طبقات مفسران

طبقه اول: تعدادي از صحابه پيامبر ـ صلي الله عليه و آله ـ بودند كه به جهات ادبي آيات قرآن و شأن نزول آنها مي‌پرداختند. و گاهي هم از آيه‌اي به آيه ديگر استدلال مي‌كردند؛ هم چنان كه گاهي به روايات پيامبر ـ صلي الله عليه و آله ـ تمسك مي‌جستند، آنها بيشتر علوم خود را از پيامبر ـ صلي الله عليه و آله ـ و علي ـ عليه السّلام ـ اخذ كردند از بزرگان اين گروه مي‌توان ابن عباس (كه از شاگردان علي ـ عليه السّلام ـ بود)، عبدالله بن مسعود، جابربن عبدالله انصاري، ابي بن كعب و عبدالله بن عمر را نام برد.
طبقه دوم(تابعين): در قرن اول و دوم افرادي بودن (كه راه طبقه اول را ادامه مي‌دادند لكن تفسير به وسيله روايات را زيادتر كردند، خصوصاً در قصه‌هاي قرآن و معارف مربوط به خلقت (ابتدا پيدايش آسمانها و زمين و درياها و...) كه اين موجب گرديد تا بعضي از سخنان يهود در بين مسلمانان وارد شود.
از بزرگان تفسير در اين دوره مي‌توان از اين افراد نام برد: مجاهد، قتاده، ابن ابي‌ ليلي الشعبي، السدي، سعيد بن جبير (متوفي 95 ه.ق) يحيي بن يعمر (كسي كه قرآن را نقطه‌گذاري كرد) طاووس بن كيسان يماني، ابو صالح ميزان بصري محمد بن سائب كلبي (متوفي 146 ه.ق) جابر بن يزيد جعفي (متوفي 127 ه.ق).
طبقه سوم: جمعي از اصحاب ائمه ـ عليهم السلام ـ كه به تفسير يا نوشتن در علم تفسير شهرت دارند. از بزرگان اين صحابه مي‌توان اين افراد را نام برد: ابو حمزه ی ثمالي (متوفاي 150) ابان بن تغلب (متوفاي 141 ه.ق) صاحب كتاب معاني القرآن و كتاب القرائات، ابوبصير يحيي بن قاسم اسدي (متوفاي 148 ه.ق) داراي كتابي در تفسير قرآن، حصيل بن مخارق (مؤلف‌ كتابهاي تفسير القرآن، القرائات و جامع‌العلم) حسين‌بن سعيد و علي بن اسباط از اصحاب امام رضا ـ عليه السّلام ـ .
طبقه چهارم:مفسران شيعه نزديك به زمان ائمه كه احاديث راجع به تفسير را جمع مي‌كردند. بزرگاني مانند علي بن ابراهيم عمي (قمي)[3]صاحب تفسير معروف ـ فرات بن ابراهيم كوفي صاحب تفسير فرات ـ محمد بن مسعود عياشي صاحب تفسير موسوم به تفسير عياشي كه يك جلد آن در دسترس است ـ محمد بن ابراهيم نعماني صاحب تفسير نعماني.
طبقه پنجم:از زمان شيخ مفيد(رحمت الله علیه) كه مفسران به استنباط از قرآن و احاديث همت گماشتند؛ از بزرگان اين طبقه مي‌توان اين افراد را نام برد: شيخ مفيد (وفات 409 ه. ق) صاحب كتاب البيان في انواع علوم القرآن، ابوالقاسم مغربي معروف به وزير صاحب كتاب خصائص القرآن ـ شيخ رشيد الدين معروف به ابن شهر آشوب مؤلف اسباب النزول في القرآن و متشابه القرآن ـ ابوالعباس اشبيلي مؤلف كتاب علوم القرآن.
طبقه ششم: صاحب‌نظران مهم تفسير در شيعه (و...) كه كتابهاي اساسي را در علم تفسر نوشتند بزرگاني مانند: سيد مرتضي علم الهدي (وفات 436 ه.ق) كتابهاي امالي و المحكم و المتشابه را نوشت كه تحقيقات تفسيري دارد، سيد رضي مؤلف حقائق التنزيل و دقائق‌ التأويل، شيخ الطائفه ابو جعفر طوسي(رحمت الله علیه) (وفات 460 ه.ق) مؤلف التبيان الجامع لكل علوم القرآن شيخ ابوالفتوح‌رازي مؤلف روض‌الجنان في تفسير القرآن، شيخ طبرسي(رحمت الله علیه) (وفات 548 ه.ق) مؤلف تفسير ارزشمند مجمع‌البيان في تفسيرالقرآن، قطب الدين راوندي مؤلف خلاصة التفاسير.
طبقه هفتم:دوران نهضت علمي شيعه كه در قرنهاي هفتم و هشتم شكل گرفت و در قرن دهم و يازدهم به اوج خود رسيد. زمينه تحولي زيربنایي در تفسير را به وجود آورده، بعضي از مفسرين معروف اين طبقه عبارتند از:
ملامحسن فيض كاشاني (وفات 109 ه.ق) مؤلف سه كتاب تفسير صافي ـ تفسير اصفي و تفسير مصفي.
طبقه هشتم: يا مفسران جديد شيعه كه بعضي از معروف‌ترين آنها عبارتند از:
الف) شيخ محمد جواد بلاغي (وفات 1352 ه.ق) مؤلف كتاب آلاء الرحمن في تفسير القرآن، كه تنها دو جلد تا آيه 57 سوره نساء نوشته شده است.
ب) علامه سيد محمد حسين طباطبائي (وفات 1402 ه.ق) مؤلف كتاب ارزشمند الميزان في تفسير القرآن كه در بيست جلد به زبان عربي منتشر و سپس به فارسي ترجمه شد.
ج) سيد مصطفي خميني(رحمت الله علیه): مؤلف كتاب تفسير القرآن‌الكريم كه در چهار جلد تا آيه 42 سوره بقره به چاپ رسيده است.
د) سيد محمود طالقاني‌(رحمت الله علیه)، مؤلف تفسير پرتوي از قرآن.
ه) استاد ناصر مكارم شيرازي كه به همراه جمعي از نويسندگان كتاب تفسير نمونه و تفسير موضوعي پيام قرآن را منتشر كرده‌اند.
و) استاد شيخ جعفر سبحاني، مؤلف كتاب التفسير الموضوعي (منشور جاويد) كه تاكنون چند جلد آن منتشر شده است.[4]
«براي اطلاع بيشتر از تاريخ تفسير قرآن در اهل سنت و طبقه‌بندي‌هاي ديگر مفسران و تفسير به كتاب ارزشمند مباني و روشهاي تفسير قرآن تأليف آقاي عميد زنجاني مراجعه شود.»

پی نوشتها

[1] . تفسير نمونه، ج 1، ص 19.
[2] . از كتاب الميزان، ج 1، ص 4 به بعد و كتاب روش هاي تفسيري نوشته آقاي عميد زنجاني از ص 47 به بعد استفاده شده مي‌توانيد براي اطلاع بيشتر به آنها مراجعه كنيد.
[3] . اين كلمه در كتاب روش هاي تفسيري آقاي عميد زنجاني عمّي ضبط شده لكن ظاهراً قمي صحيح است.
[4] . بحث مذكور با تلخيص از كتاب مباني و روش‌هاي تفسيري قرآن تأليف استاد عميد زنجاني در ص 47 تا ص 55 مي‌باشد.