نویسنده: محمدرضا ناجی و دیگران
مترجمان: شهناز رازپوش، محمدتقی زاده مطلق، سپیده معتمدی
مترجمان: شهناز رازپوش، محمدتقی زاده مطلق، سپیده معتمدی
نماینده‌ی شاخص شیوه‌ی تاریخ‌نگاری جدید در دوره‌ی قاجار، محمدحسن خان اعتمادالسلطنه است. او در پاریس روش تحقیق جدید را آموخت و در تهران کتاب‌های با ارزشی تألیف و اقتباس کرد، اگر چه کتاب‌های او نیز مانند آثار گذشته فرمایشی و حکومتی بود. (1) از جمله آثار اوست: تاریخ ایران (1292)، تاریخ منتظم ناصری (1298) و درر التیجان فی تاریخ بنی الاشکان (1308-1311). (2) اعتماد السلطنه چون در رأس دارالطباعه و دارالترجمه‌ی ناصری بود، امکان زیادی داشت که با کمک همکاران خود به تألیف کتاب‌های تاریخی به شیوه‌ی جدید بپردازد. (3) در آن دوره تاریخ نگاران دیگری نیز به شیوه‌ی جدید آثاری تألیف کردند، از جمله جلال الدین میرزا مؤلف نامه‌ی خسروان، اعتضادالسلطنه مؤلف تاریخ سوانح افغانستان (چاپ 1273)، مؤدب السلطان مؤلف تاریخ مفصّل افغانستان (مصر، بی تا). لسان السطنه سپهر مؤلف تاریخ کلده و آشور (بی تا.)، محمدحسین فروغی مؤلف تاریخ ایران از قبل از میلاد تا قاجاریه (چاپ 1318 ش)، عطاالسلطنه مؤلف تاریخ ایران (بی تا.)، نصرت السلطان مؤلف تاریخ یونان (چاپ 1319 ش) و مترجم السلطنه مؤلف تاریخ ملل مشرق (چاپ 1328 ش). (4)
نقد جدّی بر تاریخ‌نگاری سنّتی ایران را فتحعلی آخوندزاده (متوفی 1295) در شرحی با عنوان ایرادات در نقد روضةالصفای ناصری نوشت. سیدجمال الدین اسدآبادی نیز میرزا آقاخان کرمانی (متوفی حـ 1314) را به نوشتن تاریخ ایران به شیوه‌ی علمی تشویق کرد. (5) میرزاآقا خان کرمانی در مقدمه‌ی آئینه‌ی سکندری (1324) شیوه‌ی تاریخ‌نگاری علمی را شرح داده و پس از نقد تاریخ‌نگاری سنّتی، تاریخ حقیقی را مشتمل دانسته است بر «وقایع جوهری و امور نفس الامری» که دانستن آنها سبب ترقی جامعه است. (6)
او بر فایده‌ی تاریخ در آشنایی با سرگذشت پیشینیان تأکید کرده و معتقد است که هدف تاریخ‌نگاری احیای ملت‌ها و سعادت اقوام است. (7)
وی تاریخ‌نگاری را از ثبت وقایع و سرگذشت‌ها به بررسی تحولات اجتماعی و جریان‌های تاریخی تبدیل کرد. او از روش استدلال و استقرا استفاده نمود و رابطه‌ی علت و معلولی را در تحلیل وقایع در نظر گرفت. وی در تاریخ‌نگاری خود بر اصول «علم الاجتماع»، «فلسفه‌ی مدنیت» و «حکمت تاریخیه» تکیه داشت و بنیادهای سیاسی و پدیده‌های اجتماعی را در تحول تاریخ ایران بررسی کرد. (8) ناظم الاسلام کرمانی (متوفی 1337)، از شاگردان میرزا آقاخان کرمانی، نیز به همان شیوه تاریخ بیداری ایرانیان را درباره‌ی تاریخ مشروطه نگاشت. (9)
تاریخ‌نگاری در دوره‌ی پهلوی، از نظر روش، ادامه‌ی روند دوره‌ی قاجار بود. بعد از کودتای سوم اسفند 1299، به تاریخ باستانی بیش از حوادث دوره‌ی قاجار توجه شد. در فاصله‌ی بین جنگ جهانی اول (1914-1918)، و دوم (1939-1945)، مؤسسات علوم عالی گسترش یافت و تاریخ نگاران زبده‌ای تربیت شدند که تألیفاتشان نمونه‌ی کامل سبک جدید تاریخ نویسی ایران است. (10) اشخاصی چون عباس اقبال آشتیانی و احمد کسروی و سعید نفیسی و غلامرضا رشید یاسمی، که از پیشگامان و استادان تاریخ‌نگاری جدید بودند، در مجلاتی چون یادگار، کاوه، دانشکده و آینده مقالاتی نوشتند. (11) در این مجلات اسناد تاریخی نیز چاپ می‌شد. همچنین نشریاتی ادبی منتشر شد که به تاریخ نیز توجه داشت، مانند یغما با مسئولیت حبیب یغمایی، مجله‌ی سخن با مسئولیت پرویز ناتل خانلری، راهنمای کتاب با مسئولیت احسان یارشاطر و مجله‌ی بررسی‌های تاریخی به ویراستاری جهانگیر قائم مقامی، که بیش از همه به تاریخ دوره‌ی قاجار عنایت می‌کرد. (12)
