مقدمه:
از این نویسنده ی محترم در شمارهی 22، ص 99 - 90 مقالهای تحت عنوان «نکاتی دربارهی ترجیع بند معروف محتشم کاشانی» به چاپ رسید که عنوان صحیح آن «نکاتی درباره ی ترکیب بند معروف محتشم کاشانی» بوده است.
به این وسیله از نویسنده و محقق ارجمند جناب آقای مهدی صدری و خوانندگان فرهیخته ی مجله پوزش می خواهیم. این اشتباه در موقع تهیه ی فهرست کلی مقالات مجله تصحیح خواهد شد.
مسجد کلهر (RHALEK) یکی از مساجد کاشان بوده که در محلهی کلهر واقع بوده است و وجه تسمیه ی آن نیز به سبب قرار داشتن در این محله بوده که دیگر نامی از این محله در اذهان نسل حاضر باقی نیست و کمکم این نام جزء اعلام ناشناخته و نامعلوم قرار خواهد گرفت.
حدودا در ابتدای سمت شرقی از میدان یعنی خیابان محتشم در جهت جنوبی خیابان مسجدی قرار دارد که در حال حاضر به نام مسجد صادقیه مشهور است و تقریبا روبه روی کوچه ی درب زنجیر - که محل ورود مردم از این خیابان به بازار کاشان است - واقع است.
این مسجد بازمانده ی همان مسجد موصوف است که پس از تخریب خانه ها و ابنیه ی دیگر در این مسیر برای احداث خیابان محتشم و همچنین خیابان فاضل نراقی و نیز میدان کمال الملک در سالهای 1335 تا 1336 ش، بازماندهی آن را در جنب خیابان محتشم با مصالح امروزی بنا کردهاند و متولیان امر نام «صادقیه» را بر آن نهاده اند.
تا آن جا که نگارنده مطلع است چیزی از رقبات موصوف در سند خرید آن، که پس از گذشت کمتر از دو سال به رقبات وقفی مبدل گشت باقی نمانده، ضمن اینکه از سویی احداث خیابان در بخش مرکزی یک شهر از مظاهر آبادانی و آسایش مردم در این روزگار به شمار می آید از سویی دیگر این گونه آبادانیها زیانهای عمده ای بر اثر احداث خیابان به وجود می آورد.
که از جوانب گوناگون قابل بحث و بررسی است. خوب است در موقع ایجاد چنین آبادانیهایی در آینده به ویژه در شهرهای قدیمی چون کاشان، مظاهر قدیمی و بناهای تاریخی آن از بین نرود. از جمله خسارت های تاریخی یکی نام محلهای قدیمی از محلههای کاشان است که به همراه مسجدی که منتسب به این محله بوده با هم محو شده است.
ظاهرا چیزی هم از رقبات موقوفهی مسجد بر جای نیست. تقریبا در روبهروی مسجد مذکور در سمت شمال خیابان، آرامگاهی مسقف موجود است که مربوط به سادات همین خاندان کلهری است و چنین مینماید که باید باقیماندهی حوالی و اطراف مسجد قدیمی بوده باشد.
در خاندان سادات کلهری کاشان شخصیتهای برجستهی علمی وجود داشت که نام و شرح احوال بعضی از آنها در کتاب تاریخ کاشان(1) و منابع متعدد دیگر مذکور است و تا اندازهای مقام علمی و شخصیت اجتماعی و موقعیت آنان را در کاشان مشخص و معلوم میسازد.
یکی از شخصیتهای این خاندان، مرحوم آقا میرمحمدعلی کلهری بوده که از برجستگان رجال علمی زمان خود به شمار میرفته و منصب امام جماعت کاشان را هم داشته است. بر اساس قباله ی مصالحهنامهی موجود - که تصویر آن نیز به چاپ میرسد - مشارالیه یجز منصب امام جماعت کاشان، امام جماعت مسجد مذکور را نیز بر عهده داشته است.
مشارالیه بر طبق سند حاضر در محرم الحرام سال 1238 هق اقدام به خرید شش باب دکان در اطراف مسجد میکند؛ با این نیت که به وجه ی که مشخص خواهد کرد دکانها را وقف بر مسجد نماید ولی عمر وی کفاف انجام عمل خیرش را نمیکند .
و مقارن این ایام ظاهرا در سال 1239 ه ق درمیگذرد. بعد از گذشت کمتر از دو سال از خرید دکانها و حدود چند ماهی از درگذشت آقا میرمحمدعلی، در ماه رجب سال 1240 هق فرزندش آقا میرمحسن کلهری (2) - که امام جماعت مسجد مذکور را بعد از والدش عهدهدار است - نیت خیر پدر را جامعه ی عمل می پوشاند .
و در پشت سند خرید مبادرت به نوشتن و وقف کردن این شش باب دکان میکند. او طبق نظر واقف، دکانها را از حالت موجود آن خارج مینماید و چند باب از آنها را پس از تخریب به مسجد ملحق میکند و مورد مصرف و باقیمانده را نیز در وقفنامه معلوم میسازد.
از نکات قابل ذکر در باب اسناد مذکور که باید بدان پرداخته شود یکی آن است که در متن هر دو سند بازخوانی شده نامی از «کلهر» به دنبال کلمه ی «مسجد»، هم خریدار دکانها و هم واقف آنها نبرده و به ذکر این «مسجد» بسنده کرده ا ند که خود ناشی از آن است که مسجد مذکور در محله ای از محلات مرکزی و معروف شهر قرار داشته و به واسطه ی کثرت شهرت مسجد، خود را از ذکر نام آن در سند بینیاز دانستهاند.
