نویسنده: دکتر علی اکبر شعاری نژاد
نوشتن برای کودکان و نوجوانان، مسئولیتی است بس بزرگ و مهم. چون آنچه از راه خواندن این گونه نوشته ها به ذهن ایشان وارد می شود نه تنها در زندگی امروزشان مؤثر است بلکه زندگی فردای شان را نیز تحت تأثیر قرار می دهد.
* آدمی در سراسر حیاتش با کلام (گفتاری و نوشتاری) زندگی می کند و تمدن و فرهنگش عمدتاً بر آن بستگی دارد.
* هدف غایی و مشترک همه علوم و معارف، این است که آدمی را کمک کنند تا دریابد در چه شرایطی زندگی می کند، تحت تأثیر چه عواملی قرار دارد، و چگونه باید بیدار زندگی کند، چگونه آن شرایط یا عوامل را برای زندگی سالم خود مساعد گرداند و از آن لذت ببرد.
اینکه گاهی اصرار هست کودکان و نوجوانان را با هم مطرح کنیم به این سبب است که تفکیک دقیق این دو مرحله رشد و تکامل انسان تقریباً:
= غیرممکن است.
= دومی، برآیند اولی است و اولی، زیربنای دومی.
= بیشتر عوامل مؤثر در چگونگی رشد و تکامل انسان در این دو مرحله، مشترک اند.
= هنوز هم خانه و مدرسه، تعیین کننده ی اساسی چند و چون رفتارهای کودکان و نوجوانان تلقی می شوند.
شاید همین نکته ها هستند که تشخیص یا مرزبندی ها میان نوشته ها و حتی آثار هنری معاصر ویژه ی کودکان و نوجوانان را دشوار و گاهی غیرممکن می نماید. زیرا نیازهای آشکار شده در دوران، به اصطلاح، کودکی تقریباً تا پایان دوره ی نوجوانی ادامه دارند و حتی برخی از آنها در سراسر زندگی همه ی افراد بشر، فعال اند و کوشا برای ارضاء.
ادبیات کودکان و نوجوانان معاصر
بدیهی و طبیعی است که هر نسل، ادبیات ویژه ی خود را دارد زیرا با نسلهای پیشین، متفاوت است و زبان و منطق خاص خودش را دارد اگرچه زبان، روشن ترین و مهم ترین عامل ارتباطی میان نسلها به شمار می رود. از این رو، طبیعی تلقی خواهد شد که نسل کنونی ما در فهمیدن و پذیرفتن ادبیات کهن ما دشواریهایی پیدا کند بدون اینکه به آن بی توجه باشد و خدای ناکرده آن را تحقیر کند. همه دانش آموزان و دانشجویان ما باید بدانند که:= امروزشان را دیروزشان پی ریزی کرده همچنان که امروزشان، فردای شان را پی ریزی می کند.
= این سه پدیده ی زمانی/ مکانی: دیروز، امروز، فردا، مدام با یکدیگر تعامل دارند.
= عامل اساسی ارتباط میان این نسلها و معرفی کننده ی آنها به هم دیگر، فرهنگشان است و زبان، مظهر و شخصیت آن فرهنگ تلقی می شود.
= همچنان که خود را محترم و ارزشمند می پندارند از احترام به گذشتگان غافل نباشند و آیندگان را نیز بیرون از زندگی خویش تلقی نکند. مثلاً همواره به یاد داشته باشند که محیط زیست یا طبیعت کشور تنها به ایشان اختصاص ندارد. بلکه آیندگان نیز در آن سهیم اند.
= همه ی فرهنگها و زبانها را قابل احترام بدانند و فرهنگ و زبان خود را برخوردار از اولویت تصور نکنند. همچنان که از بزرگسالان و سالمندان معاصر انتظار می رود که کودکان و نوجوانان معاصر را محترم تلقی کنند و از اینکه گاهی میان ایشان و اینان دشواری تفاهم پیش می آید ناراحت و نگران نشوند که خود ایشان احتمالاً همین تجربه را از دوران کودکی و نوجوانی خود به یاد دارند.