در دوره‌ی معاصر، طرح تألیف یک دوره‌ی کامل و مفصّل تاریخ برای مدارس متوسطه ریخته شد؛ حسن پیرنیا تألیف تاریخ دوره‌ی پیش از اسلام و سید حسن تقی زاده تألیف تاریخ دوره‌ی اسلامی تا عصر استیلای مغول و عباس اقبال تألیف تاریخ پس از دوره‌ی مغول تا اعلان مشروطیت را به عهده گرفتند. گرچه کتاب طبق این طرح تألیف نشد، این اقدام در مجموع گام بلندی در تألیف کتاب‌های تاریخی به روش جدید بود. (13) تأسیس کمیسیون معارف در 1302 ش و ترجمه‌ی کتاب‌های اروپایی، از جمله تاریخ آلبر ماله (14) تلاش دیگری در ترجمه‌ی کتاب‌های تاریخی ایران شناسان، مانند کلیفورد ادموند باسورث (15) و آن لمتون و هربرت بوسه (16) و الساندرو بائوزانی و فاروق سومر، و نیز ترجمه‌ی کتاب تاریخ ایران کمبریج، ادامه‌ی روند ترجمه‌ی کتاب‌های تاریخی اروپایی در دوره‌ی قاجار است. (17)
اعزام محصلان تاریخ به اروپا و بازگشت و تدریس آنان در ایران، از دیگر عوامل تحول تاریخ‌نگاری در دوره‌ی معاصر است. افرادی چون خانبابا بیانی، علی اکبر بینا، نظام الدین مجیرشیبانی از این جمله‌اند. (18)
پیرنیا، یکی از پیشگامان تاریخ‌نگاری جدید که در روسیه تحصیل کرده بود، با تحقیق در آثار خاورشناسان، کتاب معتبر تاریخ ایران باستان (1312ش) را نوشت. او در این کتاب بر تحلیل و تعلیل تکیه داشت که نمونه‌ی آن بررسی علل سقوط ساسانیان است. (19)
احمد کسروی از دیگر پیشگامان تاریخ‌نگاری علمی است. نوشته‌های تاریخی او، نشانه‌ی شناخت او از فلسفه است. اسلوب کسروی از جهاتی متأثر از میرزا آقاخان کرمانی است، گرچه خود وی آن را انکار می‌کرد. (20)
کسروی به تاریخ اجتماعی و هویت ملی و استقلال در تاریخ‌نگاری و نقد تاریخ‌های غربی، تعلیل و تحلیل حوادث تاریخی و بررسی ارتباط آنها با یکدیگر و سودمندی علم تاریخ توجه داشت و منابع را نقد می‌کرد. او از افسانه سرایی و تملق دوری می‌گزید و ساده نویس و سره نویس بود. کسروی نخستین کسی بود که نظریه‌ی «آغاز تاریخ جدید ایران از مشروطیت» را اعلام داشت، بسیاری از تاریخ نویسان بعدی از نظریه‌ی او پیروی کرده‌اند. (21) برخی کتاب‌های او از نمونه‌های شاخص تاریخ‌نگاری علمی این دوره است، از جمله شهریاران گمنام (چاپ 1308 ش)، تاریخ پانصد ساله‌ی خوزستان (چاپ 1313 ش)، تاریخ مشروطیت (چاپ 1319 ش)، تاریخ هجده ساله‌ی آذربایجان (چاپ 1355 ش)، و مشعشعیان (چاپ 1324 ش).
عباس اقبال آشتیانی ضمن حفظ استقلال تاریخ‌نگاری ایران، به شیوه‌ی علمی تاریخ نگاران غربی پایبند بود. کتاب‌های او، از جمله تاریخ مفصّل ایران (چاپ 1312 ش) و خاندان نوبختی (چاپ 1311 ش) و مطالعاتی درباره‌ی بحرین و جزایر و سواحل فارس (چاپ 1328 ش)، از معتبرترین تحقیقات درباره‌ی تاریخ ایران است. (22)
غلامرضا رشیدیاسمی نخستین رساله درباره‌ی اصول تاریخ‌نگاری را به نام آیین نگارش تاریخ (1316 ش) نوشت. نشر این رساله ضرورت وجود دستورنامه‌ای برای نگارش و تدریس تاریخ جدید را نشان می‌دهد. (23) محمدعلی فروغی به دگرگون ساختن کتاب‌های درسی تاریخ پرداخت. وی در شیوه‌ی تاریخ‌نگاری خود به تمدن و اخلاق و عادات مردم به همراه علت ظهور و سقوط هر سلسله و به عبارت دیگر به حکمت تاریخ پرداخته است. (24) نصرالله فلسفی در زمینه‌ی تحقیقات تاریخی یکی از پایه گذاران است و کتاب وی با عنوان زندگی شاه عباس از جمله آثار محققانه و ماندگار است. (25)
پس از شهریور 1320 مورخان جدید به تدریج به وقایع دوره‌ی قاجار توجه نشان دادند، از جمله علی اصغر شمیم، استاد تاریخ دانشکده‌ی ادبیات دانشگاه تهران، که کتاب ایران در دوره‌ی سلطنت قاجار را تألیف کرد. این کتاب، که در واقع صورت تکمیل شده‌ی کتابی است که وی در 1329 ش به سفارش وزارت فرهنگ نوشته بود، سالها برای دانشجویان رشته‌ی تاریخ تدریس می‌شد. (26) همچنین حسین مکی در تاریخ بیست ساله، محمود محمود در تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس در قرن 19 میلادی (چاپ 1328-1333 ش، 8 ج) و مهدی ملک زاده در تاریخ انقلاب مشروطیت ایران (تهران 1328-1335 ش، 7 ج) به تاریخ این دوره پرداخته‌اند. در دو دهه‌ی اخیر نیز کسانی مانند محمدجواد شیخ الاسلامی (متوفی 1379) همت خود را مصروف تدوین تاریخ اواخر قاجار بر پایه‌ی اسناد کرده‌اند (برای نمونه: سیمای احمدشاه قاجار پس از گذشت هفتاد سال از عقد قرارداد 1919 ایران و انگلیس).
