اصطلاح‏شناسى خمس‏

خمس‏

خمس در لغت، به معناى يك پنجم است و در اصطلاح، به خارج كردن يك پنجم بعضى از اموال است كه به مستحقان خاص آن داده مى‏شود. در قرآن، سه آيه بر وجوب خمس دلالت دارد كه در يكى، لفظ خمس به صراحت آمده است و در ديگرى، از آن به «حق» تعبير شده و در آيه آخر، اشاره شده كه انفال از آنِ خدا و رسول است. به مالى كه خمس آن داده شده، مال مخمس گفته مى‏شود.
خمس، يكى از واجبات مهم مالى در اسلام است و تمام مذاهب اسلامى (شيعه و سنى) در اصل وجوب خمس، اتفاق نظر دارند و تنها اختلاف ميان آنان، موارد و مصارف آن است. بيشتر اهل سنت بر اين باورند كه تنها به غنايم جنگى و گنج، خمس تعلق مى‏گيرد؛ اما فقيهان شيعى معتقدند كه خمس در هفت چيز واجب است كه عبارتند از:
1. غنايم جنگى.
2. غواصى (اشيايى كه با فرورفتن در آب درياها به دست مى‏آيد).
3. گنج.
4. معدن.
5. سود تجارت.
6. مال حلال مخلوط به حرام.
7. زمينى كه كافر ذمى از مسلمان بخرد.
پنج قسم اول، مورد اتفاق شيعه و دو قسم اخير، نظر مشهور آنان مى‏باشد.

سال خمسى‏

هرگاه انسان از راه زراعت، صنعت، تجارت و يا از طريق كارگرى و كارمندى در مؤسسات گوناگون، درآمدى به دست آورد، خمس (يك پنجم) آن به امام و سادات اختصاص مى‏يابد و بايد آن را در عصر غيبت، به فقيه جامع شرايط بدهد؛ البته به او فرصت داده شده تا يك سال صبر كند و چنانچه در اين مدت، در نيازهاى خود و خانواده استفاده نكند و تمام يا مقدارى از آن تا پايان سال زياد بيايد، بايد خمس آن را بپردازد. اين امر، در حقيقت، نوعى ارفاق و آسان‏گيرى در زندگى فرد به شمار مى‏رود. اين فرصت يك ساله را «سال خمسى» يا «مالى» گويند.

مئونه‏

«مئونه» از ماده «مأن» به معنى سختى و سنگينى است و در اصطلاح، به مخارجى گفته مى‏شود كه در زندگى هزينه مى‏گردد و چون هزينه بر انسان سنگينى مى‏كند، به آن مئونه گفته مى‏شود. مئونه شامل امور زير است:
1. هزينه‏هاى زندگى شخصى؛ مانند خوراك، پوشاك، خانه مسكونى، وسايل زندگى، وسايل نقليه، وسايل تحصيلى، رايانه، هزينه ازدواج و...
2. هدايا و بخشش‏ها، مانند خيرات، صدقات، جوايز و...
3. مخارج سفر حج (واجب و مستحب)، سفر زيارت، گردش و تفريح.
4. حقوقى كه بر عهده شخص است؛ مانند ديه، غرامت و كفاره؛ البته هزينه‏هاى زايد بر نياز و شأن افراد، جزء مئونه محسوب نمى‏شود. بنابراين، اگر بيشتر از اينها صرف كند، به گونه‏اى كه عرفاً اسراف شمرده شود، بايد سر سال، خمس آنها را بپردازد.

خمس و ماليات‏

خمس، يك واجب الهى و عبادى است كه در آن، قصد قربت معتبر است؛ ولى ماليات، يك حكم قانونى و حكومتى و تابع شرايط زمان و مكان است و هيچ‏گونه منافاتى با خمس ندارد. از اين رو، پرداخت ماليات، نمى‏تواند جايگزين خمس گردد.

مصالحه‏

هرگاه براى شخص، در تعلق خمس يا مقدار آن، شك حاصل شود و يا آن كه بخواهد خمس را به ذمه بگيرد، مى‏تواند جهت تصرف در آن مال، به حاكم شرع يا نماينده او مراجعه كند تا به مقدار مناسب با اين شخص، مدارا كند و يا بدهكارى او را بپذيرد. اين عمل را «مصالحه» گويند.

دست گردان‏

«دست گردان»، آن است كه كسى كه به اموالش خمس تعلق گرفته و نمى‏تواند فورى تمام آن را پرداخت كند يا اين كه با پرداخت آن، در عُسر و حَرَج قرار مى‏گيرد، خمس اموال خود را به مجتهد جامع شرايط يا نماينده‏اش مى‏دهد؛ سپس همان را از او قرض مى‏كند تا به تدريج، در آينده بپردازد.

فقير شرعى‏

كسى كه نمى‏تواند مخارج سال خود و خانواده را در حد متعارف تأمين كند، فقير است.
منبع: ماهنامه پرسمان