نویسنده: حمزه شریفی‌دوست
مدیر گروه عرفان‌های نوظهور نهاد نمایندگی رهبری در دانشگاه‌ها و پژوهشگر پژوهشگاه

جریان‌شناسی معنویت‌های نوظهور در ایران امروز

امروزه در ایران تعداد زیادی از جریان‌های معنوی در حال فعالیت هستند. بسیاری از این جریان‌ها وارداتی‌اند و پاره‌ای هم بومی و داخلی. تاکنون اسامی مختلفی برای نام‌گذاری این جریانات انتخاب شده است؛ در مجامع آکادمیک و مراکز پژوهشی نام‌هایی همچون جنبش‌های دینی نوین و ادیان سکولار کاربرد دارد. در جمع‌های عمومی‌تر نام‌هایی مانند عرفان‌های نوظهور، معنویت‌های جدید و یا نحله‌های انحرافی بر سر زبان‌هاست.
این جریانات از منظرهای مختلف قابل دسته‌بندی‌اند و تاکنون دسته‌بندی‌های متفاوتی در این باب عرضه شده است. پاره‌ای از این تقسیم‌بندی‌ها بر مبنای جایگاه خدا در این جریانات صورت گرفته و بعضی از دسته‌بندی‌ها ناظر به نگرش جنبش‌های معنوی در باب فرجام و پایان زندگی صورت پذیرفته و بعضی دیگر با لحاظ جغرافیا و خاستگاه مکاتب سامان‌یافته است.
اگرچه با تمرکز پاره‌ای از شاخص‌ها و ممیزات می‌توان در این تقسیم‌بندی تغییراتی داد و با جابه‌جایی اندکی بعضی از جریانات را به دسته دیگر منتقل نمود، اما دسته‌بندی زیر به دلیل سهولت در فهم مفید خواهد بود و خواننده با آرایش کلی این جنبش‌ها آشنا خواهد شد. آنچه در این نوشتار تعقیب شده ارائه دسته‌بندی جدیدی است که بر مبنای رفتار عملی گروه‌ها و جریان‌ها سامان گرفته و جهت‌گیری کلی هر گروه را در سلوک عملی روشن می‌کند. به عبارت روشن‌تر مبنای این دسته‌بندی، رفتار و هدف رفتاری است نه بینش و نگرش. معنویت‌های نوظهور از منظرِ رویکرد رفتاری و جهت‌گیری عملی در هفت عنوانِ زیر قابل دسته‌بندی‌اند؛ (1)
آئین‌های روان‌شناختی، هنرهای انرژیایی، آئین‌های جادومدار، آئین‌های جنسی، آئین‌های درمانی، آئین‌های رویامحور، آئین‌های ورزشی.

1 آئین‌های درمانگرا

مکاتب درمان‌گرا گستردگی و تنوع زیادی دارند؛ به گونه‌ای که از عرفان حلقه گرفته که شکلی از درمان شمنی محسوب می‌شود تا مکاتبی مانند آیورودا، انرژی‌درمانی، مغناطیس درمانی، ساهاجا یوگا که درمان‌هایی از طریق انرژی‌اند و گونه‌هایی از طب مکمل مانند همیوپاتی، همه شاخه‌هایی از آئین‌های عرفانی محسوب می‌شوند. در میان عرفان‌های درمانگرا دو جریان بیشترین گسترش را داشته و صد البته بیشترین آسیب هم مربوط به همین دو جریان بوده است. اول جریان عرفان حلقه ( کیهانی ) و دوم جریان انجمن‌های 12 قدمی است.