پس از جنگ جهانی دوم و اشغال ایران، تفکرات سیاسی چپ در ایران شکل گرفت و بینش تازه‌ای در عرضه کردن تاریخ ایران با بهره گیری از مبانی سوسیالیسم، که از آن به جامعه شناسی علمی تعبیر می‌شد، به وجود آمد. احسان طبری و کتاب ایران در دو سده‌ی پیشین او نمونه‌ی بارز این طرز تفکر است. (27)
خاطره نویسی نیز از سبک‌های جدید تاریخ‌نگاری دوره‌ی معاصر است که از عهد ناصرالدین شاه قاجار با خاطره نویسی خود او از سفرهایش و بعضی از شاهزادگان و بزرگان مرسوم شد، با این همه جز سفرنامه‌های شاهانه و چند سفرنامه‌ی دیگر، کتابی که واقعاً خاطرات باشد به چاپ نرسید و انتشار خاطرات عملاً پس از شهریور 1320 میسر شد. نخستین کتاب خاطرات سودمند برای استفاده‌ی تاریخی، شرح زندگانی من (چاپ 1321 ش) نوشته‌ی عبدالله مستوفی است که در آن به زندگی روزانه‌ی مدنی و اجتماعی و طبقات نیمه اعیان نیز اشاره کرده است. در همان سال کتاب خاطرات و خطرات اثر مهدیقلی هدایت، معروف به مخبرالسلطنه، منتشر شد. این کتاب درباره‌ی تاریخ دوره‌ی قاجار و پهلوی از مراجع اساسی محسوب می‌شود. افزون بر این از رضاشاه نیز کتاب خاطراتی با عنوان سفرنامه‌ی مازندران (1305 ش) در دست است که درباره‌ی اوضاع سیاسی آن دوره است. گفتنی است که کتاب‌های خاطرات، به دور از کینه توزی و پیش داوری و تسویه حساب‌های شخصی نیست. (28)
پژوهش درباره‌ی اشخاص بزرگ تاریخ ایران از دیگر زمینه‌های آثار تاریخی در دوره‌ی معاصر است، از آن جمله است: جهانداری داریوش بزرگ (چاپ 1350 ش) از علیرضا شاپور شهبازی، کوروش کبیر در آثار هنری اروپائیان (چاپ 1355 ش) از غلامعلی همایون، یعقوب لیث (چاپ 1376 ش) از محمدابراهیم باستانی پاریزی، زندگانی شاه عباس اول (چاپ 1353 ش) از نصرالله فلسفی، ناصرالدین شاه: فراز و فرود استبداد سنّتی در ایران (چاپ 1377ش) از محمد احمد پناهی سمنانی.
از میان تاریخ نگاران جدید ایران، بیش از همه فریدون آدمیت تاریخ ایران را با توجه به تاریخ اندیشه بررسی کرده و کتاب‌های متعددی در این زمینه نوشته است. از جمله اندیشه‌ی ترقی و حکومت قانون عصر سپهسالار (چاپ1356 ش)، اندیشه‌های طالبوف تبریزی (چاپ1363 ش)، اندیشه‌های میرزا آقاخان کرمانی (چاپ 1357 ش)، فکر دمکراسی اجتماعی در نهضت مشروطیت (چاپ 1354 ش)، امیرکبیر و ایران (چاپ 1354 ش) و ایدئولوژی نهضت مشروطیت (بی تا.)، به نظر آدمیت، با آنکه تاریخ‌نگاری ایران متحول گردیده و به تاریخ‌نگاری علمی توجه بسیار شده، به دلیل فقر فکر و دانش سیاسی و فقر معرفت تاریخ و فهم تاریخی، تاریخ‌نگاری فقط در بخش تاریخ سیاسی و اقتصادی رشد کرده و تاریخ اندیشه و تاریخ اجتماعی رشد شایسته‌ای نداشته است. (29)
عبدالهادی حائری نیز به تاریخ اجتماعی و تاریخ اندیشه نظر داشته و در تألیف تاریخ شیوه‌ی علمی را برگزیده است. از نوشته‌های اوست: تشیع و مشروطیت (چاپ 1360 ش)، نخستین رویارویی‌های اندیشه گران ایران با دورویه‌ی تمدن بورژوازی غرب (چاپ 1367 ش)، تاریخ جنبش‌ها و تکاپوهای فراماسونگری در کشورهای اسلامی (1368 ش).
تاریخ نگاران دیگری که در دوره‌ی معاصر به شیوه‌ی علمی کتاب تاریخی نوشته یا در زمینه‌ی تاریخ به تحقیق پرداخته‌اند، عباس زریاب خویی، احسان یارشاطر، عبدالحسین زرین کوب، عبدالحسین نوائی و ایرج افشار در خور ذکرند.