ویژگیهای جهان معاصر
مطالعه ی سرگذشت تمدن و فرهنگ بشر، به روشنی نشان می دهد که هر نسل از او، ویژگیهایی داشته است و دارد. تاریخ هر ملت یا هر نسل یعنی توضیح و تفسیر و احیاناً تبیین ویژگیهای اوست:= چه میراثهای اجتماعی را از گذشتگان خود گرفته است،
= چه تغییراتی یا افزایشها و کاهشهایی در آنها به وجود آورده است،
= چه رویدادهایی را تجربه کرده است،
= چگونه آنها را توجیه و تبیین کرده است یا می کند،
= چه میراثهای اجتماعی را برای نسلهای بعد از خودش به یادگار گذاشته است یا می گذارد.
شاید اغراق نباشد که بگوییم آدمی خالق و مخلوق ارتباطات و اطلاعات است و چند و چون این ارتباطات و اطلاعات در گذشت زمان، متغیر بوده اند. همین دو پدیده در عصر حاضر، جلوه ی خاصی پیدا کرده اند به طوری که این عصر را با پیدایش دو انقلاب بزرگ: ارتباطات و اطلاعات، توصیف می کنند اگرچه ریشه در گذشته ی انسان دارند. ویژگیهایی که علاوه بر آن دو انقلاب، در عصر حاضر، بیشتر مطرح هستند و مورد گفت و گو قرار می گیرند عمدتاً عبارت اند از:
* سرعت شگفت آور تغییر و تحول حتی غیرقابل پیش بینی و کنترل در همه ی حوزه های زندگی بشر:
= اعتقادات
= زمانها
= اخلاقیات
= شیوه های زندگی
= تکثر و تنوع نظریه ها و فلسفه ها
= تکثر و تنوع برداشتها از رویدادهای عمدتاً اجتماعی
= گرایشها و نگرش ها
= نیازها و انتظارها و ارزشها
= ارتباطها و اطلاعات
= ترکیب خانواده ها و شهرها
= روابط میان همسران، والدین، والدین و فرزندان، فرزندان، میان شهروندان، دولتها و ملتها
= سلطه تکنولوژی بر همه شرایط زندگی
* جهانی شدن (جهان شمولی) و امیدها و نگرانیهای آن
* تکثر و تنوع انتظارات از خویشتن، دولت، شهروندان، مدرسه، خانواده، جهان، و ...
* حذف یا کاهش قیدهایی از قبیل: مطلقاً، ابداً، اصلاً، قطعاً، حتماً و ... در نظریه ها و اظهارنظرها
* ضرورت تأکید و کمک به رشد و گسترش تفکر تحلیلی و انتقادی در کودکان و نوجوانان
* ضرورت تأکید بر آموزش مهارتهای زندگی واقعی در مدارس
* تکثر و تنوع مشاغل
* بیداری روزافزون ملتها و حق طلبیهای ایشان
* تلاش حکومتها به سیاسی کردن حوزه های زندگی مردم
* اضطراب انگیزبودن شرایط زندگی در جهان
* تعریفهای دگرگونه ی مفاهیم اجتماعی
* اوضاع اجتماعی/ اقتصادی/ سیاسی
* ضرورت تأکید بر رشد و هدایت عواطف انسان
* یگانه انگاری تک تک افراد بشر
* نگرش جامع و سیستمیک به انسان و زندگی او، جامعه، و جهان
* برداشت نادرست از مفاهیم مقدس اجتماعی از قبیل: آزادی، عدالت، صلح، و ...
تربیت یا آموزش- پرورش سالم از دو ویژگی سازنده: صداقت و صراحت برخوردار است و این دو به اضافه «رفاقت» یا عشق و محبت که طبعاً و همیشه خواستار بقای سالم مخاطب (معشوق و محبوب) است.
