مؤسسه و دائرة المعارف اسلام در ترکيه

پس از روي کار آمدن مصطفي کمال آتاتورک (1938 - 1881 م) در ترکيه و بنيان گذاري دولت لائيک و بر چيده شدن بساط خلافت عثماني، نهادهاي مذهبي تحت نظارت دولت تعطيل گرديد و فعاليت‏هاي ديني مردم از رونق افتاد. تشکيلاتي که متکفل موقوفات در خلافت عثماني بود نيز ملغي و بسياري از موقوفات ملي گرديد. اما مردم مسلمان ترکيه با اعتقادي که به وقف داشتند،همواره اين سنت را زنده نگاه داشتند و مراکزي محلي و کوچک و مردمي و گاه مخفي براي اداره‏ي موقوفات به وجود آوردند، تا اينکه دولت ترکيه به اجبار و براي کنترل فعاليت‏هاي ديني، سازمان اوقاف ترکيه را مجددا تأسيس کرد. اين سازمان در سرلوحه‏ي کارهايش تدوين Turkiye Diyanet Vakfi Islam ansiklopedisi (دائرة المعارف اسلام) را قرار داد. سازمان اوقاف در مقدمه‏ي جلد اول اين دائرة المعارف اين گونه مي‏نويسد:
اين سازمان با کمک‏هاي مردم، خدمت‏هاي ديني و اجتماعي و فرهنگي خود را بي وقفه ادامه مي‏دهد و دائرة المعارف موجود يکي از
خدمت‏هاي اين سازمان به فرهنگ ترک و اسلام است.
با توجه به اينکه دائرة المعارف نگاري به ديگر کارهاي فرهنگي و علمي، شاق و بسيار پر هزينه است و تاکنون کشورهاي جهان سوم معمولا در اين زمينه ناکام بوده و نتوانسته دائرة المعارف‏هاي جامع و متقن ملي تدوين کنند، اين اقدام سازمان اوقاف ترکيه را بايد مهم و شايسته‏ي تقدير دانست، چرا که در بين کشورهاي اسلامي بي نظير است. چون مديريت سازمان اوقاف توانست با امکانات وقفي از همه‏ي استعدادهاي مادي و معنوي داخل ترکيه استفاده کند و اين پروژه‏ي عظيم را به سرعت به پيش ببرد. به طوري که تا کنون بيست و دو جلد و تا مدخل Iskit آن منتشر شده است.
اين اقدام از نگاه ديگري نيز در خور ستايش است. ترکيه قبل از دولت لائيک و در دوران خلافت، يکي از اقطاب جهان اسلام و داراي فرهنگي پر بار و غني و فعال بود و صدها کتابخانه و مرکز علمي در آن داير و فعال بود ولي پس از روي کار آمدن دولت لائيک و رويکرد فرهنگ غربي، همه‏ي ميراث گذشته بايگاني شد و حداقل نشاط و رونق ديرين خود را از دست داد. از اين رو مراکز علمي جهان اسلام به تدريج از آن ميراث خفته در ترکيه منفصل شدند.و آن ميراث گرانبها به جهان اسلام و نيز به جهان علم و دانش عرضه نشد. سازمان اوقاف ترکيه با تأسيس بنيادي براي تدوين اين دائرة المعارف ميراث کهن اسلامي ترکيه را احيا کرد. صدها شخصيت دانشمندي که به بوته‏ي فراموشي سپرده شده بودند و آثار آنها در معرض نابودي بود، مورد شناسايي قرار گرفتند و به جهان معرفي شدند.
و بالاخره انفصال فرهنگي گذشته تا حدودي جبران شد.