عرفان حلقه؛ جن‌گیری مدرن

عرفان حلقه یکی از چالشی‌ترین روش‌های درمان در کشور بوده است. این جریان نه عرفانش از طرف علمای حوزه تأیید شده است و نه درمانش از طرف مرکز آکادمیک. سال‌هاست که طرفداران عرفان حلقه ادعا می‌کنند روش درمانی‌شان علمی است، در حالی که مراکز تحقیقاتی وزارت بهداشت نه متدلوژی عرفان حلقه را علمی می‌دانند و نه اثربخشی درمانش را تأیید می‌کنند. از سوی دیگر افراد فراوانی به مرور از این جریان جدا شده و با گارد اعتراض، جنبش نجات‌یافته‌ی از حلقه را تشکیل دادند و به عنوان آسیب‌دیده حلقه، به جرکه شاکیان خصوصی رهبر حلقه ( محمدعلی طاهری ) پیوستند. این افراد از ورود موجودات عجیب و غریب به زندگی خود وآلودگی به جنیان سخن می‌گویند و مدل درمانی حلقه را جن‌گیری مدرن ( یا مخفی‌شدن پشتِ واژگان جدید و آکادمیک ) می‌دانند. به گفته این افراد آنچه عرفان حلقه نامش را برون‌ریزی نهاده است، نه تنها بیرون‌انداختن ارواح و کالبد ذهنی نیست، که خودش درون‌ریزی یعنی واردکردن جنیان و اوهام در زندگی و ذهن افراد است. کار به جایی رسیده که برخی از پایه‌گذاران عرفان حلقه، از این جریان برائت جسته و آن را فرقه‌ای خطرناک خواندند؛ فرقه‌ای که کارش سرکیسه‌کردن مردم است و درمانش هم طلسم و جن‌گیری. این جریان هم‌اکنون فعالیتش ممنوع و غیرقانونی اعلام شده و پایه‌گذارش هم چند سالی است به جرم مداخلات درمانی غیرمجاز و کسب اموال نامشروع در زندان به سر می‌برد. البته بسیاری از نیروهای اصلی حلقه در خارج از کشور از جمله آمریکا و انگلیس هستند و شبکه‌های ضدانقلاب تاکنون برنامه‌های زیادی را برای حمایت از « محمدعلی طاهری » و عرفان حلقه پخش کرده‌اند.

