نویسنده: محمدهادی معرفت
مسأله‌ی «اعجاز قرآن» از دیر زمان مورد بحث و نظر دانشمندان بوده است. شاید اولین كسی كه در این زمینه بحث كرده و مسأله را به صورت كتاب یا یك رساله درآورده- طبق گفته‌ی ابن ندیم (1)- محمد بن زید واسطی (متوفای 307) است. وی از بزرگان اهل كلام می‌باشد و كتاب‌هایی در این زمینه به نام «الامامة» و «اعجاز القرآن فی نظمه و تألیفه» نگاشته است. برخی پیش از او، ابوعبیده معمّر بن المثنی (متوفای 209) را یاد می‌كنند؛ او كتابی در دو مجلد درباره‌ی اعجاز قرآن نوشته است. هم چنین ابوعبید قاسم بن سلام (متوفای 224) كتابی در اعجاز قرآن دارد. اما این نوشته‌ها اكنون در دست نیست.
قدیمی‌ترین اثری كه در این زمینه در دست است، رسالهی «بیان اعجاز القرآن» نوشته‌ی ابوسلیمان حمد بن محمد بن ابراهیم خطّابی بُستی (2) (متوفای 388) است. این اثر ضمن مجموعه‌ای با عنوان «ثلاث رسائل فی اعجاز القران» اخیراً به چاپ رسیده است. مؤلف این رساله، مسأله‌ی اعجاز القرآن را از بُعد «بیانی» با شیوه‌ای جالب مطرح ساخته و درباره‌ی انتخاب واژه‌ها در قرآن و نكته سنجی‌ها متناسب و هم آهنگ سخن گفته و برجستگی قرآن را در این انتخاب و چینش شگفت آور كاملاً آشكار ساخته و به خوبی از عهده‌ی آن برآمده است.
دو رسالهی دیگر این مجموعه یكی تألیف ابوالحسن علی بن عیسی رمّانی (متوفای 386) از بزرگان اهل كلام و اندیشمندان جهان اسلام است. نوشته‌های او در زمینه‌های قرآنی بسیار ارزشمند و مورد عنایت شیخ الطائفه ابوجعفر طوسی در تفسیر گران قدرش «التبیان» قرار گرفته است. دیگری رسالهی «شافیه» نوشته‌ی شیخ عبدالقاهر جرجانی (متوفای 471) است. جرجانی پایه گذار علوم بلاغت، به صورت علم مدوّن می باشد. این شخصیت بزرگ جهان علم و ادب، سه نوشته‌ی ارجمند- در این زمینه- برای همیشه به یادگار گذارده است: اسرار البلاغه، دلایل الاعجاز و آخرین آنها رسالهی «شافیه» است. رسالهی شافیه خلاصه و چكیده‌ی مباحث دو كتاب پیش را- كه به مثابه‌ی مقدمه برای وصول به اعجاز می‌باشد- به گونه‌ای موجز و فشرده عرضه كرده است. وی خدمتی شایسته به عالم ادب در راه رسیدن به اعجاز قرآن انجام داده است.
ابوبكر باقلانی (متوفای 403) و امام فخر رازی (متوفای 606) و كمال الدین زملكانی (متوفای 651) هریك كتابی مبسوط در این زمینه نوشته و مسأله‌ی اعجاز قرآن را به گونه‌ی تفصیلی مورد بحث قرار داده‌اند. امام یحیی بن حمزه بن علی علوی زیدی (متوفای 749) كتاب «الطراز فی اسرار البلاغه و حقائق الاعجاز» را در سه مجلد نوشته كه در جلد سوم تمامی نكات بلاغی و اسرار بدیع را بر آیه‌های قرآن پیاده كرده، و به خوبی از عهده‌ی این كار برآمده است. جلال الدین سیوطی (متوفای 910) نیز به طور گسترده كتابی در سه مجلد ضخیم با عنوان «معترك الاقران فی اعجاز القرآن» به رشته‌ی تحریر درآورده است.
اخیراً كتاب‌ها و رساله‌های فراوانی در زمینه اعجاز قرآن نوشته شده كه مشهورترین آنها عبارت‌اند از: «المعجزة الخالدة» علامه سید هبة الدین شهرستانی، «اعجاز القرآن» استاد مصطفی صادق رافعی،«النبأ العظیم» استاد عبدالله درّاز، «اعجاز قرآن» علامه طباطبایی. علاوه نوشته‌هایی نیز به عنوان مقدمه‌ی تفسیر نوشته‌اند مانند مقدمه‌ی تفسیر «آلاء الرحمان» شیخ محمد جواد بلاغی و «البیان» استاد آیت الله خویی.
پی‌نوشت‌ها:
1. رك: الفهرست، ص63 آنجا كه از علوم قرآنی سخن می گوید و ص259 آنجا كه از مذاهب اهل اعتزال بحث می‌كند. (چاپ قاهره- الاستقامه).
2. بُست: شهركی در نزدیكی كابل محل اقامت وی بوده است. رك: مقدمه‌ی كتاب «ثلاث رسائل فی اعجاز القرآن» و نیز مقدمه‌ی التمهید،ج1، ص8.
معرفت، محمدهادی؛ (1389)، علوم قرآنی، قم: مؤسسه‌ی فرهنگی تمهید، چاپ پانزدهم.
