عمارت قیصریه‏ ی اصفهان و ملاحظات وقف

عمارت قیصریه اصفهان، که یکی از پر شکوه‏ترین بازارهای تاریخی ایران است، در عهد سلطنت شاه عباس اول و در سال‏های قبل از پایتختی اصفهان (999 هجری قمری)(1)بنا به دستور دربار صفوی ساخته شد. این مجتمع عظیم تجاری، که بانی و مالک آن خود شاه عباس اول بود،

در ادامه‏ی ایام پادشاهی صفوی یکی از مکان‏های مهم شهری به حساب می‏آمد که شاهان صفوی همواره به کارکرد آن عنایت ویژه‏ای داشتند. مطلبی که در پیش رو دارید، بخشی از گذشته‏ی تاریخی این بازار را از منظر مباحث مربوط به فرهنگ وقف بررسی می‏کند.
 

وقف عمارت قیصریه

عمارت قیصریه در سال‏های نخستین پس از احداث، ضمن آنکه جزو ساختمان‏های جدیدی بود که به فرمان شاه عباس اول دایر گشته بود،

از املاک خاصه‏ی شاهی نیز به حساب می‏آمد. اسکندر بیگ ترکمان در تاریخ عالم آرای عباسی، آن را در شمار املاک و متملکاتی آورده که در «حیطه‏ی تملک و تصرف شرعی»(2)

شاه عباس قرار داشته است تا آن که سرانجام تصمیم می‏گیرد آن عمارت و بخشی دیگر از املاک و زمین‏های خود را وقف نماید؛ این موقوفات به نام موقوفات چهارده معصوم - علیهم‏السلام - مشهور شده‏اند.

اسکندر بیگ ترکمان در ذیل وقایع سال بیست و یکم جلوس شاه عباس اول نوشته است:
در این سال رأی صواب نمای اشرف اعلی، که شعله افروز خطایر غیبی و روشنی بخش دیده‏ی باریک بینان دقایق لاریبی است، به رهنمونی توقیعات یزدانی و تأییدات آسمانی، که همیشه قرین حال خیر مال آن حضرت است،

جمیع املاک و رقبات مکتسب خاصه‏ی خود را که در زمان دولت روز افزون در حیطه‏ی تملک و تصرف شرعی آن حضرت قرار گرفته بود .

و قیمت عادله آن‏ها زیاده از یک صد هزار تومان شاهی عراقی و حاصل آن‏ها بعد از وضع مؤونات زراعت به تسعیر وسط قریب به هفت هزار تومان می‏شد مع خانات عالیه و قیصریه و چهار بازار دور میدان نقش جهان اصفهان و حمامات،

که در آن بلده‏ی جنت نشان ترتیب یافته، وقف حضرات عالیات مقدسات چهارده معصوم - علیهم‏السلام - فرمودند و اقل حاصل را منظور داشته چهارده حصه کردند...(3).

سپس به تفصیل شروط این وقف نامه پرداخته، می‏نویسد:
به شروطی که در وقفیه‏ی معتبره‏ی مرقومه به قلم افادت رقم علامة العلمائی مجتهد الشأنی، شیخ بهاءالدین محمد [شیخ بهایی] مبین و مسطور است عمل نمایند و...(4).

در برخی منابع دیگر نیز با اندک تفاوت‏هایی از این موقوفات یاد شده است؛

به طور مثال سید حسن بن مرتضی حسینی استر آبادی، معاصر شاه سلطان حسین صفوی (حدود یک قرن بعد از وقف قیصریه) می‏زیسته است، در کتاب تاریخ سلطانی، در شرح حال شاه عباس اول درباره‏ی این موقوفات چنین می‏نویسد:

و تمامی اموال و اسباب و املاک و مکنت خود را وقف سرکار حضرات مطهرات، سدره مرتبات، عرش درجات، چهارده معصوم صلوات الله علیهم اجمعین فرمودند موافق وقف نامچه‏ی سوای تاریخ، که حسب الفرمان شرف صدور یافته به خط مرحوم شیخ بهاءالدین

محمد عاملی، شیخ الاسلام دار السطنه‏ی اصفهان، که حاصل و مداخل املاک و رقبات مذکوره هر ساله مبلغ چهارده هزار تومان می‏شده و به سر کار جدیدی موسوم است موافق شروط و قضیه‏ای - که حال معمول و مستمر است - داد و ستد می‏شود،