انجمن‌های 12 قدمی

انجمن‌های 12 قدمی که مهمترین شاخه آن در ایران انجمن معتادان گمنام ( ان. ای ) (2) است، جریان گسترده‌ای است که قریب به 10 سال است در کشور در حال فعالیت و گسترش است. زادگاه این انجمن، ایالات متحده آمریکاست که در حالِ حاضر برای تمامی زیرشاخه‌های خود، برنامه‌های متعددی را طراحی و اجرا می‌کند. از جمله این برنامه‌ها تدوین کتاب، چاپ نشریه و جزوات، تولید چیپ و نماد و سیاست‌گذاری است. سابقه انجمن به حدود 60 سال پیش برمی‌گردد. یعنی سال 1963 که اولین کتاب این گروه در آمریکا به چاپ رسید (3) و 9 سال بعد یعنی سال 1972 دفتر خدمات جهانی این انجمن را برای جهانی‌سازیِ این ایده و ایجاد نمایندگی در کشورهای دیگر رسماً در آمریکا به ثبت رساند.
هم‌اکنون کم نیستند کشورهایی که مانع فعالیت انجمن شده‌اند و مجوز فعالیت به آن نداده‌اند؛ مثلاً حتی رژیم غاصب اسرائیل از جمله کشورهایی است که تاکنون روی خوش به این انجمن نشان نداده است و یا کشور چین که تعداد معتادانش سه برابر کل جمعیت ایران است. هنوز تعداد گروه‌هایش حدود یک درصد انجمنِ ایران است. انجمن ایران هم اکنون فعالترین انجمن دنیاست به گونه‌ای که از زادگاهش یعنی آمریکا هم جلو زده است. در ایران چهار هزار گروه و 18 هزار جلسه هفتگی وجود دارد که قریب به ثلث فعالیت انجمن در کل دنیا را تشکیل می‌دهد. آنتونی اندمونسون مدیر اجرایی انجمن در آمریکا که چند سال پیش به ایران آمده بود، در مصاحبه با دانشگاه علوم پزشکی تهران، تعداد اعضای ان. ای در ایران را 750000 نفر ذکر کرد و استراتژی دفتر آمریکا را علت رشد بیشتر این انجمن در ایران اعلام کرد. به همین دلیل دفتر منطقه‌ای شرق آسیا در ایران مستقر شده و دفترِ ایران مأموریت راه‌اندازی و گسترش این انجمن در افغانستان، پاکستان و کشورهای عربی را عهده‌دار است.
از نظر منابع آموزشی، دفتر خدماتِ آمریکا به هیچ گروهی در دنیا اجازه تدوین و یا کم و زیاد کردن کتاب و متن را نمی‌دهد و دیگر کشورها فقط اجازه دارند متونی را که از دفتر خدمات جهانی بیرون می‌آید تدریس نموده و آموزش دهند. دفتر آمریکا این حق را « مایملک معنوی » خویش می‌داند و آن را منحصراً در اختیار خود گرفته است. (4) آنچه که باعث شده انجمن در میان معتادان ایرانی مخالفانی داشته باشد وابستگی انجمن ایران به انجمن آمریکاست. این گروه از معتادان ایرانی می‌گویند: چرا تعدادی از معتادان آمریکایی در کشورشان نشسته‌اند و برای ما تعیینِ تکلیف می‌کنند و ما را به هیچ گرفته و اصلاً عددی حساب نمی‌کنند ؟ به گونه‌ای که ما اجازه نداریم 12 قدمی را که بیش از نیم قرن پیش یک الکلی آمریکایی ( بیل ویلسون ) گفته است حتی یک قدم کم یا زیاد کنیم ؟ این گروه حضور افرادی به عنوان نماینده در جلسات لس‌آنجلس را تشریفاتی می‌دانند و حرفِ آخر را مربوط به آمریکایی‌هایی می‌دانند که اکثریت جلسه را در اختیار گرفته‌اند و به نام هیأت امنا بر معتادان ایرانی حکومت می‌کنند.
از نظر مالی باید دانست که انجمن با کمک مالی معتادان اداره می‌شود که به صورت خودیاری ( با نام سبد سنت هفت ) در جلسات جمع‌آوری می‌گردد. به گفته یکی از رابطان انجمن به طور متوسط در هر ماه حدود 200 هزار تومان از هر گروه در ایران جمع‌آوری می‌گردد ( 4000 گروه ). هم‌اکنون گروه‌های زیادی در مساجد، حسینیه‌ها، مدارس، پارک‌ها و بهزیستی تشکیل جلسه می‌دهند و از این جهت هزینه مکان از گروه‌ها برداشته شده و تنها هزینه پذیرایی، آن هم در حد چای برای گروه‌ها وجود دارد. آنچه که بیشتر باعث دل‌خوریِ برخی پاکی بالاها شده این است که چرا به صورت پیوسته پول‌های اضافه در هر گروه، به دفتر ناحیه و از آنجا به دفتر تهران و سپس به دفتر خدمات جهانی در آمریکا منتقل می‌شود ؟ قابل ذکر است سیستم مالیِ انجمن طبق قوانین داخلی انجمن، اجازه نظارت به نهادهای رسمی در ایرا را نمی‌دهد و نهادهای نظارتی مانند دیوان محاسبات، سازمان بازرسی و وزارت اطلاعات هیچ‏‌گونه کنترلی بر دخل و خرج‌های انجمن در ایران ندارند. از این جهت هیچ گزارشی از تراز مالی انجمن در کشور وجود ندارد.
طبق گزارشات رسمی از هر 100 نفری که به جلسات انجمن در آمریکا می‌آیند کمتر از پنج نفر موفق به ترک می‌شوند ( یعنی پنج درصد )، در ایران هم میزان موفقیت انجمن در همین حدود است. روش‌های دیگر ترک اعتیاد مانند کنگره 60 برای خود 25 درصد ترک قطعی اعلام کرده‌اند و همین‌طور روش‌های کارآفرینی معتادان بیش از 30 درصد آمار داده‌اند. ان. ای همچنان که طرفدارانی دارد و همین‌طور اعضای ممتعصبی تربیت کرده است. مخالفینی هم در خورد آمریکا دارد. به گونه‌ای که یکی از پژوهشگران برجسته آمریکایی گفته است؛ ان. ای هیچ کارآمدی برای ترک اعتیاد ندارد و برای درمان، شانس افرادی که به جلسات نمی‌آیند، مساوی و حتی بیشتر از ان. ای است.
انجمن برخلاف ظاهر ساده‌ای که دارد، از نظر تشکیلاتی بسیار پیچیده و دارای سلسله مراتب زیادی است. به گونه‌ای که بسیاری از اعضای عادی انجمن نمی‌دانند اطلاعات مربوط به گروه‌ها به صورت مویرگی و از کانال همین سلسله مراتب به رأس هرم منتقل می‌شود و خواسته‌های دفتر آمریکا با همین شیوه در کمترین زمان به پایین‌ترین گروه‌ها می‌رسد و هیچ ناظری هم متوجه این « تبادل اطلاعات » نمی‌شود. شاید آنچه باعث شده برخی کشورها به انجمن به چشم تردید بنگرند و مانع فعالیتش شوند، همین ساختار هرمی است که به راحتی قادر است از معتادان یک ارتش نامرئی ایجاد کرده و آن‌ها را در خدمت مطامع بیگانگان قرار دهد. به چنین اقدامی « بازیافت نیروی انسانی » گفته می‌شود؛ به این معنا که یک کشور خارجی از شهروندان یک کشور دیگر یارگیری کرده و بعد از سازماندهی، آن‌ها را در جهت منافع خود به کارگیری نماید. به خصوص جایی که گروه بازیافتی، نه تنها محبوبیت اجتماعی خود که مقبولیت خانوادگی خویش را نیز از دست داده و حتی طرد و اخراج شده‌اند ( مانند معتادان )، در چنین فضایی بهبودیافته‌ها چون خود را به یک پایگاه خارجی ( که در ظاهر به شکل یک جمعیت خیریه فعالیت می‌کند ) مدیون می‌دانند، به یاری‌رسانان خارجی، خوش‌بین بوده و حتی به آن‌ها همچون منجی می‌نگرند.