از دیدگاهی دیگر نشانیهای موجود در باب حد و حدود دکانها با اسناد تاریخی مشابه موجود که در اداره ی اوقاف کاشان و احیانا در درست مردم و همچنین در قبالههای قدیمی ابنیهی این حدود و نیز پروندههای ثبتی موجود در ادارهی ثبت اسناد و املاک کاشان چه قبل و چه بعد از احداث خیابان محتشم، گواه دیگری بر این مدعاست. مراتب مزبور بیان کنندهی واقعیاتی است که از آن میتوان موقعیت مسجد مذکور و اطراف آن را بازشناخت.
دیگر اینکه اسناد مذکور، اسناد اصلی و جزء اسناد خانوادگی است که نزد نگارنده است. مشخصات این اسناد بدین شرح است: این اسناد بر روی کاغذ آبی رنگ شفاف دوران قاجاریه نوشته شده است. یک روی سند مربوط به شرح خرید شش باب دکان از سوی آقا میر محمدعلی کلهری به سال 1238 ه ق است.
پشت سند که همان وقفنامه است رقبات خریداری شده از سوی آقا میرمحسن کلهری به سال 1240 ه ق وقف بر مسجد شده است. در حواشی این دو سند - که بر پشت و روی یک برگ است - مهر و امضای شهود به هنگام خرید و وقف دیده میشود .
که بازخوانی نام و مهر شهود به دنبال متن بازخوانی شدهی این دو سند آورده شده است. اندازهی کاغذ سند 5ر42 ضربدر 5ر33 سانتیمتر است. متن سند خرید مربوط به شش باب دکان به این شرح است:
ولد آقا عبدل کاشانی مقرونا بقبوله زید عزه منه علی وفق الشرع المطاع، همگی و تمامی / دکاکین و اماکن مفصله به این موجب واقعات در بازار علاقهبندان (4)قدیم مجاور بازار غزل (5) من سوق مدینةالایمان کاشان با توابع و لواحق و منضمات آن بالتمام /
[دکان اول]
تمامی / یک باب دکان ارسیدار متصل به مسجد درب بازار غزل / مابین درب مسجد مزبور و دکان دیگر مصالح مزبور / و به شارع با متفرعات و منضمات آن بالتمام /؛
[دکان دوم]
تمامی / یک باب دکان محقر دم پلهی حوض خانه ی مسجد محدود / به دکان مصالح مزبور و به پلهی مزبوره محاذی دکان / ملا بخشعلی و سردابهی تحت دکان مزبور و دکان / آقا مهدی مصالح مزبور با مشاعات آن بالتمام /؛
[دکان سوم]
تمامی / یک باب دکان قطانی (6)محاذی دکان دوک تراشی آقا کلبعلی محدود به انبار / قطانی و به کوچهی آقا سدید و به خانهی ورثهی میرشاه قوام الدین و / به شارع با توابع و لواحق و مشاات آن بالتمام /؛
[دکان چهارم]
تمامی / یک دکان به رسم قطانی جانب مسجد قرب درب سوراخ شده / محدود به دکان علاقهبندی و به دکه دم پلهی حوضخانه و به مسجد / و به شارع با متفرعات آن بالتمام؛
[دکان پنجم]
تمامی / یک باب دکان به رسم قطانی سمت خانهی حاجی زینالعابدین / محدود به دکان خفافی و به در خانهی حاجی زینالعابدین / و به دکان صباغی و به شارع با مشاعات آن بالتمام /؛
[دکان ششم]
تمامی / پس دکان دکان سمت خانهی حاجی زینالعابدین / با متفرعات و منضمات آن بالتمام /؛به مال المصالحه مبلغ شصت تومان تبریزی اشرفی یک مثقالی فتحعلی شاهی عددی یک تومان و صیغه جاری شد و قبض و اقباض و تسلیم و تسلم و تخلیه و تصرف و اعتراف / به وصول اعواض لاعلی رسم القباله و ضمان کاشف الفساد و اسقاط غبن اگر چه تا یک صد و بیست تومان به وصف مزبور باشد و سایر شرایط صحت و ضوابط / لزوم معمول و مرعی گردید و به وقع الاشهاد و علی الله التوکل و الاعتماد و التحریر فی شهر محرم الحرام من شهور سنه ی الف و مأتین / و ثلثین و ثمانیه من الهجرة النبویة سنهی 1238.
1- بسم الله سبحانه / اعترف بما رقم فیه... لدی[مهر مربع به خط ثلث:](العبد محمد حسین الحسینی)
2- بسم الله خیر الاسماء / اعترف بما فیه لدی حرره[مهر بیضی به خط نستعلیق:](عبده ابوالقاسم بن ابیسعید)
3-[مهر مربع به خط نستعلیق:](لا اله الا الله الملک المبین عبده محمد باقر)
4- هو حسبی / اعترف بما رقم فیه لدی حرره[مهر مربع به خط نستعلیق:](المتوکل علی الله الغنی عبده محمد صالح)
5-[مهر بیضی به خط نستعلیق:](سلام علی ابراهیم)
6-[مهر بیضی به خط نستعلیق:](عبده محمد جعفر الحسینی)
7- اعترف بما فیه لدی[مهر مربع به خط نستعلیق:](المتوکل علی الله عبده محمدعلی)
8-[مهر بیضی به خط نستعلیق:](یا امام حسین 1239)
9- هو حبسی / اعترف بما رقم فیه لدی حرره[مهر بیضی به خط نستعلیق:](عبده عبدالغنی الحسینی 1232)
10- هو حسبی / اعترف بما رقم فیه لدی حرره[مهر مربع به خط نستعلیق:](محمد حسین)
2- عبدالکریم ولد حاجی کاظم
3- حاجی علی جوشقانی
4- بخش علی ولد المرحوم آقا علی
5- محمد حسن خفاف[مهر مربع به خط نستعلیق:](یا امام حسن) (2 مرتبه)
6- عبدالرحیم خفاف[مهر مربع به خط نستعلیق:](پیرو دین محمد عبدالرحیم)
7- محمدعلی عسکر خفاف[مهر بیضی به خط نستعلیق:](پیرو دین محمد، علی عسکر)
8- محمد حسن خفاف[مهر بیضی به خط نستعلیق:](عبده الراجی محمد حسن)
9- محمدعلی خفاف[مهر مربع به خط نستعلیق:](عبده محمدعلی)
10- محمدعلی ولد آقا جعفر[مهر بیضی به خط نستعلیق:](دارد به دل مهر علی، محمد)
11- کربلائی هاشم ساغریدوز[مهر مربع به خط نستعلیق:](بنده آل محمد، هاشم)
12- حاجی علی عسکر اصفهانی ساغریدوز[مهر بیضی به خط نستعلیق:](عبده علی عسکر)
13- محمد اسماعیل المدعو به حاجی خفاف[مهر بیضی به خط نستعلیق:](العبد محمد اسماعیل)
14- محمد کاظم ساغریدوز کاشانی[مهر بیضی به خط نستعلیق:](... محمد کاظم...)
