صنایع دستی ترکمن ها

صنایع دستی در ترکمن صحرا رونق خاصی دارد. فعالیت هایی مانند فرش بافی، سوزن دوزی، تهیه نمد، جوال، قارچین، کیف های دستی و ... اگرچه از منظر اقتصادی و نقش زنان در فعالیت های اقتصادی حائز اهمیت است لیکن به لحاظ صنایع دستی نیز جایگاهی ارزنده دارد. به همین دلیل امروزه ترکمن صحرا یکی از مراکز مهم صنایع دستی کشور محسوب می شود.
فرش ترکمن یکی از مهم ترین صنایع دستی ترکمن هاست، در خصوص فرش ترکمن، « بوگولیویف » دانشمند روسی در کتاب فرش های ترکمن می نویسد: « فرش در میان چادرنشین ها وسیله تجملی و تزئینی نیست، بلکه ضرورتی است که فقیر و غنی، به مانند یکدیگر بدان نیاز دارند فرش به مثابه اثاثیه منازل ماست. ترکمن ها بر روی نمد و قالیچه های بافته شده که روی زمین پهن می شود می نشینند و می خوابند؛ سر تا سر دیوار خانه ها کیسه هایی می آویزند که بزرگ آن ها را جوال و کوچک ترها را توبره ( توربا ) می نامند. زنان ترکمن از آن ها، درست همان طور که ما از کشو استفاده می کنیم، برای انبار کردن لوازم خود سود می جویند. هنگامی که ترکمن راهی سفر می شود زین نمدی، یک قالیچه جانمازی به نام « نماز لیق » و یک جفت خورچین بافته شده با خود برمی دارد. بدین سان قالیچه همواره رفیق ترکمن در سراسر زندگی کوچواره ای وی به شمار می رود » ( جرجانی، 1382، 65- 66 ).
طرح یا نقش در نزد ترکمن ها گؤل ( گل ) خوانده می شود که هنری تجریدی است، به این معنا که بافنده ترکمن با توجه به اشیاء، خطوط هندسی، عوامل طبیعی محیط زندگی، خواسته ها، اعتقادات و باورهای خود، طرحی نو درمی اندازد، آن سان که ترجمان حالات و احساسات درونی او باشد. این نقش ها همراه با نقش مایه ها یعنی ریزنقش های تکرار شونده نشان می دهند که در ورای هر یک، مردمی زندگی می کنند بافرهنگ، باذوق، با سلیقه و با بینشی راستین. اگرچه هر یک از نقش ها و نقش مایه ها به تنهایی معنی و جلوه ای خاص دارند، در مجموع مانند نت های موسیقی، نوایی دیگر سر می دهند و سخنی تازه دارند. اهم نقش های ترکمن که نمادی از زندگی ساده ایلی، سنت ها و باروهای آن قوم در روزگاران گذشته است به شرح زیر می باشد.

ماری گل ( کوشک دابان ):
ماری گل که به « طرح ترکمن ، طرح تکه و کوشک دابان ( جای پای شتر )» نیز شهرت دارد، نقش سنتی و شاخص ترین فرش بین ترکمن ها و حاکی از قداست شتر در بین آن هاست. از طرفی نیز ترکمن های مسلمان شده، برای پرهیز از کراهت نقش کردن جانداران، به چنین انتزاعی کشیده شده اند. بدین ترتیب، قداست حیوان را ارج نهاده، هم از فرامین دین خود پیروی کرده، هم خواسته های دل خود را برآورده اند. ماری گل هشت ضلعی تکرار شونده با نقش مایه های هندسی ( مستطیل، مربع، لوزی و ... ) است که در تمام حاشیه های قالی بافته می شود. این نقش، نماد قوم ترکمن محسوب می گردد.

قابسه گل ( قبسه گل ):
این نقش متعلق به طایفه جعفربای و ملهم از پرنده ای است که در سواحل دریای خزر زندگی می کند و در میان چهارپایان تخم می گذارد. ترکمن ها این پرنده را مورد احترام می دانند. قابسه گل طرح سنتی فرش یموت است و معمولاً به شکل لوزی در دو سر آن، بافته می شود و حاشیه آن را طرح های ساده ای از شاهین یا برگ درخت تشکیل می دهد. در تدوین نقش مایه های آن از دو چشم انسان، بینی و دهان، الهام گرفته شده است که به وسیله کثیرالاضلاعی ساده در زمینه فرش تکرار می شود.

طغر گل:
طغر گل یا نقش عقاب متعلق به طایفه جعفربای است. این نقش، طغرل سلجوقی را تداعی می کند که در سال 432 ق. بعد از پیروزی بر مسعودغزنوی وارد نیشابور شد در حالی که بر یک دست، عقابی دست آموز و در دست دیگر شمشیری عریان داشت. این طرح، علاوه بر طغرل و شجاعت های او، تصویر دشت بی کران را نیز تداعی می کند که محل جولان ترکمن های کوچ نشین بوده است.