2 عرفان‌های انرژیایی

دسته دیگر از معنویت‌های جدید در کشور جریان‌هایی است که با هدف کسب انرژی بیشتر و استفاده از این قوه، تعلیمات و آموزش‌هایی را دارند. هماهنگی و همسویی میدان‌های انرژی بدن با هم و با میدان انرژی سراسری در کیهان، هدف اصلی این دسته از آئین‌هاست. (5) مثال واضح برای این نوع، فنگ‌شویی، واستوشاسترا و بادی آرت است.
واستوشاسترا (6) یا معماری ودائی، دانشی است که در زمینه قوانین طبیعت و تأثیرات این قوانین بر روی زندگی انسان سخن می‌‌گوید. این آئین مدعی است کارخانجاتی که در حال ورشکستگی هستند، واحدهای مسکونی که از فقدان شادی‌رنج می‌برند و بیمارانی که بیمارانشان نیاز به بهبودی سریع دارند، با استفاده از اسلوب‌های معنوی که در رنگ‌ها و نور و صدا نهفته است قادر هستند به وضعیت مطلوب دست یابند. (7)
« بادی آرت » که به هنر بدن نیز شهرت دارد، مرامی معنوی است که با هدف تعویذ و پرهیز از انرژی‌های منفی و نیروهای شر، اشکالی از خالکوبی و تاتوی کهن را با اجزای بدن پیوند می‌زند. این « هنر روحی » از آنجا که باور دارد نقوش روی بدن و برجستگی‌های ضابطه‌مند باعث رهایی از شر و بدی می‌شود، « خرز همراه » نام گرفته است. « بادی آرت » در سرزمین کهن هند و مصر رواج داشته و با عقاید ایشان ممزوج شده است. گذشتگان با توجه به این اعتقادات مرده‌های خود را با نقوش حک‌شده در تابوت می‌گذاشتند و معتقد بودند با جذب انرژی مثبت، جسم و روح از شر شیاطین در امان است. راندن انرژی‌های منفی و دفع روح شریر از بدن و جذب روح پاک، دو رویکرد اصلی در بادی‌آرت است.
فنگ‌شویی هم مرامی است که از دو جریان بالا پررنگتر در کشور فعالیت می‌کنند. این ایده در مجموعه تلویزیونی پایتخت چهار به نقل از بازیگر چینی ( چوچانگ ) در خانه شخصی ارسطو به نمایش گذاشته شد.

