني پوشيدن لباس پاکيزه و مرتب و نيز شانه کردن موها و عطرآگين کردن خود باشد. حال آيا مي توان تصور کرد که فردي آراسته همراه با زينت هاي ظاهري به مکان و مسجدي برود که پاکيزه و بهداشتي نباشد؟ همواره با زينت به جايي مي روندکه شايسته زينت ها باشد، يعني ارزش آن زينت ها را داشته باشد. در حالي که لازمه آراستگي و زينت، نظافت و تميزي است. از امام حسن مجتبي ( عليه السلام ) نيز روايت شده که هنگامي که به نماز مي ايستاد، بهترين و پاکيزه ترين لباس هاي خود را مي پوشيد و در توجيه آن مي فرمود : خدا زيبا است و زيبايي را دوست دارد. لذا من هم براي او، خود را مي آرايم. چنانچه خداوند مي فرمايد: زينت خود را به هنگام مسجد رفتن با خود بر گيريد. ( 12 )

بهداشت مساجد در قرآن و روايات

در قرآن و روايات اسلامي به بهداشت مساجد از منظرهاي گوناگون توصيه اکيد شده است. آيه 31 سوره اعراف توصيه نموده است که انسان ها هنگام عزيمت به مسجد زينت خود را با خود بردارند. همان طور که قبلاً بيان شد، زينت ممکن است به معناي زينت هاي ظاهري چون پوشيدن لباس پاکيزه و استفاده از عطر و ادکلن، شانه و سشوار کردن موي سر، استفاده از دئودرانت ها و بوگيرها براي پيشگيري از تعريق زير بغل باشد يا ممکن است به مفهوم زينت باطني به معناي پاکسازي روح و آراسته شدن به صفات پسنديده مثل تعاون، همدلي، خوش خلقي و چهره اي شاد باشد.
پيامبر اکرم ( صلي الله عليه و آله و سلم ) نيز عطرآگين ساختن خود به هنگام ورود به مسجد و زدودن هرگونه بوي ناخوشانيد از بدن، بازبيني ته کفش به منظور اطمينان از عدم وجود آلودگي هنگام ورود به مسجد، را در روايتي توصيه نموده است. ايشان همچنين سفارش نموده اند که بر دم درب هاي ورودي مساجد پاکننده گذاشته شود تا آلودگي ها به داخل مساجد منتقل نشود. ( 13 ) هر چند معمولاً مصداق مطهره را پاک کننده هايي مانند پادري آغشته به ضدعفوني کننده ها مي دانند، اما از قسمت دوم اين روايت که تأکيد بر عدم انتقال آلودگي به داخل مسجد دارد، و اينکه بوي بد پا و جوراب و ميکروب نيز جزو آلودگي ها مي باشند، مي توان گفت که اين مطهره ها ( آغشته به ضدعفوني کننده يا امکانات باد گرم به منظور خشک شدن جوراب هاي عرق دار و ساير امکانات و تجهيزات مدرن روز ) بايد در جايي بلافاصله بعداز محل درآوردن کفش ها باشد تا کف پا و جوراب ها نيز تميز شود. جالب اينکه در کتب فقهي و حديثي بابي تحت عنوان «تعاهدالنعلين عند باب المسجد و تحريم ادخال النجاسه المتعديه» ( 14 ) وجود دارد.
امام صادق ( عليه السلام ) نيز فرمود: در مساجد از خريد فروش و ورود ديوانگان و کودکاني که مسجد را نگاه نمي دارند و اجراي احکام و حدود و بالا بردن صدا اجتناب کنند. ( 15 ) به دليل ورود افراد ديوانه يا کودکاني که ممکن است به دليل عدم کنترل خود، محيط مسجد را آلوده نمايند، سفارش شده است. ايشان همچنين تأکيد کرده اند که به هنگام ورود به داخل مسجد مراقب باشيد آلودگي کفش هايتان به داخل مسجد نرود. ( 16 )
از پيامبر گرامي اسلام ( صلي الله عليه و آله و سلم ) نقل شده است که مؤمن در مسجد چون ماهي در آب است. ( 17 ) از تشابه مسجد با آب که نشانه پاکيزگي و نظافت است، مي توان هم بهداشتي بودن و نظافت مسجد و هم آزاد و راحت بودن فرد در مسجد را استنباط کرد. بديهي است که فردي در جايي احساس راحتي، آزاد بودن و آرامش مي کند که مکاني مطلوب و تميزي باشد.
علاوه بر بهداشت فردي نمازگزاران، در روايات ديگري به اصول بهداشت فيزيکي مسجد هم اشاره شده است؟ مثلاً درباره روشن ساختن فضا و تأمين نور کافي در مساجد توصيه شده است. ( 18 ). درباره اهميت پاکسازي مساجد، استحباب جارو کردن مسجد در روز پنجشنبه و شب جمعه، خوشبوسازي فضاي مسجد با وسايل مختلف روايتي وجود دارد. ( 19 ) بديهي است که تأکيد ايشان در روز پنجشنبه و شب جمعه به معناي کفايت آن نيست. بلکه به دليل آماده شدن و تميز بودن مساجد براي مسلمانان است که در شب جمعه و روز جمعه بيش از ساير ايام هفته به مساجد روي مي آورند. بنابراين از تأکيد ايشان نمي توان بسنده بودن نظافت در اين دو زمان را استنباط کرد و گفته شود که در بقيه ايام هفته نبايد به نظافت پرداخت.
در رساله عمليه مراجع تقليد نيز راه دادن بچه و ديوانه به مسجد مکروه دانسته شده است، ( 20 ) صداي خود را بلند کردن و گمشده اي را طلب کردن مکروه است ولي بلند کردن صدا براي اذان مانعي ندارد. ( 21 ) خوابيدن در مسجد نيز مکروه است، مگر انسان ناچار باشد. ( 22 ) مشغول شدن به صنعت و صحبت کردن راجع به کارهاي دنيا نيز مکروه است. ( 23 )