* سرانجام، نگرانیهای گوناگون از آینده
ضرورتهای تربیتی در جهان معاصر
با توجه به تحولات مذکور، که همه ی افراد بشر با آنها روبه رو هستند، می توان آموزش- پرورش را نوعی کشتی بزرگ تلقی کرد که نجات یافتن و به ساحل حیات رسیدن یا هلاک شدن و نابودی و غرق شدن آن، هر دو حالت، طبعاً همگانی است. از این رو، پرداختن به آن و دریافتن ضرورت حیاتی مدارس (ابتدایی، راهنمایی، دبیرستان، دانشگاه)، مسئولیتی است همگانی نه صرفاً دولتی یا حکومتی. به عبارت دیگر، در جهان امروز، تنها دولت، مسئول چند و چون تربیت کودکان و نوجوانان نیست بلکه همه ی شهروندان، حتی خودِ دانش آموزان و دانشجویان، نیز در آن مسئول اند. بنابراین:1. همه ی مدارس باید با همکاری صادقانه و صمیمانه اولیای دانش آموزان با مدیریت و کارکنان آموزشی با هم اداره شوند. مدیر مدرسه، خود را از اولیا نه با اولیا بداند، ایشان را یاران مهربان مدرسه تلقی کند. انجمن اولیا و مربیان را نوعی گردهمایی علمی/ آموزشی در نظر بگیرد نه فرصتی صرفاً برای سخنرانی و احیاناً اندرز دادن به اولیاء!
2. در همه ی مدارس، یادگیری معلمان، مقدم بر یادگیری محصلان تلقی شود. به این معنا که آموزش مداومِ ضمن خدمت معلمان جدّی گرفته شود، کلاسهای این گونه آموزش بسیار ضروری به شکل و روش کارگاه آموزشی اداره شوند، و مسائل آموزشی واقعی روز جامعه و جهان در آنها مورد بحث و گفت و گو قرار گیرند. همچنین این کلاسها صرفاً وسیله ی گرفتن مدارک رسمی یا فرصت کمک خرجی برای بعضیها تلقی نشوند.
3. مدارس صِرفاً مراکز آموزش اخلاقی تصور نشوند که اخلاق را از الگوهای زنده می توان یاد گرفت نه از کتاب ها، تقریباً دیده نشده است که مردم تنها با خواندن کتابهای اخلاق، از اخلاقیات مطلوب برخوردار شده باشند!
4. برنامه های درسی به وسیله ی معلمان آزموده ی مدارس، تهیه و تنظیم شوند با توجه جدّی و دقیق به:
= نیازهای واقعی حال و آینده ی کودکان و نوجوانان واقعی در دنیای امروز
= یافته های نوین علوم و معارف در جامعه و جهان امروز
= جامع و جهان نگری؛ که ورود تعصبهای رنگارنگ به حوزه های علوم و معارف و برنامه ریزیهای درسی حتماً موجب رکود علمی و جمود فکری معلمان و محصلان خواهد شد.
= چگونگی کمک کردن به رشد و پرورش مغزها و دستها و دلهای محصلان با هم و همزمان: معلومات و اطلاعات تازه، تکنولوژی تازه، و مهم تلقی کردن چگونه انسان ماندن و چگونگی انسانی زیستن.
5. همه ی مدارس در همه ی فعالیتهای آموزشی خود، زندگی سالم و لذت بخش را محور همه ی درسها تلقی کنند که در غیر این صورت، هیچیک از مواد درسی برای دانش آموزان و دانشجویان و حتی خود معلمان، جاذب و جالب نخواهد بود.
6. در همه ی درسها و فعالیتهای آموزشی، کمک کردن به رشد و گسترش تفکر تحلیلی و انتقادی در همه ی کودکان و نوجوانان، محور اساسی آموزش- پرورش تلقی شود.