3 آئین‌های جادومدار

مراد از آئین‌های جادویی، مرام‌هایی است که بر محور آئین‌ها و مناسک جادویی و تقدس‌بخشی به جادو بنا شده و مناسک جادویی را به عنوان بخشی از زندگی معنوی و تحول روحی مثبت پذیرفته‌اند. (8) نمونه روشن این آئین‌ها، پائولوکوئلیو، عرفان سرخ‌پوستی، مکتب لامائیسم ( دالان لامای چهاردهم ) و مرام شیطان‌پرستی است.
آنچه در باب آئین‌های جادومدار قابل ذکر است تقابل و ضدیت این جریان‌ها با معارف الهی و دینی است. سنت جادوگری از سنت‌های کهن است (9) که در رویارویی با آئین‌های توحیدی ریشه دارد. در قرآن این عمل مذمت شده و در روایات شیعی در مرتبه انکار خدا از آن نام برده شده است. جادوگری در مسیحیت، نوعی کفر تلقی گردیده و در متون کهن یهود از آن به نوعی بت‌پرستی یاد شده و چنان وانمود شده که هدف اساسی بسیاری از پیامبران بنی‌اسرائیل به نقل متون مقدس یهود، مبارزه با این مرام خطرناک بوده است؛ به گونه‌ای که در تلمود، گنجینه دینی کهن یهود، جادوگر مجرم و محکوم است؛ زیرا از اوامر تورات می‌گذرد؛ در حالی که شعبده‌باز با وجودی که تأیید نمی‌شود، مجرم نیست (10) و بدین‌سان هر نوع سحر و جادو و فالگیری به شدت تقبیح و محکوم‌شده، (11) تا جایی که جادوگری از اعمال مخصوص بت‌پرستان قلمداد شده است. (12)

4 آئین‌های ورزشی

پیگیری عرفان و معنویت امروزه تنها از طریق درمان، مدیتیشن و مراقبه و یا جادو دنبال نمی‌شود. در بعضی از مکاتب، ورود به عرفان با ورزش آغاز می‌شود و یا دست‌کم با آن تلازم دارد. توجه به تکنیک‌های جسمی ورزشی، از این منظر در پاره‌ای از مکاتب برجسته است که با تحول روحی و تعبیر باطنی همراه است. طریقت‌هایی مانند ذن نیز از این دریچه جایگاهی در مکاتب ورزشی دارد. (13)
بسیاری از ورزش‌های رزمی در شرق همانند تای‌جی‌چوان، کونگ‌فوو ... آئین‌های روحی و باطنی هستند. دو نمونه روشن برای آئین‌های ورزشی یوگا و ورزش‌های عرفانی شاهمیری است.