8. در دوره‌ی انقلاب اسلامی
با پیروزی انقلاب اسلامی و سقوط حکومت پهلوی، تاریخ‌نگاری در ایران از لحاظ کمّی وسعت یافت و از لحاظ کیفی تحولی عمیق پیدا کرد. تاریخ‌نگاری به اعتبار رابطه‌ای که همواره میان سیاست و تاریخ و بالاخص تاریخ معاصر وجود دارد، در این تحول سیاسی سخت مورد توجه قرار گرفت. با منقرض شدن سلطنت پهلوی، دوران پنجاه و هفت ساله‌ی این سلسله به صورت دوره‌ای تاریخی درآمد و در دستور کار مورخان قرار گرفت. برای تسهیل در آگاهی از ویژگی‌های تاریخ‌نگاری در دوران پس از پیروزی انقلاب اسلامی، این بررسی را به سه بخش تقسیم می‌کنیم. در بخش اول تحولات ناشی از گشوده شدن عرصه‌های ممنوع به روی تاریخ نگاران را که در اثر آزادی حاصل از پیروزی انقلاب اسلامی پدید آمده بررسی می‌کنیم. در بخش دوم به ذکر مباحث و عناوینی می‌پردازیم که اساساً به علت وقوع انقلاب اسلامی در ایران واقعیت پیدا کرده و موضوعیت تاریخی یافته و مورد علاقه وتوجه مورخان و خوانندگان کتب تاریخی و سیاسی قرار گرفته است. در بخش سوم به منابع و شیوه‌ها و امکانات جدیدی که با انقلاب و پس از آن در اختیار محققان و مورخان قرار گرفته اشاره خواهیم کرد.1 . گشوده شدن عرصه‌های ممنوع:
در دوره‌ی سلطنت پهلوی ابواب بسیاری از مباحث تاریخ معاصر ایران به روی پژوهشگران بسته بود و انتشار تحقیقات تاریخی در آنها مجاز دانسته نمی‌شد. از جمله مهمترین این مباحث، نحوه‌ی انتقال سلطنت از خاندان قاجاریه به رضاشاه بود که چون با دخالت دولت انگلستان صورت گرفته بود ورود در آن جایز نبود. پس از پیروزی انقلاب اسلامی، با انتشار اسنادی از سوی وزارت امور خارجه‌ی انگلستان و نیز بعضی منابعی که پیش از انقلاب اجازه‌ی انتشار یا تجدید چاپ آنها داده نمی‌شد، راه برای تحقیق و تألیف در این زمینه هموار شد. برای نمونه می‌توان به آثاری از این دست اشاره کرد: سیاست انگلیس و پادشاهی رضاشاه (30) اثر هوشنگ صباحی؛ در آخرین روزهای رضاشاه: تهاجم روس و انگلیس به ایران در شهریور 1320 (31) تألیف ریچارد ا. استوارت؛ (32) تاریخ روابط سیاسی ایران و انگلیس در دوره‌ی رضاشاه (33)، اثر علی اصغر زرگر؛ ایران: برآمدن رضاخان، برافتادن قاجار و پادشاهی پهلوی (34) اثر سیروس غنی؛ خاطرات سری آیرونساید؛ چاپ جدید از تاریخ بیست ساله ایران حسین مکی و تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران ملک الشعرا بهار. علاوه بر این تاریخ نگاران فرصت یافتند درباره‌ی شیوه‌ی استبدادی حکومت رضاشاه و حرص و طمع او به مال و زمین و ظلم و ستمی که بر مردم روا داشته بود و کارهایی که با مخالفان سیاسی واقعی یا احتمالی خود کرده بود نیز بحث و بررسی کنند و کتاب‌هایی از این قبیل تألیف شد. گذشته چراغ راه آینده است؛ تیمورتاش در صحنه سیاست ایران و نصرت الدوله فیروز از رویای پادشاهی تا زندان رضاشاهی هر دو از باقر عاقلی. همچنین بر پایه‌ی اسناد نویافته پرونده‌های مربوط به حوادث مهم این دوره، نظیر تجدید قرارداد نفت با انگلستان و کشف حجاب و واقعه‌ی مسجد گوهرشاد مشهد و تبعید و قتل آیت الله سیدحسن مدرس و دستگیری و حبس گروه کمونیستی «پنجاه و سه نفر» و نیز حوادث و وقایع شهریور 1320 که به کناره گیری رضاشاه از سلطنت و خروج وی از کشور و سلطنت محمدرضا پهلوی منجر شد، تحلیل‌های جدیدی ارائه شد.عرصه‌های ممنوع تاریخ‌نگاری در دوره‌ی سلطنت محمدرضا پهلوی عمدتاً به وقایع و واقعیت‌های نهضت ملی شدن صنعت نفت و مبارزات دکتر محمد مصدق و آیت الله کاشانی و کودتای 28 مرداد و نقش دولت‌های امریکا و انگلیس در آن مربوط می‌شود. بعضی از کتاب‌هایی که در این زمینه تألیف شده بدین قرار است: جنبش ملی شدن صنعت نفت ایران و کودتای 28 مرداد 1332 و کتاب مصدق: سالهای مبارزه و مقاومت، هر دو از غلامرضا نجاتی؛ خواب آشفته‌ی نفت: دکتر مصدق و نهضت ملی ایران اثر محمدعلی موحد؛ کتاب استبداد، دموکراسی و نهضت ملی و کتاب مصدق و نبرد قدرت در ایران هر دو از محمدعلی کاتوزیان؛ نامه‌های دکتر مصدق به کوشش محمد ترکمان؛ مصدق، نفت، ناسیونالیسم ایرانی (35) تألیف جیمز