به شرح آن‏که: غرض از تنمیق این صحیفه آن که وقف نمود کلب آستان علی بن ابی‏طالب، عباس، آنچه تا حین صدور هذا الوقف عتبه،

در تحت تصرفات مالکانه‏ی خود را داشتند خالیا عن حق الغیر و عن کل ما منع صحة الوقف بر حرم اشرف و مرقد ارفع اقدس سید کونین و نبی ثقلین و صاحب مقام قاب قوسین - صلی الله علیه - و بر عتبه‏ی علیه و روضه‏ی قدسیه‏ی سلطان سریر ولایت، دیباچه‏ی صحیفه‏ی امامت و هدایت، المخصوص به تنصیص (انما ولیکم الله) و سلام الله علیه و علی اولاده المعصومین، و آن همگی و تمام کاروان سرای واقعه در صدر میدان نقش جهان اصفهان است مع قیصریه‏ی متصله به آن و کل بازار دور میدان مذکور و حمام واقع در جوار آن، مشهور به حمام شاهی، که جمیع آن‏ها احداث کرده‏ی کلب آستان علی بن ابی‏طالب است.... (5).
 

تولیت وقف

شاه عباس برای آن که بر این املاک بعد از جاری شدن صیغه‏ی وقف، هم چنان اشراف داشته باشد و نظارت کند، در وقف نامه مذکور، خود و سپس پادشاهان بعدی را متولیان موقوفات معرفی می‏کند.

تولیت وقف مذکور مادام الحیوة که به زمان ظهور حضرت صاحب الامر متصل باد به ذات اشرف خود و بعد از آن به پادشاهان گرامی نژاد که در ممالک ایران مسند نشین تخت شاهی و جالس سریر پادشاهی بوده باشند تفویض فرمودند....(6).
 

انگیزه‏ های شاه عباس برای وقف

دلایلی که در پس نیات وی برای به وجود آوردن این موقوفات کلان نهفته بود، برای ما کاملا شفاف نیست؛ به خصوص آن که متون مختلف، اهداف متفاوتی را برای این تصمیم ذکر کرده‏اند.
اسکندر بیگ ترکمان، منشی دربار شاه عباس، با مبالغه‏ای گزاف آن را «به رهنمونی توقیعات یزدانی و تأییدات آسمانی» دانسته و نوشته است:

چون عقلای دانشور و دانشمندان خرد پرور، که دقیقه شناسان مدارج افلاک و بینندگان خفیات نتایج عناصر و افلا کند، به دیده‏ی تأمل و انصاف نظر بدین امور خجسته اندازند در خاطرشان به یقین بپیوندد که در عالم اسباب و مقتضای طبع بشریت و هوا پرستی، که جزو اعظم سلطنت و فرمانروایی است، وقوع این حال از حوصله‏ی خیال ارباب تعلق بیرون است....(7)

صاحب کتاب وفیات العلماء دلیل این موقوفات را برکت تأثیر معنوی جناب ملا عبدالله شوشتری (ره) دانسته و چنین عنوان نموده است:

و [جناب ملا عبدالله شوشتری (ره)] بسیار کراهت داشت با شاه عباس صفوی؛ یک روز اتفاقا ملاقات شد؛ بسیار شاه از جناب ملا عبدالله احترام کرد و همان سبب شد که اوامر عبدالله را به موقع اجرا بگذارد .

و موقوفات مدارس و موقوفات معروف به چهارده معصوم [علیهم‏السلام] و مدرسه‏ی منسوب به ملا عبدالله [ره] در اصفهان بنا کرد و خود جناب ملا عبدالله را مدرس آن قرار داد و همچنین مدرسه‏ای برای جناب شیخ لطف الله و مدرس آن خود شیخ لطف الله را قرار داد همه‏ی این خیرات را می‏توان گفت باعث، ملا عبدالله شد (8).

البته با توجه به تظاهری که شاه عباس به دین مقدس اسلام داشته، بعید نیست که به سبب تکریم توصیه‏ی جناب ملا عبدالله شوشتری (ره)، که از اعاظم فقهای زمان بود، به این اقدام دست زده باشد.

راجر سیوری در کتاب ایران عصر صفوی، در ضمن بحث راجع به ویژگی‏های جامعه‏ی صفوی و ارتباط متقابل عالمان و بازار، راجع به تصمیم شاه این گونه می‏نویسد:

شاه عباس اول در 1607 م / 1016 - 1015 ه. ق تمامی املاک و اموال شخصی خود را وقف چهارده معصوم [علیهم‏السلام] کرد و تولیت آن را خود بر عهده گرفت .