5 آئین‌های رویامحور

این جریان که یک مصداق مشهود دارد درصدد است با تکنیک‌هایی مانند سفر روح و رویابینی پیروان خود را به تجربه معنوی و عرفانی برساند. مصداق بارز این جریان، مکتب آمریکایی اِکنکار است که به دلیل نظامی‌گری پایه‌گذارانش موضوع گفت‌وگو و چون و چراهای مختلفی در مجامع علمی شده است. این جریان ملغمه‌ای از مکاتب هندی و ادیان الهی و روان‌شناسی جدید است.
پال‌توئیچل پایه‌گذار اِکنکار، در سال 1922 در آمریکا متولد شد و در سال 1942 وارد نیروی دریایی آمریکا شد. چند سال بعد از جدایی از همسرش خود را به عنوان نهصد و هفتاد و یکمین پیامبر اکنکار معرفی کرد. در سال 1965 اکنکار به صورت یک سازمان غیرانتفاعی در کالیفرنیا به ثبت رسید و فعالیت خود را آغاز کرد. شش سال بعد، توئیچل در سال 1971 درگذشت.
بعد از درگذشت پال، پیامبری اکنکار به داروین‌گراس رسید. وی بعد از انتخابش به پیامبری، با همسر پال ازدواج کرد. چند سال بعد در اکنکار دودستگی رخ داد؛ دسته‌ای از گراس طرفداری کردند و تعدادی دیگر که خود را هواداران و شاگردان پال می‌خواندند با رهبری گراس مخالفت کردند. (14) سرانجام بعد از آن که گیل همسر سابق پال، از گراس جدا شد، شورای اکنکار به کناره‌گذاری گراس از اکنکار رأی داد و هارولد کلمپ رهبر فعلی این جریان را که افسر نیروی هوایی آمریکا بود به عنوان استاد حق در قید حیات انتخاب کردند.
مهمترین شعاری که اکنکار را از دیگر مکاتب عرفانی متمایز می‌کند، تأکید فراوان این مکتب بر سفر روح است. سفر روح که بنا به اذعان منابع اکنکار میسر است (15) غایت سیر معنوی در اکنکار محسوب می‌شود. این سفر که انعکاس آگاهی‌های باطنی است، جذبه، شوق، شعف صعود با استفاده از تمرینات معنوی اک است. پال توئیچل در کتابش « اکنکار، کلید جهان‌های سری » سفر روح را به معنای جداشدن روح از بدن تعریف کرده و مدعی می‌شود در این سفر هریک از جهان‌های خداوند تشریح شده که تاکنون تنها 12 سیاره شناخته شده آن وجود دارد. (16)
تنها از هارولد کلمپ رهبر در قید حیات اکنکار چند کتاب پیرامون رؤیابینی و سفر روح منتشر شده است؛ مانند کتاب‌های هنر رویابینی، استاد رویا، تمرینات معنوی اک، از استاد بپرسید و ...

6 آئین‌های جنسی

موضوع ارتباط آزاد جنسی در پاره‌ای از جریانات معنویت‌گرا تأیید شده است. پائولو کوئلیو در کتاب‌هایش به این موضوع پرداخته و تقدس آن را تبلیغ کرده است؛ تا جایی که کتابی مستقل در باب پیوند سکس با عرفان نگاشته است. در عرفان یهود و فرقه کابالا این موضوع جایگاه ویژه‌ای دارد. آنتوان لاوی مؤسس شیطان‌پرستی در کتاب مقدس شیطان‌پرستان اعلام کرده که شیطان‌‎پرستی از سکس آزاد دفاع می‌کند و همه‌گونه این عمل را تأیید می‌کند. در منابع اصلی یوگان که برگرفته از مذهب تانتر است، آزادی جنسی به شکل مقدس ترویج گردیده است. (17) اما در پاره‌ای از جریانات، « سکس » از مرحله تأیید فراتر رفته و محور سلوک عملی قرار گرفته و شاخص مهمی برای عرفان و معنویت قلمداد شده است. یکی از جریان‌های جنسی در کشور مرام « راجنیش باگوان » مشهور به اُشو است.