15-[محمد مهدی قطان][مهر بیضی به خط ثلث:](محمدمهدی)
باعث بر تسطیر این سطور میمنت دستور شرعیت مسطور بیان آن است که بعد از انتقال دکاکین و اماکن مفصله ضمن، به سعی عالی جناب مصالحله معزیالیه ضمن، خلف عالی جناب علیین ایاب مغفرت مآب / علام فهام غریق بحار رحمت حضرت رحمن، آقا میرمحسن امام الجماعة کاشانی.
عالی جناب مصالح له معزیالیه، تمامی سه باب دکان اول و دوم و چهارم مرقومه به تفصیل ضمن را از وضع دکانیت / اخراج و به وضع جدید از قرار وضع مسجد ضمن ساخته و جزء مسجد مزبور نمودند بلکه بوم (7) تمامی مسجد مزبور از جدید و قدیم آن را از نو به گچ ساخته و پرداخته.
تمامی سه باب دکان مزبوره را با اعیان / بوم مزبور همگی مسجد مزبور را وقف مؤبد صحیح شرعی و حبس مخلد صریح ملی نمودند بر کافهی مسلمین که در آن به نماز و عبادت یگانهی بیشریک و انباز اشتغال نموده مسجد و معبدشان / باشد و صیغهی وقف را به الفاظ صحیحه و عبارات صریحهی عربیه و فارسیه جاری نموده و ید خود را از ملکیت طلقیهی خود تخلیه نموده و به تصرف وقف مزبور داده و به آن اقرار و اعترف نمودند /.
تولیت آن را و راتبیت در امامهی جماعت در آن را به خود مفوض نمودند و با وفات خود بر اتقی و اصلح اولاد ذکور خود مفوض و هکذا ذکور اولاد اولاده و ان نزلوا نسلا بعد نسل و عقبا / بعد عقب و العیاذ بالله با انقراض ذکور براتقی و اصلح اناث اولاد خود مفوض نمود و هکذا اناث اولاد اولاده و ان نزلن نسلا بعد نسل و عقبا بعد عقب و با عدم قابلیت اولاد / معزیالیه در امامه ی جماعت مزبوره،
تعیین امام الجماعت به جهت مسجد مزبور با متولی مسجد مزبور خواهد بود و در یک زمان دو نفر امامت جماعت مسجد مزبور را اختیار نخواهد نمود بلکه زیاده از دو نفر / نیز اختیار نخواهد نمود.
یعنی واقف راضی به تعدد ائمه در یک زمان نمیباشد. خلاصه اینکه عالی جناب واقف در حیات خود، خود امامت جماعت مزبور را خواهد نمود و با وفاتش خارج از / سلسلهی اولادش بدون تعیین و اذن اولادش در مسجد مزبور امامت جماعت آن را اختیار نخواهد نمود.
و دکان سیم و پنجم از تفصیل ضمن را، واقف معزی وقف مؤبد شرعی و حبس مخلد ملی نمودند بر مسجد مزبور که منافع آنها در هر سال بعد از اخراجات لازمه ی آنها /
هر چه بماند تثلیث شده، یک ثلث صرف مرمت مسجد مزبور و یک ثلث مختص امام الجماعت مسجد مزبور و یک ثلث مختص خادم مسجد مزبور خواهد بود و تولیت آنها را به خود مفوض نمودند /
و بعد از خود به اتقی و اصلح ذکور اولاد خود و هکذا اولاد اولاده و ان نزلوا و با انقراض ذکور بر اناث اتقی و اصلح اولاد و هکذا اولاد اولاده و ان نزلن مفوض نمودند و صیغه جاری، و قبض و اقباض /
معمول گردیده به آن اعتراف نمودند و بر متولی هر عصر است که از قرار مسطور معمول دارد و کان ذلک تحریرا فی شهر رجب المرجب من شهور سنهی 1240 ه ق.
بعد از تاریخ عددی مذکور وقفنامه به مهر واقف با سجع محسن بن محمدعلی الحسینی مهر شده است.
حاشیه ی سمت راست به بالا مانند قباله ی پیشین دارای امضا و مهر شهود به شرح زیر است:
حق علی جوشقانی؛ عبدالکریم ولد حق کاظم؛ بخشعلی ولد آقا علی ممهور به مهر بیضی ناخوانا؛ مهدی قطان بایع خلف ممهور با مهر بیضی با سجع محمدمهدی؛ حی محمد ابراهیم نساج با مهر بیضی با سجع «سلام علی ابراهیم»؛ محمدعلی... ولد ملا عبدالله با مهر مربع و با سجع «عبده محمدعلی»؛ محمد حسن ولد آقا عقیل با مهر بیضی و با سجع «عبده الراجی محمد حسن»؛
کربلایی هاشم؛ بعد از این شهود شرح دیگری در حاشیهی مذکور آمده که در ذیل آن چهارده مهر دیده میشود:
در حاشیه ی سمت راست تکملهای بر مت نوشته شده است
و وقف مؤبد شرعی نمود واقف متن، تمامی یک باب دکان محقر متصل به درب مسجد از باب اعظم حین دخول به مسجد از جانب یمین محاذی خبازی / بر متولی مذکور متن که منافع آن را صرف خود نماید. وقفا، صحیحا، شرعیا (فمن بدله بعد ما سمعه انما اثمه علی الذین یبدلونه) فی تاریخ / و تولیت آن ایضا با متولی خواهد بود.