بیل (36) و ویلیام راجر لویس (37)، اسناد سازمان سیا درباره‌ی کودتای 28 مرداد و سرنگونی دکتر مصدق تألیف غلامرضا وطن دوست. تاریخ احزاب سیاسی، از جمله احزاب گردآمده در جبهه‌ی ملی و نیز حزب توده در سالهای قبل از کودتای 28 مرداد و پس از آن، نیز به صورت میدان گسترده‌ای برای مورخان درآمد. نمونه‌ای از این آثار چنین است: حزب ایران به کوشش مسعود کوهستانی نژاد؛ حزب پان ایرانیست تألیف علی اکبر رزمجو؛ اسناد احزاب سیاسی ایران (1320-1330 ش)، به کوشش بهروز طیرانی؛ احزاب سیاسی ایران با مطالعه موردی نیروی سوم و جامعه سوسیالیست‌ها تألیف محسن مدیرشانه چی. نهضت اسلامی ایران به رهبری امام خمینی و حوادث سالهای 1341 تا 1357 ش نظیر واقعه‌ی پانزدهم خرداد 1342 و هفدهم شهریور 1357 که منجر به پیروزی انقلاب اسلامی گردید، عرصه‌ی دیگری بود که ورود به آنها با پیروزی انقلاب اسلامی آزاد شد. نمونه‌ای از این آثار بدین قرار است: در انقلاب ایران چه شده است و چه خواهد شد؟ تألیف رضا براهنی؛ ریشه‌های اجتماعی انقلاب ایران (38) تألیف میثاق پارسا؛ حرکت امام خمینی و تجدید حیات اسلام اثر راشد الغنوشی، درون انقلاب ایران (39) اثر جان. دی. استمپل؛ (40) ایران از اختلاف مذهبی تا انقلاب (41) تألیف مایکل فیشر (42)؛ بررسی و تحلیلی از نهضت امام خمینی اثر حمید روحانی؛ نهضت روحانیون ایران اثر علی دوانی؛ فلسفه انقلاب اسلامی اثر جلال الدین فارسی؛ تاریخ قیام پانزده خرداد به روایت اسناد اثر جواد منصوری؛ درآمدی بر ریشه‌های انقلاب اسلامی اثر عبدالوهاب فراتی. تاریخ مبارزات سیاسی دانشجویان در داخل و خارج کشور و مبارزات سیاسی احزاب و گروه‌های مذهبی با تفاوت در گرایش‌های ملی و مذهبی آنان و نیز فعالیت‌های زیرزمینی و مسلحانه‌ی احزاب و سازمان‌های کمونیستی منشأ آثار تاریخی فراوانی گردید که تألیف و انتشار آنها همچنان در داخل و خارج کشور ادامه دارد. به عنوان نمونه می‌توان به این آثار اشاره کرد: کنفدراسیون تاریخ جنبش دانشجویان ایرانی در خارج از کشور: 57-1332 تألیف افشین متین؛ کنفدراسیون جهانی محصلین و دانشجویان ایرانی (اتحادیه‌ی ملی) از آغاز تا انشعاب تألیف حمید شوکت؛ از نهضت آزادی تا سازمان مجاهدین خاطرات لطف الله میثمی. نقد و تحلیل سیاست خارجی و روابط بین المللی و روابط اقتصادی ایران با کشورهای غربی نیز موضوع شماری دیگر از تحقیقات تاریخی منتشر شده در این سالهاست. نمونه‌ای از این آثار چنین است: سیاست خارجی امریکا و شاه: ایجاد یک حکومت سلطه پذیر در ایران (43) تألیف مارک ج. گازیوروسکی؛ (44) عقاب و شیر: تراژدی روابط ایران و امریکا (45)، اثر جیمز بیل؛ اسناد روابط ایران و شوروی (در دوره رضاشاه 1304-1318 هـ. ش) به کوشش محمود طاهر احمدی؛ 25 سال حاکمیت آمریکا بر ایران تألیف جواد منصوری.
یکی دیگر از عرصه‌هایی که مورخان و محققان را به بازنگری و بازنویسی متون و منابع تاریخی فراخواند و آنان را در به دست دادن روایتی دیگر از تاریخ ترغیب کرد، تاریخ دوره‌ی قاجار بود. بر اساس این نگاه تازه، بررسی علل و عوامل و خصوصیات تاریخی تجدد ایرانیان و نهضت و انقلاب مشروطیت و خصوصاً نقش علمای دین و بالاخص سرگذشت و سرنوشت شیخ فضل الله نوری و نیز نقش روشنفکران و موضع دولت‌های روس و انگلیس نسبت به آن نهضت موضوع کتاب‌های تاریخی متعددی شد. در این سالها جمعی از مورخان، تاریخ دوره‌ی قاجار را با قضاوتی متفاوت از آنچه در دوران پهلوی نوشته می‌شد نگاشتند. در میان نویسندگان اینگونه کتاب‌ها، مؤلفانی از وابستگان به خاندان قاجار نیز دیده می‌شوند. نمونه‌ای از این آثار بدین قرار است: شیخ فضل الله نوری و مشروطیت (رویارویی دو اندیشه) اثر مهدی انصاری؛ ناسیونالیسم و جنبش مشروطیت ایران اثر ابراهیم میرانی؛ سیمای احمدشاه قاجار اثر محمدجواد شیخ الاسلام؛ اندیشه سیاسی و تاریخ نهضت بیدارگرانه‌ی حاج آقا نورالله اصفهانی اثر موسی نجفی؛ بازنگری در تاریخ قاجار و روزگار آنان اثر ابونصر عضد قاجار؛ سیاق معیشت در عصر قاجار و کتاب احزاب سیاسی در مجلس سوم هر دو از منصوره اتحادیه.
