نويسنده: دکتر سيد علي موسوي گرمارودي
اديب الممالک از 1316 تا آخر عمر، به نشر و سردبيري هشت روزنامه ي غير دولتي و نيمه دولتي، اشتغال داشته است که به ترتيب عبارت اند از:
- روزنامه ي ادبِ تبريز:
غير دولتي، از 1316 تا 1318 هجري قمري، 22 شماره، در تبريز.- روزنامه ي ادب خراسان:
غير دولتي، از 1318 تا 1321 هجري قمري، هفته اي يک شماره، در مشهد.- روزنامه ي ادب تهران:
غير دولتي، از 27 رجب 1321 تا 1322 هجري قمري- روزنامه ي ايران سلطاني:
اديب تنها در سال 1322 هجري قمري سردبير اين روزنامه بوده است.- روزنامه ي ارشاد فارسي در بادکوبه:
در 1323 هجري قمري اديب سردبير يک ورق ضميمه ي فارسيِ روزنامه ي ترکي « ارشاد » به مديريت احمد بيک آقايف، بوده است.- روزنامه ي مجلس:
در سال 1324 هجري قمري تا به زمانِ به توپ بستن مجلس از سوي محمدعلي شاه، اديب سردبير روزنامه ي مجلس بوده است.- روزنامه ي عراق عجم:
از 1325 تا 1326 هجري قمري.- روزنامه ي نيمه رسمي آفتاب:
اين روزنامه از اول محرم 1330 با مديريت حسن صبا ( کمال السلطان ) در تهران انتشار يافته و در سال 1332 هجري قمري، اديب الممالک سردبير آن بوده است.مؤلف تاريخ سانسور در مطبوعات ايران (1) مي نويسد:
" روزنامه ادب (2) از جرايد غير دولتي است که توسط ميرزا محمدصادق اديب الممالک فراهاني (3) به سال 1316 ه ق در تبريز انتشار يافت... طي حدود دو سال در تبريز رويهم 22 شماره از روزنامه ادب منتشر شد."
روزنامه ي ادب خراسان ( 1319 ه ق )
تاريخ جرايد و مجلات ايران مي نويسد:اولين شماره ي روزنامه ادب در مشهد در روز چهارم ماه رمضان 1318 مطابق سال 1901 ميلادي انتشار يافته. اين روزنامه به طور هفتگي و هر شماره از آن در هشت صفحه به قطع 20 در 30 سانتيمتر با چاپ سنگي و خط نستعليق ( بدون اينکه در هيچ يک از نمرات اسمي از مطبعه برده شده باشد ) طبع و توزيع شده است. مجموع شماره هاي سال اول 48 نمره و مشتمل بر 384 صفحه است.
سال دوم روزنامه ي ادب
سال دوم روزنامه ي ادب با همان سبک و روش سال اول هفته اي يک مرتبه؛ روزهاي چهارشنبه، طبع و توزيع شده و اولين شماره ي اين سال در تاريخ ششم رمضان المبارک 1319 قمري مطابق 18 دسامبر 1901 انتشار يافته است. عده ي صفحات هر نمره، در سال دوم؛ بعينه مانند سال اول، 8 صفحه و هر صفحه داراي دو ستون و هر ستون مشتمل بر 27 سطر است. مجموع عده صفحات اين سال 384 و سال دوم به نمره ي 48 خاتمه يافته.در سال دوم تنها تغييري که در روزنامه حاصل شده، محل اداره روزنامه است که از کوچه ي باغ عنبر؛ به کوچه ي مدرسه دو در؛ منزل شخصي اديب الممالک تغيير نموده ولي خصوصيات ديگر نظير سال اول است.
