حسن بن موسي يکي از فيلسوفان و متکلمان بزرگ جهان اسلام است. او در علوم عقلي مهارت داشت و از احاطه وسيعي نسبت به آرا و مقالات مذاهب، فرق و اديان برخوردار بود. علاوه بر تأليفات، در مجالس با مشاهير متکلمان اسلامي به ويژه معتزلي ها گفت و گو داشته است. (1)
او اولين کسي است که در بين مسلمانان در علم فِرَق کتاب نوشته و بيش از 45 اثر دارد. از جمله آن ها عبارتند از:
فرق الشيعه، کتاب التوحيد، الجامع في الامامه، الحج في الامامه، النقض علي ابي الهذيل العلاف في المعرفة، النقض علي ابي جعفر بن حرب في الامامة، الرد علي المجسمه، الرد علي اصحاب التناسخ، الرد علي اصحاب المعتزله، الرد علي الغلاة، الاراء و الديانات. (2)
ابو الفرج ابن جوزي (511-597 هـ) در تلبيس ابليس فراوان و متعدد و گاهي طولاني از الاراء و الدينات او نقل قول مي کند. (3) فرق الشيعه نيز به طور کامل در دسترس است و متن عربي (4) و ترجمه فارسي (5) آن مکرر چاپ و منتشر شده است. ظاهراً اين کتاب منبع اصلي (6) المقالات و الفرق سعد بن عبدالله الاشعري (م 301) (7) است. محقق و مصحح فاضل المقالات والفرق (8) علاوه بر نقد ديدگاه عباس اقبال آشتياني مبني بر يکي بودن آن دو کتاب و انتساب غلط (9) آن به ابومحمد نوبختي، به مقايسه مستند بين آن دو کتاب پرداخته است. (10)
سير خردگرايي فلسفي که با ابوسهل شروع شده بود با ابومحمد سرعت بيشتري يافت. چرا که او با وجود اينکه متکلم است، از همه نوبختي ها به مذاهب فلاسفه بيشتر توجه کرده، با مترجمين کتب حکمت قديم مأنوس بوده و علاوه بر مطالعه کتاب هاي ارسطو، بعضي از آن ها را تلخيص کرده و در رد برخي از آراي فلاسفه و اهل منطق نيز کتاب نوشته است. (11) براي نمونه مي توان از حُجج طبيعيه در ابطال نظريه «زنده و ناطق بودن آسمان» و تلخيص کتاب الکون و الفساد ارسطو و الرد علي اهل المنطق نام برد.
رفت و آمد دانشمندان فلسفه و مترجمان کتب فلسفي مانند ثابت بن قرَه (12) به خانه او و حضور هميشگي آن ها در مجلس او نشان از جايگاه علمي او در آن رشته است. (13)
پي‌نوشت‌ها:
1- 1- جهت اطلاع بيشتر از او ر.ک: سيد حسن الصدر، تأسيس الشيعه، ص 369؛ طبقات المتکلمين، ج2، صص 91-93؛ عباس اقبال، خاندان نوبختي، صص 125-128؛ اعيان الشيعه، ج5، ص 320؛ ابن نديم، الفهرست، ص 220؛ رجال نجاشي، صص 63 و 64 شماره 148.
2- ر.ک: عباس اقبال، خاندان نوبختي، صص 135-128؛ لسان الميزان، تحقيق ابوغدّه، ج1، جزء 2، ص 126؛ شماره 24120، و له تصانيف کثيرةٌ جداً.
3- ر.ک: تلبيس ابليس. باب پنج، عقايد و کيش ها، صص 30-71.
4- متن عربي «فرق شيعه» نوبختي اولين بار در سال 1931 م در استانبول ترکيه با تصحيح مستشرق آلماني هلموت ريتّر و با مقدمه مرحوم سيد هبة الدين شهرستاني به چاپ رسيد و بعد از آن مکرر در عراق و ايران تجديد چاپ شده است.
5- ترجمه آن توسط دکتر محمد جواد مشکور با عنوان «تاريخ شيعه و فرقه هاي اسلام تا قرن چهارم» منتشر شده است.
6- ر.ک: المقالات و الفرق، مقدمه، کمال. يظهر ان سعد بن عبدالله هذا قد الفّ کتابه بعد النوبختي و جعل کتاب النوبختي امامه فنقل منه و اضاف عليه کما اسلفنا البحث عنها. فمن الاضافات علي کتب فرق الشيعه الاخري و المصادر الباقيه التي لم يتعرض اليها النوبختي مطلقا و هذا الاضافات هي التي سبب تفوّق کتاب الفرق و المقالات و رجحانه علي کتاب النوبختي.
7- جهت اطلاع از او ر.ک: رجال نجاشي، صص 177 و 178، س 468؛ شيخ طوسي، الفهرست، ص 135، ش 316.
8- سعد بن عبدالله ابي خلف الاشعري القمي، المقالات و الفرق، با مقدمه و تصحيح دکتر محمد جواد مشکور، تهران، مرکز انتشارات علمي و فرهنگي، 1363، چاپ سوم.
9- توضيحات مفصل او را ببيند در: عباس، اقبال، خاندان نوبختي، صص 141-161.
10- ر.ک: المقالات و الفرق، که- ل.
11- ر.ک: عباس اقبال، خاندان نوبختي، ص 128؛ رجال نجاشي، ص 63.
12- وي متوفاي 288 هـ و ازمترجمان برجسته ي کتاب هاي فلسفي، نجوم و علمي از يوناني به عربي بود. فاصله سني او با ابومحمد سبب شد تا در ابتداء پرسش هاي او را در حضور ديگران بي پاسخ بگذارد. ولي نبوغ علمي ابو محمد سبب شد تا وي که پيرمرد فرهيخته اي بود، در اواخر عمرش براي گفت و گو به مجلس نوبختي جوان حاضر شود.
13- شبلي نعماني، تاريخ علم کلام، ج1، ص 38.
جبرئيلي، محمد صفر؛ (1389)، سير تطور کلام شيعه، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و انديشه اسلامي، چاپ اول.
/ج