2 . انقلاب اسلامی و پیامدهای آن
پیروزی انقلاب اسلامی منشأ تحقق وقایعی در ایران گردید که آن وقایع در فهرست مطالعات تاریخی جای گرفت. بی تردید در رأس عناوین این فهرست، بررسی خود انقلاب اسلامی و بیان مقدمات و علل و اسباب دور و نزدیک آن و ذکر حوادث گوناگونی قرار داشت که مقارن با انقلاب اسلامی و به علت آن، به وقوع پیوست. در این زمینه موافقان و مخالفان انقلاب با دیدگاه‌های مختلف در داخل و خارج کشور کتاب‌های تاریخی گوناگونی تألیف کرده‌اند. پایان نامه‌های دکتری و کارشناسی ارشد که در سالهای پس از پیروزی انقلاب اسلامی در زمینه‌ی انقلاب اسلامی و امام خمینی در دانشگاههای ایران و جهان تدوین شده، در طول بیست سال به چهارصد عنوان رسیده است، گزارشی از آنها در کتاب چکیده‌ی پایان نامه‌های انقلاب اسلامی و امام خمینی در دانشگاههای جهان به کوشش کیومرث امیری و معصومه خالقی، تهیه شده در مرکز بازشناسی اسلام و ایران، و در کتاب چکیده‌ی پایان نامه‌های انقلاب اسلامی و امام خمینی: کارشناسی ارشد و دکتری دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی کشور، به کوشش علی دهقان و امیرحسین کفائی منتشر شده است.جنگ هشت ساله‌ی عراق با ایران (1359-1367ش) - که به اعتبار طول مدت و گستردگی جبهه‌های نبرد از جمله جنگ‌های مهم قرن بیستم محسوب می‌شود - منشأ بررسی‌های تاریخی فراوانی گردید که تحقیق و تألیف در آن زمینه‌ها هنوز هم ادامه دارد. عناوین مهم این بررسی‌ها، تحقیق در سابقه‌ی اختلافات دو کشور و علل و عوامل بروز جنگ و شرح عملیات جنگی متعدد در این هشت سال و خاطرات رزمندگان و اسرای جنگی، موضوع تحقیقات و بررسی‌های تاریخی فراوانی در سالهای پس از پیروزی انقلاب و خصوصاً سالهای پس از توقف جنگ بوده است. مراکزی چون «دفتر ادبیات و هنر مقاومت» وابسته به حوزه‌ی هنری، «مرکز مطالعات و تحقیقات جنگ» وابسته به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، «بنیاد حفظ آثار و ارزش‌های دفاع مقدس» در زمینه ضبط خاطرات رزمندگان و تحقیق و تألیف درباره‌ی تاریخ جنگ فعالیت می‌کنند.
نقش و فعالیت‌های احزاب و گروه‌های اسلامی و غیر اسلامی در سالهای پس از پیروزی انقلاب اسلامی مقوله‌ی دیگری است که سبب پیدایش کتاب‌های تاریخی متعددی در این دوره شده است. از جمله‌ی این آثار است: تشکل فراگیر: مروری بر یک دهه فعالیت حزب جمهوری اسلامی ایران اثر عبدالله جاسبی؛ سیاستمداران اهل فیضیه اثر علی دارابی؛ اطلاعاتی درباره‌ی احزاب و جناح‌های سیاسی ایران امروز تألیف عباس شادلو.
حوزه‌های علمیه و خصوصاً حوزه‌ی علمیه‌ی قم نیز در این سالها با احساس نیاز به ورود به قلمرو تاریخ‌نگاری، باب مطالعات و تألیفات تازه‌ای را گشودند و به تاریخ صدر اسلام و تاریخ تشیع و نیز اموری از قبیل رابطه‌ی دین و دولت در عصر صفویه و تاریخ معاصر و سرگذشت و سرنوشت آن دسته از علمای دین که منشأ تحولات سیاسی بوده‌اند علاقه نشان دادند. به عنوان نمونه می‌توان به این آثار اشاره کرد: دین و سیاست در دوره‌ی صفوی و تاریخ سیاسی اسلام هر دو از رسول جعفریان؛ خط سوم در انقلاب مشروطیت ایران اثر ابوالفضل شکوری؛ پایداری تا پای دار: سیری در حیات پربار علمی، معنوی، اجتماعی و سیاسی شهید حاج شیخ فضل الله نوری اثر علی ابوالحسنی.
در سالهای پس از پیروزی انقلاب حاکمان و مسئولان بلند پایه‌ی حکومت پهلوی و نیز جمهوری اسلامی به بازگویی خاطرات خود از انقلاب پرداختند و از این طریق شماری از کتاب‌های تاریخی پدید آوردند. خاطرات رجال سیاسی و مسئولان بلند پایه حکومت پهلوی غالباً به قصد توجیه وضع دوران قبل از انقلاب یا به قصد تبیین علت بروز انقلاب پدید آمده و عموماً گویندگان و نویسندگان آنها می‌خواسته‌اند خود را از خطاهایی که منجر به سقوط حکومت پهلوی شد مبرا سازند. خاطرات هاشمی رفسنجانی، صادق خلخالی، مهدی بازرگان از جمله خاطرات سران حکومت اسلامی است و از میان خاطرات رجال و وابستگان به دربار پهلوی می‌توان به خاطرات محمدرضا پهلوی، اشرف پهلوی، اسدالله علم، علی امینی، حسین فردوست، و نیز اشخاصی مانند دکتر علی اکبر سیاسی، احمد آرامش، احسان نراقی، احمدعلی مسعود انصاری، جهانگیر تفضلی اشاره کرد. نویسندگان خارجی نیز با هدف توجیه اقدامات کشور خود و حفظ منافع کشورشان خاطراتی نگاشته‌اند که از این میان می‌توان به خاطرات ویلیام سولیوان، زبیگینو برژینسکی، هنری کیسنجر، و کرمیت روزولت اشاره کرد. در این دوره تألیف تک نگاری‌هایی در شرح حال رجال سیاسی دوره‌ی پهلوی نیز رواج یافت. نمونه‌ای از تک نگاری‌ها بدین قرار است: معمای هویدا (46) اثر عباس میلانی، خاطرات سیاسی محمدساعد مراغه‌ای، کتاب داور و عدلیه هر دو از باقر عاقلی؛ یادنامه‌ی آیت الله سیدرضا فیروزآبادی (1253 ش - مرداد 1334 ش) اثر محمد ترکمان.