سال سوم روزنامه ي ادب
سال سوم روزنامه ي ادب در خراسان نيز به همان سبک و اسلوب سال اول و دوم منتشر شده و شماره ي اول اين سال در تاريخ چهارشنبه 16 رمضان مبارک 1320 قمري نشر يافته است. سال سوم روزنامه ي ادب تا آنجايي که در مشهد منتشر شده به شماره ي 14 و صفحه 112 ختم مي گردد و از اين پس، اديب الممالک به تهران رفته و در اين شهر روزنامه را منتشر ساخته و از اين رو دوره ي جديدي براي روزنامه پيدا شده و خود اديب الممالک از 14 شماره ي سال سوم ( منتشره در مشهد ) صرف نظر کرده و مبدأ سال را اولين شماره ي منتشره در طهران دانسته است. (4)روزنامه ي ادب تهران ( 1321 ه ق )
تاريخ جرايد و مجلات ايران (5) مي نويسد:پس از انتشار چهارده شماره از سال سوم ادب خراسان، اديب الممالک به تهران آمد و روزنامه نگاري را در طهران شروع نمود. تفصيل موضوع از اين قرار است که در سال 1321 قمري پس از آمدن اديب الممالک به تهران بر حسب امر مظفرالدين شاه و تصويب نديم السلطان وزير انطباعات و جرايد؛ اديب الممالک مأمور مي شود که اداره ي روزنامه را از مشهد به طهران منتقل نمايد، از اين جهت اداره ي روزنامه به تهران انتقال يافت و اديب الممالک اولين شماره ي روزنامه را در طهران، در تاريخ دوشنبه ( يوم المبعث ) 27 رجب قمري مطابق 19 اکتبر 1903 ميلادي منتشر ساخت.
سبک و روش و قطع و عده ي صفحات روزنامه مانند شماره هاي منتشره در خراسان است فقط مختصري تغييري در آن پيدا شد.
روزنامه ي ايران سلطاني ( 1321 ه ق )
تاريخ جرايد و مجلات ايران مي نويسد:روزنامه ايران سلطاني در شهر طهران تأسيس و در سال 1321 قمري منتشر شده است. (6)
محمد صدر هاشمي در تاريخ جرائد و مجلات ايران جلد اول، صفحه ي 97 مي نويسد که اديب الممالک در سال 1322 سر دبير آن بوده است.
روزنامه ي ارشاد فارسي در بادکوبه ( 1323 ه ق )
تاريخ جرايد و مجلات ايران مي نويسد:" اگر چه روزنامه ارشاد در بادکوبه و به زبان ترکي منتشر مي شده ولي چون متجاوز از يک سال ورقه ي ضميمه اي به زبان فارسي داشته نويسنده ي ورقه فارسي آن يکي از بزرگ ترين شعرا و نويسندگان و روزنامه نگاران دوره ي مشروطيت ايران يعني مرحوم اديب الممالک بوده از اين جهت لازم بود که تحت عنوان مستقلي از آن گفتگو شود. "(7)
اديب الممالک پس از مراجعه از مشهد به تهران، در سال 1321 قمري، مدتي در تهران مانده و در اين شهر به انتشار روزنامه ادب پرداخته است. پس از آن مرحوم مجدالاسلام اداره ي روزنامه ادب را به عهده گرفت. اديب الممالک در سال 1323 قمري سفري به بادکوبه نمود و تا شعبان 1324 که مجلس شوراي ملي در شرف افتتاح بود، در آنجا توقف کرد و در سال مذکور مجدداً به تهران بازگشت. هنگام توقف اديب الممالک در بادکوبه روزنامه اي به نام ارشاد به مديريت ( احمد بيک آقايُف قراباغي ) به زبان ترکي، به طور يوميه انتشار مي يافته که پس از ورود اديب الممالک يک ورقه ي ضميمه به زبان فارسي به طور هفتگي؛ با آن منتشر شده است. اداره و نويسندگي قسمت فارسي ارشاد به عهده ي اديب الممالک بوده و شماره ي اول ارشاد پارسي، ( به نقل آقاي تربيت در پاورقي صفحه 7 کتاب دانشمندان آذربايجان )، در روز جمعه 16 ذيقعده ي 1323 قمري و شماره ي آخر آن 27 صفر 1324 قمري منتشر شده است. اين روزنامه بيش از 13 شماره انتشار پيدا نکرده است.