مسؤول سازمان وقف ترکيه در مقدمه‏اي که بر آن نوشته انگيزه‏ي مسؤولان سازمان را اين گونه شرح داده است:
دائرة المعارف اسلام که سالهاي 1908 تا 1938 به زبانهاي آلماني، انگليسي و فرانسه توسط مستشرقان اروپايي تدوين شد راجع به خدمت‏هاي ترکها به اسلام، اطلاعاتي کم و گاهي ناقص و اشتباه عرضه کرده است. از اين رو سازمان اوقاف در صدد معرفي ميراث فرهنگي، علمي،ديني، فکري و هنري ملت‏هاي مسلمان و بويژه فرهنگ و تمدن ترک بر آمد تا اطلاعات صحيح و کافي با تدوين و نشر اين دائرة المعارف ارائه کند و اين ميراث به عنوان يک سند تاريخي به نسلهاي بعد انتقال يابد. ديگر ويژگي‏هاي اين دائرة المعارف را اين گونه بيان کرده است: اين کتاب مطابق ضوابط دائرة المعارف نويسي تأليف شده است و در مقالات کوشيده‏ايم که مسائل اتفاقي و مورد اجماع فوق و مذاهب اسلامي آورده شود.
در پيشگفتار علمي که گويا توسط مسؤول دايرة المعارف تدوين شده، علت روي آوردن به نگارش اين دائرة المعارف، رويکرد عمومي مسلمانان به فرهنگ و تمدن اسلامي و بيداري جهان اسلام و اهتمام به احياي اسلام و واگرايي نسبت به تمدن غرب دانسته است. و تأکيد مي‏ورزد که دوري از فرهنگ اسلام موجب مشکلات بزرگ فرهنگي و بحران هويت شده و براي غلبه بر اين مشکلات، شخصيتها و متفکران مسلمان را به معرفي اسلام، علوم اسلامي و تمدن اسلامي تحريض کرده است. جهان اسلام از ثروت‏هاي غني و موقعيت‏هاي ژئوپولتيک خوبي برخوردار است و مي‏تواند با اتکاي بر آنها جبران عقب ماندگي کند؛ ملت ترک وظيفه‏اي سنگين دارد زيرا بيش از نيمي از تاريخ اسلامي زير رهبري اين ملت قرار داشته است.
در همين پيشگفتار خلاء دائرة المعارف در زمينه‏ي مباحث اسلامي را با نقد دائرة المعارف اسلام ليدن و ضعفهاي آن و اينکه نمي‏تواند جوابگوي نيازهاي علمي مسلمانان باشد به خوبي بررسي کرده است. برخي موضوعات کم اهميت يا بي اهميت به عنوان يک مدخل آمده ولي بسياري از موضوعات و شخصيت‏هاي مهم نيامده است؛ دائرة المعارف اسلام براي مخاطبان غربي نوشته شده و در صدد تأمين نيازهاي علمي آنها بوده است؛ بسياري از مطالب آن از روي بي طرفي نوشته نشده بلکه با انگيزه‏ي عناد و تبليغ مسيحيت و يهوديت نگارش يافته است. با اين حال و علي رغم وجود اشکالات، مهمترين دائرة المعارف درباره‏ي اسلام است. البته در ترجمه‏ي ترکي آن سعي وافري در رفع اشکالات مزبور داشته‏اند. ولي ده‏ها موضوع جديد هست که در ترجمه نيامده است. ضرورت يک دائرة المعارف کامل و
جامع سازمان اوقاف ترکيه را وا داشت که به اين کار همت ورزد. اين سازمان از سال 1980 مطالعات مقدماتي را آغاز و در سال 1983 مؤسسه دائرة المعارف اسلامي را تأسيس کرد. پس از آن در طي پنج سال تمهيدات علمي و اداري و طرح هاي اجرايي را فراهم ساخت. سازمان علمي اين دائرة المعارف مستقل است به اين معني که در مدخل يابي، گزينش مطالب، تدوين مقالات و نشر به دائرة المعارف‏هاي ديگر وامدار نيست. مقالات مختصر و مفيد، و همراه با امضاي نويسنده در زير آن است. قلمرو موضوعي آن، همه‏ي جهان اسلام است ولي به فرهنگ و تمدن ترک اهتمام بيشتري دارد و موضوعات بيشتري به آن اختصاص داده است.