[مهر بیضی شکل به خط نستعلیق:](عبده ابوالقاسم بن ابیسعید)
2- بسم الله سبحانه. / اعترف الواقف زیده مجده / و حفظ فی المواقف بما رقم فی المتن و الخامشیه / الدی /.
[مهر مربع شکل به خط ثلث:](العبد محمد حسین الحسینی)
3-[مهر مربع شکل به خط نستعلیق:](لا اله الا الله الملک الحق المبین عبده محمدباقر)
4- هو حسبی. / اعترف دام ظله بما رقم فیه لدی، حرره
[مهر مربع شکل به خط نستعلیق:](المتوکل علی الله للغنی عبده محمدصالح)
5-[مهر مربع شکل به خط نستعلیق:](محمد حسن)
6- هو حسبی. / اعترف دام ظله بما رقم فیه لدی، حرره[مهر بیضی شکل به خط نستعلیق:](عبده... الحسینی)
7- اعترف دام ظله لدی، حرره[مهر بیضی شکل به خط نستعلیق:](یا امام حسین)
8-[مهر مربع شکل به خط نستعلیق:](المتوکل علی الله عبده محمدعلی)
9-[مهر بیضی شکل به خط ثلث:](العبد محمد اسماعیل)
10-[مهر مربع شکل به خط نستعلیق:](عبده محمد ابراهیم)
2- عبدالکریم ولد حاجی کاظم.
3- بخش علی ولد آقا علی.
4- مهدی قطان... خلف[مهر بیضی شکل به خط ثلث:](محمد مهدی)
5- حاجی محمد ابراهیم نساج[مهر بیضی شکل به خط نستعلیق:](سلام علی ابراهیم)
6- محمدعلی... ولد ملا عبدالله[مهر مربع شکل به خط نستعلیق:](عبده محمدعلی)
7- محمد حسن ولد آقا جعفر[مهر بیضی شکل به خط نستعلیق:](عبده الراجی محمد حسن)
8- کربلائی هاشم
مهرهای ذیل تکمله
1-[مهر بیضی شکل به خط نستعلیق:](عبده علی عسکر)
2-[مهر بیضی شکل به خط نستعلیق:](عبده محمد جعفر الحسینی)
3-[مهر بیضی شکل به خط ثلث:](العبد محمد اسماعیل)
4-[مهر مربع شکل به خط نستعلیق:](عبده محمدعلی)
5-[مهر بیضی شکل به خط نستعلیق:](سلام علی ابراهیم)
6-[مهر بیضی شکل به خط نستعلیق:](عبده الراجی محمد حسن)
7-[مهر مربع شکل به خط نستعلیق:](بنده آل محمد، هاشم)
8-[مهر بیضی شکل به خط نستعلیق:](پیرو دین محمدعلی عسکر)
9-[مهر بیضی شکل به خط نستعلیق:](یا امام موسی کاظم)
10-[مهر مربع شکل به خط نستعلیق:](... عبدالرحیم)
11-[مهر بیضی شکل به خط نستعلیق:](دارد به دل مهر علی، محمد)
12-[مهر بیضی شکل به خط نستعلیق:](محسن بن محمدعلی الحسینی)
13-[آقا میر محسن امام جماعت کاشانی]
میراث جاویدان
نویسنده:مهدی صدری
این مقاله در تاریخ 1403/5/17 بروز رسانی شده است
به این وسیله از نویسنده و محقق ارجمند جناب آقای مهدی صدری و خوانندگان فرهیخته ی مجله پوزش می خواهیم. این اشتباه در موقع تهیه ی فهرست کلی مقالات مجله تصحیح خواهد شد.
مسجد کلهر (RHALEK) یکی از مساجد کاشان بوده که در محلهی کلهر واقع بوده است و وجه تسمیه ی آن نیز به سبب قرار داشتن در این محله بوده که دیگر نامی از این محله در اذهان نسل حاضر باقی نیست و کمکم این نام جزء اعلام ناشناخته و نامعلوم قرار خواهد گرفت.
وضعیت و موقعیت محله و مسجد
میدان کمال الملک فعلی حدودا در مرکز محله قرار دارد. این میدان از سمت شمال به خیابان بابا افضل مرقی و از سمت جنوب به خیابان دروازه اصفهان و از سمت مشرق به خیابان محتشم کاشانی و از جهت مغرب به خیابان فاضل نراقی متصل است.حدودا در ابتدای سمت شرقی از میدان یعنی خیابان محتشم در جهت جنوبی خیابان مسجدی قرار دارد که در حال حاضر به نام مسجد صادقیه مشهور است و تقریبا روبه روی کوچه ی درب زنجیر - که محل ورود مردم از این خیابان به بازار کاشان است - واقع است.
این مسجد بازمانده ی همان مسجد موصوف است که پس از تخریب خانه ها و ابنیه ی دیگر در این مسیر برای احداث خیابان محتشم و همچنین خیابان فاضل نراقی و نیز میدان کمال الملک در سالهای 1335 تا 1336 ش، بازماندهی آن را در جنب خیابان محتشم با مصالح امروزی بنا کردهاند و متولیان امر نام «صادقیه» را بر آن نهاده اند.