7 عرفان‌های روان‌شناسی

مراد از عرفان‌های روان‌شناسی، جریان‌هایی هستند که از روان‌شناسی جدید متأثرند و به صورت پررنگی از آموزه‌های روان‌شناسی در تعلیمات خویش بهره‌گرفته‌اند. این جنبش که هم‌اکنون فراگیرترین و گسترده‌ترین جریان معنویت‌گرا در ایران است، مفاهیمی همچون شادی، هیجانات مثبت، آرامش، مثبت‌اندیشی را با مفاهیم روحی و معنوی ترکیب کرده و تلاش دارد سبک زندگی جدیدی عرضه کند. شاخصه اصلی این سبک زندگی، احساس موفقیت و برخورداری از حس معنوی و در نتیجه رضایت‌مندی روحی و باطنی خواهد بود.
امروزه کتاب‌های مربوط به این جنبش با طرح شعارهایی همچون جادوی تفکر مثبت، قدرت درون، زندگی موفق، راز تحول، معجزه تفکر، تحول معنوی و مفاهیمی از این دست به صورت چشم‌گیری در گیشه کتابفروشی‌ها به چشم می‌خورد. اگرچه این کتاب‌ها همگی از مفاهیم روان‌شناسی بهره‌برده‌اند، اما به شکل برجسته‌ای به بینش معنوی، تحولات روحی و راهکارهای باطنی همچون مدیتیشن و مراقبه پرداخته‌اند و با تکیه بر اصل قانون جذب، به باطن‌گرایی و معناخواهی روی آورده‌اند.
با توجه اینکه مؤلفان این آثار و عناوین کتاب‌ها و منابع بسیار پرتعداد است و فرصت پرداختن به باورها و مبانی اندیشه‌ای رهبران این جنبش در این نوشتار کوتاه فراهم نیست، تنها به ذکر این نکته بسنده می‌کنیم که در میان تعلیمات گسترده این جریان، مفهوم کلیدی « ثروت و پول » با نگرش معناگرایانه درصدر تعلیمات این جریان است که آن را در قالب فرضیه جدیدی به نام قانون را جذاب ( راز ) در کشور تبلیغ می‌کنند.

پی‌نوشت‌ها:

1. قابل ذکر است به لحاظ تنوع و تکثر جنبش‌های معنوی، امکان ارائه دسته‌بندی کامل و جامعه که همه را با ملاک منطقی پوشش دهد، امکان‌پذیر نیست. از این‌رو تقسیم‌بندی‌های رایج دارای تداخل در مقسم بوده و با مسامحه صورت گرفته‌اند.
2. Narcotics Anonymous
3. اولین کتاب بیل ویلسون در سال 1939 به چاپ رسید. روشن است که آن کتاب مربوط به ای. ای. است نه ان. ای.
4. مجله داخلی انجمن ان. ای، پیام بهبودی، شماره 37، زمستان 92، ص 11.
5. در مواردی سعی شده بین طب جدید و این مکاتب پیوند داده شود. نک: گلی، فرزاد، رهیافت انرژیایی به سلامت، تهران، اسیم 1377.
6. vastushastra
7. فنگ‌شویی و استوشاسترا، کومار، ویجایا، پروین بیات، روشن‌بینی، چ اول، 1385 ص5.
8. نک؛ الیاده میرچا، شمنیسم؛ فنون کهن خلسه، مقدمه کتاب.
9. نک: فریزر رابرت، شاخه زرین ( پژوهشی در جادو و دین )، مترجم کاظم فیروزمند، صص 20 تا 47.
10. گنجینه از تلمود، آبراهام کهن، فریدون گرگانی، ص 231
11. ر. ک: خدا، جهان، انسان و ماشیخ در آموزه‌های یهود، آبراهام کهن، ترجمه فریدون گرگانی، ص 237.
12. همان، ص 234
13. ر. ک؛ هریگل، اویگن، ذن در هنر کمانگیری، ترجمه عین. پاشایی
14. کلمپ هارولد، روح نوردان سرزمین‌های دور، ص 192.
15. واژه‌نامه اکنکار، ص 226.
16. اکنکار کلید جهان‌های اسرار، ص 62
17. جهت آشنایی با نگاه یوگی‌ها در باب آزادی جنسی در یوگا، نک: هایچ، الیزابت، انرژی جنسی و یوگا، فرامرز جواهری‌نیا، ص ص 71 و تاریخ جامع ادیان، ص 713 و 281. و درخت یوگا، آین‌گار، سیدرضا جمالیان، انتشارات جمال‌الحق، ص 66.