طرح قابوس:
این طرح در سال های اخیر ابداع شده و مخصوص قالیچه است، برگرفته از آرامگاه قابوس بن وشمگیر ملقب به شمس المعالی. دستور بنای این آرامگاه در سال 397 ق./ 375 ش. صادر شد و در محل کنونی شهر گنبد کاووس بنا گردید.

گل آیدی ( آیت لیق ):

این نقش، گلی است مرکب از 9 گلبرگ و می تواند نمادی از 9 قبله ترکمن باشد که در آغاز تاریخ خود، « تغوز اوغوز/ 9 اغوز » خوانده می شدند. تعبیر دیگر برای این نقش، مبارکیِ عدد 9- مانند عدد 7 - در بین ترکمن هاست و شاید نمادی نیز باشد از 9 ماه و 9 روز و 9 ساعت بارداری زن. بر این اساس که زنان نازا نقش گلی آیدی را بر سر آستین و یقه لباس خود، سوزن دوزی می کردند با این امید که بچه دار شوند. دختران نیز به اعتبار 9 گل این نقش، جهیزیه خود را به 9 بخش تقسیم می کردند. ( ولی متأسفانه براساس نوآوری هایی تعداد آن را افزایش داده، به 12 نقش و گاهی به 24 نقش رسانیده اند. )
نقش گل آیدی پس از اسلام آوردن ترکمن ها در قرن 8 ق. « آیت لیق » نامیده شد. آیت، اشاره است به آیه های قرآن کریم که در روزهای عزاداری برای آموزش مرده می خوانند و لیق پسوند نسبت است در زبان ترکمنی. اکنون نقش آیت لیق را به روی فرشی به نام پلاس می بافند و در هنگام حمل مرده به گورستان، آن را به روی متوفی پهن می کنند و با این عمل، امیدوارند خداوند به حرمت نام آیت لیق از گناهان شخص مرده بگذرد.
از دیگر نقش های قالی ترکن می توان نقش های زیر را نام برد: آینه گل، درناق گل، گرمج گل، گلین بارماق گل ( انگشت عروس )، نقش قوچاق ( شاخ قوچ )، نقش خرچنگی، نقش جرن گؤز ( چشم آهو )، طرح رتیل، طرح آخال ( تکه )، طرح قاشقی، طرح بشقابی، طرح آفتاب، نقش عود سوزانی، نقش خان قامچی، نقش آق سو، طرح پای فیل، اصیل گل، جعفربای گل، کجاوه گل، آقایق، اوغان/ بافت تکه، ارساری، چهارقاب، شانه ای / بافت عمومی، انسی گل، قزل آیاق، توینک، قؤش، پنجارا/ پنجره ( اعظمی راد، 1382، 171- 179 ).
از دیگر صنایع دستی ترکمن که از جنس فرش است می توان به موارد زیر اشاره کرد:

کچه:

یعنی نمد سفید یا خاکستری رنگ که به منظور پوشش اسب، زین و پوشاندن دیوارهای چادر و مصارف دیگر از آن استفاده می کنند.

پالاس ( پلاس ):

قالی بدون پرز و فرش های گره دار که مخملی و یا ماهوتی نیز نامیده می شود.

خورجین ( توبره ):

جدار بیرونی آن به گونه فرش بافته می شود نوع بزرگ آن را جوال و نوع کوچکش را توبره می خوانند.

نوارهای منقوش:

برخی نقشه های پرزدار یا معروف به برجسته و برخی بدون پرز است و از آن برای پیچیدن نمد به دور چوب بست چادرها استفاده می کنند.

خورجین و قالیچه های کوچک:

برای تزئین مدخل چادرها استفاده می شود ( جرجانی، 1382، 66 ).

گلیم:

زنان ترکمن، نه تنها فرش بافان باذوق و هنرمندان ماهری بودند، بلکه گلیم نیز می بافتند. گلیم در نزد ترکمن ها برای برپا داشتن یورت ( چادر )، برای شتر و زین و برگ اسب نقش بزرگی است ( کاکایی، 1384، 36 ).

سوزن دوزی:

سوزن دوزی از دیگر هنرهای دستی زنان ترکمن است که فوق العاده زیبا و ظریف است. این هنر که اغلب در اوقات فراغت زنان ترکمن و به ویژه در ماه مبارک رمضان و در شب نشینی ها تهیه می شود، در تزئین نوعی کلاه، حاشیه لباس های زنانه و دخترانه مانند یقه، سر آستین، جلو سینه، قسمت پایین شلوار به کار می رود ( جرجانی، 1382، 94- 95 ).
منبع مقاله :
یوسفی، جعفر، (1391)، قوم ترکمن، تهران: نشر امیرکبیر، چاپ اول.