بهداشت يار مسجد

انجام هرکاري از جمله بهداشت مساجد بايد توسط افراد آموزش ديده اي انجام شود. تا زماني که فردي مسئول تأمين سلامت و بهداشت مساجد نشود، بهداشت مساجد به صورت مطلوب امکان پذير نيست. اين افراد را مي توان از بين ساکنين محله و داوطلبيني که براي عبادت به مسجد مي آيند، انتخاب کرد. آنها را به مراکز بهداشتي وابسته به وزارت بهداشت و درمان فرستاد تا دوره هاي کوتاه مدتي را بگذرانند و بدون هيچ گونه هزينه اضافي و به عنوان بخشي از عبادت خود، به بهداشت و نظافت مسجد اهتمام ورزند. اين پيشنهاد به منظور ارتقاي سطح بهداشت مساجد و نمازگزاران، ارائه خدمات و راهکارهاي پيشگيرانه و آموزش افراد جامعه بر اساس سياست هاي کلان بهداشتي جامعه مي باشد.
وظايف بهداشت ياران مساجد نظارت بر وضعيت بهداشتي سيستم تهويه، سرويس هاي بهداشتي، آب آشاميدني، ايمني، سيستم اطفاي حريق، در و پنجره هاي مسجد، فاضلاب، نظارت بر وسايل مصرفي و داخلي از جمله جانماز و مهر، کتابخانه، کفش داري ها و فرش ها، نظارت بر بهداشت آبدارخانه ها و مکان هاي پخت غذا، نظارت بر سلامت خادمان و متوليان مساجد، برگزاري کارگاه هاي آموزشي براي نمازگزاران و هماهنگي با ائمه مساجد و هيأت هاي امنا در امور بهداشتي، ارائه خدمات بهداشتي به مردم و اجراي دستورالعمل هاي اعلام شده از سوي وزارت بهداشت و درمان، و ارائه پيشنهادي لازم به شهرداري، شوراي شهر و شورا ياري محله و مرکز امور رسيدگي به امور مساجد براي ارتقاي سطح سلامت مسجد و محله است.
علاوه بر آن، متوليان و خادمان و مخصوصاً امام جماعت مساجد نيز بايد انسان هايي آراسته، پاکيزه و بهداشتي باشند تا اقدامات آنها براي بهداشت و پاکيزگي محيط مساجد قابل پذيرش مسجدروها باشد.
در رابطه با خادمين مسجد چنين نقل شده است که هر کسي در جارو کردن و تنظيف مسجد قدمي بردارد، خداوند در بهشت قصرهاي تميزي را نصيبش مي کند. اين روايت بر جايگاه بهداشت در مسجد تاکيد دارد.