در کنار آثار پدیده آمده‌ی مرتبط با انقلاب یا ناشی از انقلاب اسلامی، می‌باید به آثار و کتاب‌های تاریخی دیگری که موضوعاً ارتباطی با انقلاب ندارد ولی در این دوره به ظهور رسیده اشاره کرد. خاطرات سیاسی و اجتماعی فراوانی که از سلاطین و رجال دوره‌ی قاجار به چاپ رسیده یا با تصحیح انتقادی تجدید چاپ شده و نیز ترجمه‌ی کتاب‌های تاریخ ایران کمبریج از جمله آثار تاریخی متعلق به این دوره است. برای نمونه می‌توان از این آثار یاد کرد: روزنامه خاطرات عین السلطنه به کوشش مسعود سالور و ایرج افشار؛ روزنامه خاطرات عزیزالسلطان «ملیجک ثانی» به کوشش محسن میرزایی؛ خاطرات تاج السلطنه و کتاب رضاقلی خان نظام السلطنه، زندگی سیاسی هر دو از منصوره اتحادیه. فراوانی آثار روزنامه نگارانه و عامه پسند در تاریخ‌نگاری نیز از مشخصات این دوره است، با این تفاوت که این آثار ارزش استنادی ندارد و نمی‌تواند مرجع مناسبی برای پژوهش باشد.
در سالهای پس از پیروزی انقلاب به دلیل وقوع حوادث جهانی مهمی مانند فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی توجه تاریخ نگاران به ترجمه یا تألیف کتاب‌هایی درباره‌ی تاریخ کشورهای استقلال یافته‌ی آسیای میانه و قفقاز جلب شد که می‌توان آن را حوزه‌ای جدید در عرصه تألیفات تاریخی در ایران به حساب آورد. آثاری چون: ایران و قفقاز اران و شروان به کوشش پرویز ورجاوند؛ قفقاز در تاریخ معاصر تألیف کاوه بیات؛ چچن‌ها در گذر تاریخ اثر افسانه منفرد و کاوه بیات؛ قیام باسماچیان اثر احمد زکی ولیدی طوغان؛ تاریخ شروان و دربند و کتاب پژوهشهایی در تاریخ قفقاز هر دو از ولادیمیر مینورسکی.
3. شیوه‌ها و امکانات تازه در تاریخ‌نگاری:
تاریخ‌نگاری دوره‌ی پهلوی در داخل و خارج ایران از اسناد و مدارک دولتی فراوانی که در اثر انقلاب اسلامی در دسترس مورخان قرار گرفت، برخوردار گشت. در ایران مراکز و مؤسسات گوناگون مبادرت به تنظیم و انتشار اسناد خود کرده‌اند، از جمله مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات که اسناد ساواک را در اختیار دارد، نیروی انتظامی که مجموعه‌ای از اسناد شهربانی را نگهداری می‌کند، اداره‌ی کل اسناد و آرشیو وزارت امور خارجه، وزارت امور خارجه، اداره‌ی کل آرشیو و اسناد ریاست جمهوری که اسناد دربار و نخست وزیری را در اختیار دارد و واحد تاریخ سازمان اسناد ملی. مرکز اسناد انقلاب اسلامی نیز با انتشار ده‌ها جلد کتاب، اسناد فراوانی را از سالهای قبل و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در دسترس قرار داده است. مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، وابسته به بنیاد مستضعفان و جانبازان، نیز اسناد به دست آمده از رجال و مسئولان قبل از انقلاب را در بیست هزار فقره منظم کرده و به مرکزی برای مطالعه تاریخ دوره‌ی پهلوی مبدل شده است. علاوه بر اینها، اسنادی از سوی دارندگان آنها و نیز خاطرات شخصی متعددی منتشر شده که بعضی از آنها برای روشن کردن مبهمات تاریخ معاصر سودمند است.رونق تاریخ نگاری را در ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی می‌توان از افزایش مجلات تخصصی تاریخ استنباط کرد. بعضی از مهمترین این مجلات عبارت‌اند از: فصلنامه‌ی تاریخ معاصر ایران، وابسته به مؤسسه‌ی مطالعات تاریخ معاصر ایران؛ مجله‌ی تحقیقات تاریخی، وابسته به مؤسسه‌ی مطالعات تحقیقات تاریخی که به پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات تاریخی تغییر نام یافته؛ مجله‌ی تاریخ، وابسته به دانشکده‌ی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران؛ فصلنامه‌ی تاریخ روابط خارجی، وابسته به مرکز اسناد تاریخ دیپلماسی وزارت امور خارجه؛ فصلنامه‌ی یاد، وابسته به بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی؛ تاریخ اسلام، فلصنامه‌ی مؤسسه‌ی آموزش عالی باقرالعلوم وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی حوزه‌ی علمیه‌ی قم؛ فصلنامه‌ی تاریخ و فرهنگ معاصر، وابسته به مرکز بررسی‌های اسلامی؛ مجله‌ی باستان شناسی و تاریخ، وابسته به مرکز نشر دانشگاهی؛ مجله‌ی گنجینه‌ی اسناد، وابسته به سازمان اسناد ملی ایران؛ مجله‌ی رشد آموزش تاریخ، وابسته به سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی وزارت آموزش و پرورش؛ مجله‌ی کتاب ماه تخصصی تاریخ و جغرافیا، وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
از جمله تحولات شیوه‌ی تاریخ‌نگاری، گسترش تاریخ شفاهی است که در آن صدای اشخاص ضبط می‌شود. بسیاری از تاریخ نگاران کتاب‌های خود را بر اساس گزارش‌های شفاهی و خاطرات اشخاص نوشته‌اند. از این گونه آثار است: خاطرات نورالدین کیانوری، و خاطرات بازرگان: شصت سال خدمت و مقاومت. نخست در خارج از کشور، دانشگاه هاروارد با بسیاری از رجال و مسئولان قبل از انقلاب - که خارج از ایران اقامت داشتند - مصاحبه کرد. بعضی از این مصاحبه‌ها در ایران انتشار یافته است. در داخل کشور نیز مؤسساتی، مانند گروه تاریخ شفاهی مرکز اسناد انقلاب اسلامی و مؤسسه‌ی مطالعات تاریخ معاصر ایران و حوزه‌ی هنری وابسته به سازمان تبلیغات اسلامی، مجموعه‌هایی از تاریخ شفاهی به وجود آوردند. رادیو بی بی سی نیز با مصاحبه با بسیاری از افراد به این شیوه کمک کرد. کتاب انقلاب ایران به روایت رادیو بی بی سی حاوی این مصاحبه‌هاست.