تا آن جا که نگارنده مطلع است چیزی از رقبات موصوف در سند خرید آن، که پس از گذشت کمتر از دو سال به رقبات وقفی مبدل گشت باقی نمانده، ضمن اینکه از سویی احداث خیابان در بخش مرکزی یک شهر از مظاهر آبادانی و آسایش مردم در این روزگار به شمار می آید از سویی دیگر این گونه آبادانیها زیانهای عمده ای بر اثر احداث خیابان به وجود می آورد.
که از جوانب گوناگون قابل بحث و بررسی است. خوب است در موقع ایجاد چنین آبادانیهایی در آینده به ویژه در شهرهای قدیمی چون کاشان، مظاهر قدیمی و بناهای تاریخی آن از بین نرود. از جمله خسارت های تاریخی یکی نام محلهای قدیمی از محلههای کاشان است که به همراه مسجدی که منتسب به این محله بوده با هم محو شده است.
ظاهرا چیزی هم از رقبات موقوفهی مسجد بر جای نیست. تقریبا در روبهروی مسجد مذکور در سمت شمال خیابان، آرامگاهی مسقف موجود است که مربوط به سادات همین خاندان کلهری است و چنین مینماید که باید باقیماندهی حوالی و اطراف مسجد قدیمی بوده باشد.
در خاندان سادات کلهری کاشان شخصیتهای برجستهی علمی وجود داشت که نام و شرح احوال بعضی از آنها در کتاب تاریخ کاشان(1) و منابع متعدد دیگر مذکور است و تا اندازهای مقام علمی و شخصیت اجتماعی و موقعیت آنان را در کاشان مشخص و معلوم میسازد.
یکی از شخصیتهای این خاندان، مرحوم آقا میرمحمدعلی کلهری بوده که از برجستگان رجال علمی زمان خود به شمار میرفته و منصب امام جماعت کاشان را هم داشته است. بر اساس قباله ی مصالحهنامهی موجود - که تصویر آن نیز به چاپ میرسد - مشارالیه یجز منصب امام جماعت کاشان، امام جماعت مسجد مذکور را نیز بر عهده داشته است.
مشارالیه بر طبق سند حاضر در محرم الحرام سال 1238 هق اقدام به خرید شش باب دکان در اطراف مسجد میکند؛ با این نیت که به وجه ی که مشخص خواهد کرد دکانها را وقف بر مسجد نماید ولی عمر وی کفاف انجام عمل خیرش را نمیکند .
و مقارن این ایام ظاهرا در سال 1239 ه ق درمیگذرد. بعد از گذشت کمتر از دو سال از خرید دکانها و حدود چند ماهی از درگذشت آقا میرمحمدعلی، در ماه رجب سال 1240 هق فرزندش آقا میرمحسن کلهری (2) - که امام جماعت مسجد مذکور را بعد از والدش عهدهدار است - نیت خیر پدر را جامعه ی عمل می پوشاند .
و در پشت سند خرید مبادرت به نوشتن و وقف کردن این شش باب دکان میکند. او طبق نظر واقف، دکانها را از حالت موجود آن خارج مینماید و چند باب از آنها را پس از تخریب به مسجد ملحق میکند و مورد مصرف و باقیمانده را نیز در وقفنامه معلوم میسازد.
از نکات قابل ذکر در باب اسناد مذکور که باید بدان پرداخته شود یکی آن است که در متن هر دو سند بازخوانی شده نامی از «کلهر» به دنبال کلمه ی «مسجد»، هم خریدار دکانها و هم واقف آنها نبرده و به ذکر این «مسجد» بسنده کرده ا ند که خود ناشی از آن است که مسجد مذکور در محله ای از محلات مرکزی و معروف شهر قرار داشته و به واسطه ی کثرت شهرت مسجد، خود را از ذکر نام آن در سند بینیاز دانستهاند.
از دیدگاهی دیگر نشانیهای موجود در باب حد و حدود دکانها با اسناد تاریخی مشابه موجود که در اداره ی اوقاف کاشان و احیانا در درست مردم و همچنین در قبالههای قدیمی ابنیهی این حدود و نیز پروندههای ثبتی موجود در ادارهی ثبت اسناد و املاک کاشان چه قبل و چه بعد از احداث خیابان محتشم، گواه دیگری بر این مدعاست. مراتب مزبور بیان کنندهی واقعیاتی است که از آن میتوان موقعیت مسجد مذکور و اطراف آن را بازشناخت.
دیگر اینکه اسناد مذکور، اسناد اصلی و جزء اسناد خانوادگی است که نزد نگارنده است. مشخصات این اسناد بدین شرح است: این اسناد بر روی کاغذ آبی رنگ شفاف دوران قاجاریه نوشته شده است. یک روی سند مربوط به شرح خرید شش باب دکان از سوی آقا میر محمدعلی کلهری به سال 1238 ه ق است.
پشت سند که همان وقفنامه است رقبات خریداری شده از سوی آقا میرمحسن کلهری به سال 1240 ه ق وقف بر مسجد شده است. در حواشی این دو سند - که بر پشت و روی یک برگ است - مهر و امضای شهود به هنگام خرید و وقف دیده میشود .