7. سبد یادگیری زیر همیشه مورد توجه همه ی برنامه ریزان درسی، مؤلفان کتابهای درسی، و مدیران و معلمان باشد:
= یادگیری چگونه یادگرفتن
= یادگیری چگونه به کار بردن آموخته ها
= یادگیری چگونه زیستن: زیستن سالم
= یادگیری چگونه با دیگران زیستن (همزیستی)
= یادگیری چگونه سالم نگاه داشتن محیط زیست
= یادگیری چگونه خودگردان بودن در زندگی
= یادگیری چگونه از خانواده سالم برخوردار بودن
= یادگیری چگونه یک شهروند مؤثر شدن
= یادگیری چگونه یک همسر موفق شدن
= یادگیری چگونه یک همکار مؤثر شدن
= یادگیری چگونه یک شغل مناسب خود پیدا کردن یا برگزیدن.
8. سرانجام، مورد توجه قرار دادن اینکه: هدف امروزین تربیت رسمی آموزش- پرورش، عبارت است از: راهنمایی روشنگرانه کودکان و نوجوانان به چگونه سالم زیستن در جهان پر هرج و مرج معاصر و احتمالاً فردا؛ که جهانی است واقعی و ملموس نه تخیلی.
آموزش- پرورش پیشرفته و موفق در هر مرحله ی آموزشی همواره اکتشاف است و ابداع.
فراموش نکنیم که معلم فرهیخته و شایسته، در واقع، یک پژوهشگر روشن فکر و روشن گر است و بنابراین، پیوسته در حوزه ی کارش در حال اکتشاف و ابداع است:
کشف یا اکتشافِ:
= شخصیتهای دانش آموزان= نیازها و رغبتهای ویژه ی دانش آموزان
= روشها و راهبردهای پاسخ گویی مؤثر به آنها
= یافته های نوین علوم و معارف در جهان در رشته کار خویش
= شرایط و مقتضیات فرهنگی/ اجتماعی حاکم بر کودکان و نوجوانان
= فلسفه ها و نظریه های نوین یادگیری و آموزش
= منابع معتبر علمی/ آموزشی
= آثار مکتوب علمی در حوزه ی آموزش- پرورش و مواد درسی
= دانش آموزان دشوار یا دانش آموزانی که مشکلات یادگیری یا شخصیتی دارند.
= ....
ابداعِ:
= روشها و راهبردهای فعّال آموزشی نوین= وسایل و ابزارهای کمک آموزشی
= آثار حاکی از یافته های پژوهشی خود
= فرصتهای ویژه ای برای افزایش توان یادگیری دانش آموزان و خودش
= ...
با توجه به آنچه گفته شد می توان گفت که همیشه خصوصاً در دنیای امروز، نوشتن برای کودکان و نوجوانان در هر مقوله ای مسئولیت بزرگی است. چون آنچه از راه خواندن هر نوشته، در ذهن ایشان منعکس می شود نه تنها در چگونگی زندگی امروزشان مؤثر است بلکه زندگی آینده شان را نیز تحت تأثیر قرار می دهد. به عبارت دیگر، کلمات به کار رفته و چگونگی ترکیب این کلمات (جمله بندی)، شیوه ی نگارش، و شکلهای توضیحی آنها، خواه و ناخواه، در شخصیت خوانندگانش اثر می گذارند. از این رو، ناگزیریم در نوشتن، اَصالت را به خوانندگان یا مخاطبان احتمالی خود بدهیم همچنان که در سخن گفتن، اصالت با شنوندگان است. در واقع، هر اثر، اعم از گفتاری و نوشتاری، پیامی است به مخاطبانش. و رسالت آن، تحت تأثیر قرار دادن ایشان است. این نیز هنگامی میسر است که خوانندگان یا شنوندگان، آن آثار را بفهمند، و برداشتهای ایشان، هرچند به احتمال، همانها باشند که منظور نویسنده یا گوینده، بوده اند.
فراموش نکنیم که همیشه فهمیدن، مهم و معتبر است نه فهماندن.
منبع مقاله :
شعاری نژاد، علی اکبر؛ (1390)، ادبیات کودکان، تهران: انتشارات اطلاعات، چاپ بیست و هفتم