روزنامه مجلس ( 1324 ه ق )
تاريخ جرايد مجلات ايران مي نويسد:" روزنامه ي مجلس در تهران به مديري ( ميرزا محمد صادق طباطبايي ) و سردبيري اديب الممالک تأسيس و شماره اول آن در هشت صفحه به قطع 20 در 46 سانتيمتر با چاپ سربي ( مطبعه سربي خورشيد واقع در خيابان ناصريه ) طبع و در تاريخ يکشنبه هشتم شوال المکرم 1324 قمري مطابق 1285 شمسي و 25 نوامبر انتشار يافته است." (8)
روزنامه ي عراق عجم ( 1325 ه ق )
تاريخ جرايد و مجلات ايران مي نويسد:" روزنامه عراق عجم به مديري و نگارندگي ( اديب الممالک ) در تهران تأسيس و در سال 1325 قمري منتشر شده است." (9)
روزنامه نيمه رسمي آفتاب ( 1332 ه ق )
1. نيکو همت در پژوهشنامه ي تاريخ مطبوعات ايران ( س 1، ش 1، تهران، 1376، ص 810 ) مي نويسد:" اديب الممالک «... مدتي ست از سوي وزارت داخله ي کشور، سردبيري روزنامه ي نيمه رسمي آفتاب را به عهده داشته است. صاحب و مدير روزنامه، حسين صبا ( کمال السلطان ) است که مديريت روزنامه هاي ديگر را داشته است. نخستين شماره ي اين روزنامه، در تاريخ شنبه ي 22 محرم الحرام، سال 1330 قمري، برابر با 20 ژانويه سال 1912 ميلادي، در تهران انتشار يافته است. » "
در پايان گفتار در مورد روزنامه هاي اديب الممالک، شنيدني است گفته شود که يک اديب الممالک ديگر حدود 6 سال پس از وفات اديب الممالک در اصفهان ظهور کرده که مدير مجله ي تحفة الادبا نيز بوده است. ( رجوع فرماييد به تاريخ اسناد و مطبوعات 1286 تا 1320 ه ش، به کوشش کاوه ي بيات و مسعود کوهستاني نژاد، تهران، انتشارات سازمان اسناد ملي ايران، 1372، جلد دوم ذيل نام اديب الممالک )
محمد صدر هاشمي نيز در مورد اين مجله ي، در کتاب خود، ذيل، تحفة الادبا مي نويسد:
" مجله ي تحفة الادبا در اصفهان به مديري عبدالحسين بنان زاده، متخلص به دبير و ملقب به اديب الممالک تأسيس و شماره اول آن در چهل صفحه به قطع کوچک با چاپ سربي؛ در مطبعه ي ( حبل المتين ) طبع و در تاريخ شعبان 1340 قمري، مطابق برج حمل 1310 شمسي منتشر شده است. محل اداره ي مجله: اصفهان، باغ حاج بنان السلطنه جنب مريضخانه بوده است. "
پي‌نوشت‌ها:
1. تهران، نوشته ي گوئل کهن، انتشارات آگاه، ج 1، ذيل روزنامه ي ادب.
2. شماره ي يکم اين روزنامه جريدة ادب نام داشت اما بعداً واژه ي جريده از آن حذف شد و به تام ادب انتشار خود را ادامه داد.
3. وي پس از ايجاد مدرسه لقمانيه در تبريز، نايب رئيس آن شد.
4. تاريخ جرايد و مجلات ايران، محمد صدر هاشمي، ج 1، صص 82-86.
5. همان، صص 88-94.
6. همان، ص 336.
7. همان، ص 115.
8. تاريخ جرايد و مجلات ايران، محمد صدر هاشمي، ج 1، صص 183-186.
9. همان، صص 11-12.
موسوي گرمارودي، سيد علي؛ (1391)، اديب الممالک فراهاني، تهران: نشر خانه کتاب، چاپ اول