افزایش کمّی کتاب‌های تاریخ را در ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی می‌توان با استفاده از آمار این نوع کتاب‌ها اثبات کرد. به استناد آمار تقریبی مؤسسه‌ی خانه‌ی کتاب ایران، از ابتدای انقلاب اسلامی تا پایان 1379 ش، 645، 6 کتاب تاریخی در ایران تألیف و 1880 کتاب تاریخی ترجمه و منتشر شده است. توجه به کتاب‌های تاریخی سبب شده است تا بعضی مؤسسات انتشاراتی خاص کتب تاریخی به وجود آید که از جمله‌ی آنها می‌توان به مؤسسه‌ی «نشر تاریخ ایران» خانم منصوره اتحادیه اشاره کرد.
به طور کلی می‌توان گفت که تاریخ‌نگاری در ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی روندی پرشتاب داشته و این روند همچنان ادامه دارد. با آنکه انبوهی از تحلیل‌ها و تحقیقات و اسناد و مدارک و خاطرات و مصاحبه‌ها در این زمینه انتشار یافته است، هنوز کار ناکرده در این عرصه بسیار است. در بسیاری از کتاب‌هایی که درباره‌ی تاریخ انقلاب اسلامی در داخل کشور منتشر شده تبعیت از یک نظریه و یک روش تاریخ‌نگاری به چشم نمی‌خورد و در کتاب‌هایی که در خارج از کشور تألیف شده فقدان آگاهی از واقعیت‌ها و نداشتن شناخت واقعی و درک صحیح از وضع ایران در سالهای قبل و بعد از پیروزی انقلاب محسوس است. همچنین در بسیاری از آثاری که در باب تاریخ دوره‌ی پهلوی و انقلاب اسلامی تألیف شده، جدا کردن انگیزه‌های سیاسی از واقعیات تاریخی کار آسانی نیست و همین امر داوری در باب این آثار و استفاده از آنها را برای پژوهندگان دشوار می‌سازد.
پی‌نوشت‌ها:
1. اعتمادالسلطنه، 1363ش، ج1، مقدمه‌ی افشار، ص 5-6.
2. ر.ک. اعتمادالسلطنه، 1371ش، مقدمه‌ی احمدی، ص 30.
3. اعتمادالسلطنه، 1367-1368، ج1، مقدمه‌ی نوائی، ص بیست.
4. آدمیت، 1346ش، ص 23.
5. آدمیت، همان جا؛ همو، 1357ش، ص 159.
6. ص 8.
7. همان، ص 11، 14، 16.
8. آدمیت، 1346ش، همان جا.
9. ناظم الاسلام کرمانی، بخش 1، مقدمه‌ی هاشمی کرمانی، ص سی - سی و یک.
10. ر.ک. افشار، 1380ش، ص 419-420.
11. همان، ص 418.
12. همان، ص 420؛ فرمانفرمائیان، ص 124-125.
13. درباره‌ی این اثر ر.ک. دانشنامه‌ی جهان اسلام، ذیل «تاریخ ایران کمبریج».
14. A. Malet
15.C.E. Bosworth
16. H. Busse
17. افشار، 1380ش، ص 419.
18. همان، ص 418، 421.
19. همانجا.
20. ج1، مقدمه‌ی باستانی پاریزی، ص صد و بیست و هشت - صد و بیست و نه، صد و سی و سه؛ افشار، 1380ش، ص 422-423.
21. فرمانفرمائیان، ص 124؛ آدمیت، 1357ش، ص 210-211، پانویس 4.
22. ر.ک. کسروی، 1363ش؛ ص 4؛ همو، 1352ش، مقدمه‌ی ذکاء، ص نه - ده؛ همو، 1377ش، ص 10-18، 24، 26، 29، 32، 101، 103، 114-115؛ فرمانفرمائیان، همان جا.
23. اقبال آشتیانی، مقدمه‌ی دبیرسیاقی، ص پانزده، سی و دو، سی و چهار؛ افشار، 1344-1349ش، ج1، ص 257-263.
24. رشیدیاسمی، مقدمه، ص 21، مقدمه‌ی فروزانفر، ص 19-20؛ افشار، 1380ش، ص 424.
25. افشار، 1380 ش، ص 421.
26. افشار، 1360ش، ص 316.
27. مقدمه، ص 6، مقدمه‌ی خوشبخت، ص 4.
28. افشار، 1380ش، ص 426.
29. افشار، ص 430.
30. British Policy in Persia 1918-1925 .
31. Sunrise at Abadan the British and Soviet invasion of Iran ,1941.
32. Richard A. Stewart
33. Anglo- Iranian relations: 1925-1941.
34. Iran and the rise of Reza Shah from Qajar collapse to Pahlavi Power
35. Musaddiq Iranian nationalism and oil
36. James A. Bill
37. William Roger Louis
38. Social origins of the Iranian Rovolution.
39.Social origins of the Iranian Rovolution.
40.Social origins of the Iranian Rovolution.
41. Iran: from religious dispute to Revolution
42.Michale M.J.Fischer
43.U.S.Foreign policy and Shah: building a client state in Iran
44.Mark J. Gasiorowski
45.U.S.Foreign policy and Shah: building a client state in Iran
46. The persian sphinx: Amir Abbas Hoveyda and the riddle of the Iranian Revolution
ناجی، محمدرضا و دیگران؛ (1390)، تاریخ و تاریخ‌نگاری، ترجمه‌ی شهناز رازپوش، محمدتقی زاده مطلق، سپیده معتمدی، تهران: نشر کتاب مرجع، چاپ دوم