پايگاه اجتماعي

علاوه بر نقش سنتي و ديرينه مساجد، همواره آنها نيز به عنوان پايگاهي اجتماعي مورد استفاده قرار مي گرفته اند. نمونه هاي بارز آن، استقرار صندوق هاي راي گيري در زمان انتخابات در مساجد، جمع آوري کمک هاي مردمي در زمان حوادث غيرمترقبه نظير؛ سيل، زلزله، آتش سوزي و جنگ، و حتي اعزام نيروهاي امدادي و رزمي و ... مي باشد. مساجد دربهداشت و درمان نيز مي توانند پايگاه بسيار خوبي براي آموزش و ترويج بهداشت باشند.
بهداشت ياران مساجد مي توانند با مشارکت فعال خود، آموزش هاي بهداشتي لازم را فرا گيرند و از اين پايگاه ها در سطح منطقه افراد را آموزش دهند.

پي‌نوشت‌ها:

1. از پيامبر اکرم ( ص ) روايت شده است که خداوند فرمود : «اَلّا إنَّ بُيُوتي فِي الأرضِ المَساجِدُ تُضِيءُ لِأَهلِ السَّماءِ کَمَا تُضِيءُ النُّجُومُ لِأَهلِ الأَرضِ.» مستدرک الوسائل، صص 213 و 359.
2. قال الصّادِق ( ع ) : اِنَّما اُمِرَ لِتَعظيمِ المَساجِدِ لِأنَّها بِيُوتُ اللهِ فِي الأَرضِ. امام صادق فرمود: امر به تعظيم مساجد به خاطر اين است که مساجد خانه هاي خدا در روي زمين است. وسائل الشيعه، ج 3، ص 556 – بحارالانوار، ج 84، ص 6.
3.رسول گرامي اسلام ( ص) فرمود: اَلمَسَاجِدُ مَجَالِسُ الأَنبِيّاءِ: مساجد، جايگاه پيامبران است، مستدرک الوسائل، صص 313 و 359.
4.قال رسول الله ( ص ): اِذا نَزَلَتِ العافاتُ وَ الافاتُ، عُوفي اَهلُ المَساجِدِ. وقتي مشکلات و بلاها نازل مي شود، اهل مسجد نجات مي يابند. مستدرک الوسائل، ج 3، ص 356.
5.بهداشت روان در اسلام ( به نقل از کفاية الاصول، ج 2، ص 265 ).
6.http://www.who.int/about/definition/en/print.html : Health is a state of complete physical, mental and social well – being and not merely the absence of disease or infirmity. The correct bibliographic citation for the definition is : Preamble to the Constitution of the World Health Organization as adopted by the International Health Conference. New York, 19 – 22 June, 1946; signet on 22 July 1946 by the representatives of 61 States ( Official Records of the World Health Organization, no. 2, p. 100 ) and entered into force on 7 April 1948.
7. قال الصادق ( ع ) : لَيسَ فيما أصلَحَ البَدَنَ إِسرافٌ... إِنَّما الاِسرافُ فيما اُتلَفَ المالَ وَ اُضَرَّ بِالبَدَن. بحار الانوار / 75 / 303.
8.إِنَّمَا يَعْمُرُ مَسَاجِدَ اللّهِ مَنْ آمَنَ بِاللّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ وَأَقَامَ الصَّلاَةَ وَآتَى الزَّكَاةَ وَلَمْ يَخْشَ إِلاَّ اللّهَ فَعَسَى أُوْلَئِكَ أَن يَكُونُواْ مِنَ الْمُهْتَدِينَ ( 18 )