اين دائرة المعارف همانند ديگر دانشنامه‏ها در حد توان خود مقالات را يک دست و هم سطح نموده ولي هم سطح سازي کامل آنها غير ممکن است.
براي پيشرفت علمي متقن کارها، و گروهاي علمي از شصت تن متخصص در هر علم با عالي‏ترين مدارک تشکيل شده است. نام‏هاي اين گروهاي علمي پانزده گانه عبارتند از: زبان وادبيات عرب، تاريخ اديان، زبان و ادبيات فارسي، فقه، حديث، علوم تاريخي، انديشه و اخلاق، هنرهاي اسلامي، تاريخ تمدن اسلام، جغرافياي جهان اسلام، تاريخ کلام و مذاهب، تصوف، تفسير، زبان و ادبيات ترکي تاريخ و تمدن ترک.
فعاليت مدخل يابي با مطالعه‏ي گسترده‏ي منابع آغاز شد و بيست و دو هزار مدخل در زمينه‏هاي شخصيت‏ها، مکان‏ها، آثار و کتب، دولت‏هاي اسلامي، علوم اسلامي، مذاهب، طريقت‏ها، مؤسسات و جريان‏هاي اسلامي را استخراج و فهرست برداري کردند.
از منابع دست اول و مورد اطمينان استفاده شده و مقالات ديگر دائرة المعارف‏ها که احتمالا اشتباهي داشته، در اين دائرة المعارف تصحيح شده است. نسبت به مقالات ديگر دائرة المعارف‏ها، برخي مقالات مختصرتر - است چون نيازي به نقل جزئيات يا تحليل نبود - و برخي طولاني‏تر و حاوي نکات جديدي است.
در تدوين مقالات فقط به افراد گروهاي علمي بسنده نشده بلکه از افراد متخصص داخل و خارج ترکيه استفاده شده است. اما کادر اصلي را استادان دانشگاههاي ترکيه تشکيل مي‏دهند. همچنين سازمان دائرة المعارف به گونه‏اي است که هر روز بر کميت و کيفيت گروههاي علمي و پژوهشگران افزوده شود و در مجموع کادر مجربي از افراد دائرة المعارف نويس پديد آمده اند.
اين دائرة المعارف، به زبان ترکي جديد است و تاکنون بيست و دو جلد آن منتشر شده و اثري علمي در سطح بالاست.
افرادي که مسؤوليت‏هاي اصلي آن را بر عهده دارند عبارتند از: کمان گوران رئيس سازمان اوقاف ترکيه، بکير توپال اقلو و طيار آلتکولاچ و اسماعيل ارن سان هيئت امناي دائرة المعارف، هاليس آي‏هان مدير کل.
گفتني است که اين دائرة المعارف به عنوان کتاب مرجع، در زمره‏ي اساسي‏ترين منابع پژوهشگران و دانشجويان بويژه در زمينه‏ي اسلام است و تأثير بسزايي در معرفي اسلام در سراسر جهان دارد. از اين رو اقدام سازمان اوقاف ترکيه بسيار قابل تحسين است. اميد است ديگر سازمانهاي اوقاف و متوليات وقف کشورهاي اسلامي از اين منبع پر برکت در جهت خدمات اساسي و زيربنايي استفاده کنند.
در پايان اين نکته هم قابل تذکار است که دائرةالمعارف نويسي و سازمان‏هاي متصدي آن درکشورهاي اسلامي در دهه‏هاي اخير فعال‏تر شده ند و براي تبادل تجارب و اجتناب از کارهاي تکراري لزوما بايد نشست‏هايي حداقل سالانه داشته باشند.

---

معرفي سايت مرتبط با اين مقاله