که بازخوانی نام و مهر شهود به دنبال متن بازخوانی شدهی این دو سند آورده شده است. اندازهی کاغذ سند 5ر42 ضربدر 5ر33 سانتیمتر است. متن سند خرید مربوط به شش باب دکان به این شرح است:
متن مصالحه نامهی شش باب دکان[بسم الله الرحمن الرحیم]
ولد آقا عبدل کاشانی مقرونا بقبوله زید عزه منه علی وفق الشرع المطاع، همگی و تمامی / دکاکین و اماکن مفصله به این موجب واقعات در بازار علاقهبندان (4)قدیم مجاور بازار غزل (5) من سوق مدینةالایمان کاشان با توابع و لواحق و منضمات آن بالتمام /
[دکان اول]
تمامی / یک باب دکان ارسیدار متصل به مسجد درب بازار غزل / مابین درب مسجد مزبور و دکان دیگر مصالح مزبور / و به شارع با متفرعات و منضمات آن بالتمام /؛
[دکان دوم]
تمامی / یک باب دکان محقر دم پلهی حوض خانه ی مسجد محدود / به دکان مصالح مزبور و به پلهی مزبوره محاذی دکان / ملا بخشعلی و سردابهی تحت دکان مزبور و دکان / آقا مهدی مصالح مزبور با مشاعات آن بالتمام /؛
[دکان سوم]
تمامی / یک باب دکان قطانی (6)محاذی دکان دوک تراشی آقا کلبعلی محدود به انبار / قطانی و به کوچهی آقا سدید و به خانهی ورثهی میرشاه قوام الدین و / به شارع با توابع و لواحق و مشاات آن بالتمام /؛
[دکان چهارم]
تمامی / یک دکان به رسم قطانی جانب مسجد قرب درب سوراخ شده / محدود به دکان علاقهبندی و به دکه دم پلهی حوضخانه و به مسجد / و به شارع با متفرعات آن بالتمام؛
[دکان پنجم]
تمامی / یک باب دکان به رسم قطانی سمت خانهی حاجی زینالعابدین / محدود به دکان خفافی و به در خانهی حاجی زینالعابدین / و به دکان صباغی و به شارع با مشاعات آن بالتمام /؛
[دکان ششم]
تمامی / پس دکان دکان سمت خانهی حاجی زینالعابدین / با متفرعات و منضمات آن بالتمام /؛به مال المصالحه مبلغ شصت تومان تبریزی اشرفی یک مثقالی فتحعلی شاهی عددی یک تومان و صیغه جاری شد و قبض و اقباض و تسلیم و تسلم و تخلیه و تصرف و اعتراف / به وصول اعواض لاعلی رسم القباله و ضمان کاشف الفساد و اسقاط غبن اگر چه تا یک صد و بیست تومان به وصف مزبور باشد و سایر شرایط صحت و ضوابط / لزوم معمول و مرعی گردید و به وقع الاشهاد و علی الله التوکل و الاعتماد و التحریر فی شهر محرم الحرام من شهور سنه ی الف و مأتین / و ثلثین و ثمانیه من الهجرة النبویة سنهی 1238.
سجلات مصالحه نامه
مهرها و تأییدهای شهود از صدر سمت چپ به سمت راست و ذیل سند:1- بسم الله سبحانه / اعترف بما رقم فیه... لدی[مهر مربع به خط ثلث:](العبد محمد حسین الحسینی)
2- بسم الله خیر الاسماء / اعترف بما فیه لدی حرره[مهر بیضی به خط نستعلیق:](عبده ابوالقاسم بن ابیسعید)
3-[مهر مربع به خط نستعلیق:](لا اله الا الله الملک المبین عبده محمد باقر)
4- هو حسبی / اعترف بما رقم فیه لدی حرره[مهر مربع به خط نستعلیق:](المتوکل علی الله الغنی عبده محمد صالح)
5-[مهر بیضی به خط نستعلیق:](سلام علی ابراهیم)
6-[مهر بیضی به خط نستعلیق:](عبده محمد جعفر الحسینی)
7- اعترف بما فیه لدی[مهر مربع به خط نستعلیق:](المتوکل علی الله عبده محمدعلی)
8-[مهر بیضی به خط نستعلیق:](یا امام حسین 1239)
9- هو حبسی / اعترف بما رقم فیه لدی حرره[مهر بیضی به خط نستعلیق:](عبده عبدالغنی الحسینی 1232)
10- هو حسبی / اعترف بما رقم فیه لدی حرره[مهر مربع به خط نستعلیق:](محمد حسین)
شهود
1- استاد محمدعلی صحاف[مهر مربع به خط نستعلیق:](عبده محمدعلی)2- عبدالکریم ولد حاجی کاظم
3- حاجی علی جوشقانی
4- بخش علی ولد المرحوم آقا علی
5- محمد حسن خفاف[مهر مربع به خط نستعلیق:](یا امام حسن) (2 مرتبه)
6- عبدالرحیم خفاف[مهر مربع به خط نستعلیق:](پیرو دین محمد عبدالرحیم)
7- محمدعلی عسکر خفاف[مهر بیضی به خط نستعلیق:](پیرو دین محمد، علی عسکر)
8- محمد حسن خفاف[مهر بیضی به خط نستعلیق:](عبده الراجی محمد حسن)
9- محمدعلی خفاف[مهر مربع به خط نستعلیق:](عبده محمدعلی)
10- محمدعلی ولد آقا جعفر[مهر بیضی به خط نستعلیق:](دارد به دل مهر علی، محمد)
11- کربلائی هاشم ساغریدوز[مهر مربع به خط نستعلیق:](بنده آل محمد، هاشم)
12- حاجی علی عسکر اصفهانی ساغریدوز[مهر بیضی به خط نستعلیق:](عبده علی عسکر)
13- محمد اسماعیل المدعو به حاجی خفاف[مهر بیضی به خط نستعلیق:](العبد محمد اسماعیل)
14- محمد کاظم ساغریدوز کاشانی[مهر بیضی به خط نستعلیق:](... محمد کاظم...)
15-[محمد مهدی قطان][مهر بیضی به خط ثلث:](محمدمهدی)
متن وقف نامه
[بسم الله الرحمن الرحیم]باعث بر تسطیر این سطور میمنت دستور شرعیت مسطور بیان آن است که بعد از انتقال دکاکین و اماکن مفصله ضمن، به سعی عالی جناب مصالحله معزیالیه ضمن، خلف عالی جناب علیین ایاب مغفرت مآب / علام فهام غریق بحار رحمت حضرت رحمن، آقا میرمحسن امام الجماعة کاشانی.