9.... وَعَهِدْنَا إِلَى إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ أَن طَهِّرَا بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَالْعَاكِفِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ ( 125 ) آنچه در اين آيه مورد اشاره است» ... طَهِّرَا بَيتِي... مي باشد.
10.« قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللّهِ الَّتِيَ أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالْطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ... . ( 32 )
11.يَا بَنِي آدَمَ خُذُواْ زِينَتَكُمْ عِندَ كُلِّ مَسْجِدٍ وكُلُواْ وَاشْرَبُواْ وَلاَ تُسْرِفُواْ إِنَّهُ لاَ يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ ( 31 ) . تأکيد اين کتاب بر .. «خُذُوا زِينَتَکُم عِندَ کُلِّ مَسجِدٍ...» مي باشد.
12.اِنَّ اللهَ تَعَالَي جَميِلٌ يُحِبُّ الجَمَالَ فَاتَحَمَّلُ لِرَّبي وَ هُوَ يَقُولُ خُذُوا زِينَتَکُم عِندَ کُلِّ مَسجِدٍ فَاُحِبُّ أن أَلبَسَ أجوَدَ ثِيَابِي. تفسير عياشي ج 2 ص 14 و بحارالانوار ج 1 ص 218.
13.قال رسول الله ( ص ) ... وَاجعَلوا مَطاهِرِکُم عَلي اَبواب مَساجِدکُم. وسائل الشيعه، ابواب احکام المساجد، باب 25، ج 3.
14.وسايل الشيعه، باب «تَعَاهُدِ النَّعلَينِ عِندَ بابِ المَسجِدِ وَ تَحريم اِدخالِ النِّجاسَةِ المُتَعَدِّيَةَ اِلَيهِ»
15.قال الصادق ( ع ): جَنَّبوا مَساجِدَکُم الشَّراء وَ البَيع و المَجانين... وَالضَّالَّة وَ الأحکامَ وَ الحُدُود وَ رَفعِ الصّوت وسائل الشيعه، ج 5، ص 233 ح 6419.
16.قال رسول الله ( ص ) : تَعاهَدُوا نِعالَکُم عِندَ اَبوابِ المَسجِدِ. وسائل الشيعة، ابواب احکام المساجد، ج 3، ص 504، باب 24.
17.قال رسول الله ( ص ) : فَأِنَّ المُؤمِن فِي المَسجِد کَالسَّمَکَةِ في المآءِ. وسائل الشيعه، ج 5، ص 198، ح 6321.
18.قال رسول الله ( ص ) : ( مَن اَسرَجَ في مَسجِدٍ مِن مَساجِدِ اللهِ سِراجاً، لَم تَزَلِ المَلائِکَةُ وَ حَمَلَةُ العَرشِ يَستَغفِرونَ لَهُ مادامَ في ذالِکَ المَسجِدِ ضَوءٌ مِنَ السِّراجِ ) ( من لا يحضره الفقيه: 154/7171، التهذيب 3: 733/261، ثواب الاعمال : 1/49، المحاسن: 88/57.
19.قال رسول الله ( ص ) : مَن کَنَسَ المَسجِدَ يَومَ الخَميسِ وَ لَيلَةَ الجُمُعَةِ، فَأخرَجَ مِنهُ مِنَ التُّرابِ ما يُذَرُّ فِي العَينِ، غَفَرَ اللهُ لَهُ. وسائل الشيعه، ج 5، ص 238 و 6437.
20.رساله توضيح المسايل آيت الله العظمي امام خميني، چاپ 1386 موسسه نشر و تنظيم آثار امام خميني ص 145، مساله 915.
21.رساله توضيح المسايل آيت الله العظمي امام خميني، چاپ 1386 موسسه نشر و تنظيم آثار امام خميني ص 145، مساله 914.
22.رساله توضيح المسايل آيت الله العظمي امام خميني، چاپ 1386 موسسه نشر و تنظيم آثار امام خميني ص 145، مساله 914.
23.رساله توضيح المسايل آيت الله العظمي امام خميني، چاپ 1386 موسسه نشر و تنظيم آثار امام خميني ص 145، مساله 914.