عالی جناب مصالح له معزیالیه، تمامی سه باب دکان اول و دوم و چهارم مرقومه به تفصیل ضمن را از وضع دکانیت / اخراج و به وضع جدید از قرار وضع مسجد ضمن ساخته و جزء مسجد مزبور نمودند بلکه بوم (7) تمامی مسجد مزبور از جدید و قدیم آن را از نو به گچ ساخته و پرداخته.
تمامی سه باب دکان مزبوره را با اعیان / بوم مزبور همگی مسجد مزبور را وقف مؤبد صحیح شرعی و حبس مخلد صریح ملی نمودند بر کافهی مسلمین که در آن به نماز و عبادت یگانهی بیشریک و انباز اشتغال نموده مسجد و معبدشان / باشد و صیغهی وقف را به الفاظ صحیحه و عبارات صریحهی عربیه و فارسیه جاری نموده و ید خود را از ملکیت طلقیهی خود تخلیه نموده و به تصرف وقف مزبور داده و به آن اقرار و اعترف نمودند /.
تولیت آن را و راتبیت در امامهی جماعت در آن را به خود مفوض نمودند و با وفات خود بر اتقی و اصلح اولاد ذکور خود مفوض و هکذا ذکور اولاد اولاده و ان نزلوا نسلا بعد نسل و عقبا / بعد عقب و العیاذ بالله با انقراض ذکور براتقی و اصلح اناث اولاد خود مفوض نمود و هکذا اناث اولاد اولاده و ان نزلن نسلا بعد نسل و عقبا بعد عقب و با عدم قابلیت اولاد / معزیالیه در امامه ی جماعت مزبوره،
تعیین امام الجماعت به جهت مسجد مزبور با متولی مسجد مزبور خواهد بود و در یک زمان دو نفر امامت جماعت مسجد مزبور را اختیار نخواهد نمود بلکه زیاده از دو نفر / نیز اختیار نخواهد نمود.
یعنی واقف راضی به تعدد ائمه در یک زمان نمیباشد. خلاصه اینکه عالی جناب واقف در حیات خود، خود امامت جماعت مزبور را خواهد نمود و با وفاتش خارج از / سلسلهی اولادش بدون تعیین و اذن اولادش در مسجد مزبور امامت جماعت آن را اختیار نخواهد نمود.
و دکان سیم و پنجم از تفصیل ضمن را، واقف معزی وقف مؤبد شرعی و حبس مخلد ملی نمودند بر مسجد مزبور که منافع آنها در هر سال بعد از اخراجات لازمه ی آنها /
هر چه بماند تثلیث شده، یک ثلث صرف مرمت مسجد مزبور و یک ثلث مختص امام الجماعت مسجد مزبور و یک ثلث مختص خادم مسجد مزبور خواهد بود و تولیت آنها را به خود مفوض نمودند /
و بعد از خود به اتقی و اصلح ذکور اولاد خود و هکذا اولاد اولاده و ان نزلوا و با انقراض ذکور بر اناث اتقی و اصلح اولاد و هکذا اولاد اولاده و ان نزلن مفوض نمودند و صیغه جاری، و قبض و اقباض /
معمول گردیده به آن اعتراف نمودند و بر متولی هر عصر است که از قرار مسطور معمول دارد و کان ذلک تحریرا فی شهر رجب المرجب من شهور سنهی 1240 ه ق.
بعد از تاریخ عددی مذکور وقفنامه به مهر واقف با سجع محسن بن محمدعلی الحسینی مهر شده است.
حاشیه ی سمت راست به بالا مانند قباله ی پیشین دارای امضا و مهر شهود به شرح زیر است:
حق علی جوشقانی؛ عبدالکریم ولد حق کاظم؛ بخشعلی ولد آقا علی ممهور به مهر بیضی ناخوانا؛ مهدی قطان بایع خلف ممهور با مهر بیضی با سجع محمدمهدی؛ حی محمد ابراهیم نساج با مهر بیضی با سجع «سلام علی ابراهیم»؛ محمدعلی... ولد ملا عبدالله با مهر مربع و با سجع «عبده محمدعلی»؛ محمد حسن ولد آقا عقیل با مهر بیضی و با سجع «عبده الراجی محمد حسن»؛
کربلایی هاشم؛ بعد از این شهود شرح دیگری در حاشیهی مذکور آمده که در ذیل آن چهارده مهر دیده میشود:
در حاشیه ی سمت راست تکملهای بر مت نوشته شده است
و وقف مؤبد شرعی نمود واقف متن، تمامی یک باب دکان محقر متصل به درب مسجد از باب اعظم حین دخول به مسجد از جانب یمین محاذی خبازی / بر متولی مذکور متن که منافع آن را صرف خود نماید. وقفا، صحیحا، شرعیا (فمن بدله بعد ما سمعه انما اثمه علی الذین یبدلونه) فی تاریخ / و تولیت آن ایضا با متولی خواهد بود.
سجلات وقفنامه
1- بسم الله خیر الاسماء / اعترف دام فضله العالی بما سطر فیه بدایة و نهایه / لدی.[مهر بیضی شکل به خط نستعلیق:](عبده ابوالقاسم بن ابیسعید)
2- بسم الله سبحانه. / اعترف الواقف زیده مجده / و حفظ فی المواقف بما رقم فی المتن و الخامشیه / الدی /.
[مهر مربع شکل به خط ثلث:](العبد محمد حسین الحسینی)
3-[مهر مربع شکل به خط نستعلیق:](لا اله الا الله الملک الحق المبین عبده محمدباقر)
4- هو حسبی. / اعترف دام ظله بما رقم فیه لدی، حرره
[مهر مربع شکل به خط نستعلیق:](المتوکل علی الله للغنی عبده محمدصالح)
5-[مهر مربع شکل به خط نستعلیق:](محمد حسن)
6- هو حسبی. / اعترف دام ظله بما رقم فیه لدی، حرره[مهر بیضی شکل به خط نستعلیق:](عبده... الحسینی)
7- اعترف دام ظله لدی، حرره[مهر بیضی شکل به خط نستعلیق:](یا امام حسین)
8-[مهر مربع شکل به خط نستعلیق:](المتوکل علی الله عبده محمدعلی)
9-[مهر بیضی شکل به خط ثلث:](العبد محمد اسماعیل)
10-[مهر مربع شکل به خط نستعلیق:](عبده محمد ابراهیم)
شهود
1- حاجی علی جوشقانی.2- عبدالکریم ولد حاجی کاظم.
3- بخش علی ولد آقا علی.
4- مهدی قطان... خلف[مهر بیضی شکل به خط ثلث:](محمد مهدی)
5- حاجی محمد ابراهیم نساج[مهر بیضی شکل به خط نستعلیق:](سلام علی ابراهیم)
6- محمدعلی... ولد ملا عبدالله[مهر مربع شکل به خط نستعلیق:](عبده محمدعلی)
7- محمد حسن ولد آقا جعفر[مهر بیضی شکل به خط نستعلیق:](عبده الراجی محمد حسن)
8- کربلائی هاشم
مهرهای ذیل تکمله
1-[مهر بیضی شکل به خط نستعلیق:](عبده علی عسکر)
2-[مهر بیضی شکل به خط نستعلیق:](عبده محمد جعفر الحسینی)
3-[مهر بیضی شکل به خط ثلث:](العبد محمد اسماعیل)
4-[مهر مربع شکل به خط نستعلیق:](عبده محمدعلی)
5-[مهر بیضی شکل به خط نستعلیق:](سلام علی ابراهیم)
6-[مهر بیضی شکل به خط نستعلیق:](عبده الراجی محمد حسن)
7-[مهر مربع شکل به خط نستعلیق:](بنده آل محمد، هاشم)
8-[مهر بیضی شکل به خط نستعلیق:](پیرو دین محمدعلی عسکر)
9-[مهر بیضی شکل به خط نستعلیق:](یا امام موسی کاظم)
10-[مهر مربع شکل به خط نستعلیق:](... عبدالرحیم)
11-[مهر بیضی شکل به خط نستعلیق:](دارد به دل مهر علی، محمد)
12-[مهر بیضی شکل به خط نستعلیق:](محسن بن محمدعلی الحسینی)
13-[آقا میر محسن امام جماعت کاشانی]
پی نوشت :
1-تاریخ کاشان، تألیف عبدالرحیم کلانتر ضرابی (سهیل کاشانی)؛ به کوشش ایرج افشار، انتشارات امیرکبیر، چ 1356، 3 ش، صص 316 - 312؛ گفتنی است که این کتاب را مؤلف به سالهای 1287 و 1288 هق تألیف کرده است.
2-آقا میرمحسن کلهری پدر بزرگ آقا سید محمدرضای مجتهد کلهری کاشانی متوفی به اول محرم 1296 هق است ضمن اینکه شرح احوال این شخصیت به صورتی مختصر در مأخذ پیشین آمده تنها منبعی که تاریخ فوت آقا سید محمدرضای مجتهد را ثبت کرده عندلیب کاشانی است. این عندلیب کاشانی نامش میرتقی بن الحسین الحسنی کاشانی که متخلص به عندلیب است ماده تاریخ وفات مشارالیه در دیوان وی صص 154 - 153) دیوان عندلیب کاشانی، انتشارات فروغی، چاپ دوم، 1363 ش) ضمن قطعهای ساخته است که بیت ماده تاریخ این است: به چشم تر رقم زد با دل زار / «لوای علم و دانش از جهان رفت». گفتنی است که از مصراع تاریخ به حساب جمل سال 1295 به دست میآید ولی در مصراع اول با تعمیهای که در ترکیب «دل زار» به کار گرفته و مراد از آن حرف «الف» واژهی «زار» است که باید به مجموع عدد مصراع تاریخ افزود تا سال 1296 هق حاصل آید. مشارالیه والد سه فرزندی است که هر یک به گونهای از مشاهیر رجال تاریخساز دوران قاجاریه بودهاند یکی آقا سید جلال الدین حسینی کلهری کاشانی صاحب روزنامهی معروف حبل المتین کلکته؛ دیگری آقا سید حسن حسینی کلهری کاشانی صاحب روزنامهی حبل المتین تهران و سومی آقا سید میرمحمدعلی حسینی کاشانی که به نجف اشرف رفت و در آنجا مقیم شد. نگارنده شرح احوال دو شخصیت اول و دوم را تحت مادههای «حسینی کلهری کاشانی، سید جلال الدین» و «حسینی کلهری کاشانی، سید حسن» در مجلد ششم دایرةالمعارف تشیع نوشته است.
3-قطان: پنبه فروش،[فصلنامهی، میراث جاویدان].
4-بازاری که در آنجا ابریشم تابیده و نوار و قیطان بفروشند.
5-بازار ریسمان فروشان.
6-پنبه درستکنی و پنبهفروشی.
7-«بوم» در اصطلاح مردم کاشان به معنای «کف» است و منظور نویسندهی متن وقفنامه از به کار بردن این واژه آن است که از محل مورد مصارف تعیین شده مورد مصارف تعیین شده کف قدیم و جدید محوطهی داخلی مسجد را با گچ بسازند زیرا این کار در قدیم بسیار ارزانتر از فرش کردن با آجر بوده است ضمن این که فرش کردن کف محوطهی داخلی مسجد با گچ هیچ گاه کیفیت فرش کردن با آجر را ندارد.
میراث جاویدان
نویسنده:مهدی صدری
این مقاله در تاریخ 1403/5/17 بروز رسانی شده است