و بعد از خود نیز به جانشینانش واگذار کرد. به سخن مورخ معاصر وی، اسکندر بیگ منشی، این نیکوکاری جز از سوی پادشاهانی که بعد از بخشش اموال خود، قصد کناره گیری از سلطنت و در پیش گرفتن زندگی زاهدانه را داشتند سابقه نداشت(9).

وی در ادامه راجع به پیامدهای این تصمیم شاه عباس توضیح می‏دهد که چگونه بعضی از صاحبان املاک برای مصونیت بخشیدن به اموال خویش در برابر تعدیات دولتی این روش را الگو قرار می‏دادند:

«همین یک عمل نه تنها مستقیما به وسعت اراضی وقف به مقدار نسبتا زیادی افزود، بلکه برای عده‏ی زیادی از زمین داران سر مشق شد تا به نحو مشابهی عمل کنند.

از طریق بر عهده گرفتن تولیت اوقاف و سپردن آن به خانواده‏شان پس از مرگ، این زمینداران بعد از دادن صدقاتی که جنبه‏ی ظاهری داشت، هم چنان به استفاده از عایدات موقوفات می‏پرداختند. بدین طریق تا حدی از خطر مصادره‏ی اموال و هم چنین پرداختن مالیات و دیون در امان می‏ماندند(10).

البته آنچه را که وی به عنوان آموزه‏های زمین داران از این حرکت شاه عباس ذکر نموده است، عملا نمی‏توان به همه‏ی موقوفات و نیات بانیان آن‏ها تعمیم داد و به حتم افراد خیر اندیشی نیز وجود داشته که در این مورد با حسن نیت عمل کرده‏اند.

آر. دی. مک چسنی با اتکا به متن کتاب روضة الصفویه‏ی اثر میرزا بیگ بن حسن جون آبادی، هدف شاه عباس از وقف قیصریه را در راستای سیاست‏های وی برای تسلط بر بازار، توصیف نموده و آورده است:

این استفاده از وقف هم، چون پشتیبان عمده‏ی مالی برای توسعه‏ی تجاری مجموعه‏ی میدان ابزاری اقتصادی بود که شاه برای جذاب کردن محله‏ی تجاری جدید برای کسانی که جایی در آن اجاره می‏کردند، و از آن مهم‏تر،

برای این که این محله را بر بازار هارون ولایت تفوق اقتصادی بخشد، اعمال می‏کرد... مستحدثات بازار میدان، حجرات و تیم‏ها و کاروان‏سراها و... چون وقف بود مشمول قانون ارث واقع نمی‏شد که تجزیه گردد...

ثبات نسبی موقوفه، به لحاظ مدیریتش، شاید در جذب مستأجر تجاری مؤثر بوده باشد. مضافا در این مورد خاص، شاه عباس در وقف نامه‏اش قید کرده بود که شاهان بعدی عهده دار نصب متولی وقف خواهند بود.

ایجاد چنین پیوند مستقیمی میان فعالیت کارآمد بازار میدان نیز شاید خود تضمین دیگری برای مستأجران بوده که حکومت حافظ منافع ایشان در بالاترین مرتبه خواهد بود(11).

تحلیل وی درباره‏ی انگیزه‏های شاه عباس از وقف این بازار و چهار بازار اطراف میدان، بی شک پیامدهای توفق بخشی را نشان می‏دهد که بر اعتبار تجاری و امنیت اقتصادی قیصریه در آن زمان می‏افزود.
 

رونق کارکردی قیصریه

حساسیت و توجه ویژه‏ای که شاه عباس برای رونق بخشیدن به عمل کرد بازار قیصریه و افزودن بر اعتبار تجاری آن مبذول کرده بود، موجب شد که در اندک مدتی این بازار به یکی از قطب‏های شاخص تجارت جهانی درعرصه‏ی ابریشم و سایر منسوجات گرانبها تبدیل گردد.

تحرک اقتصادی بالا، انباشت سرمایه و تراکم مراجعان منجر شد تا به فضاهای جدید در قیصریه احساس نیاز شود؛ زیرا این مرکز به عنوان مهم‏ترین مجتمع تجاری پایتخت، دیگر قادر نبود پاسخگوی حجم کارکردی جدید و الزامات عملکردی محوله باشد؛

لذا در این ایام همگام با سایر ساخت و سازهای جدید شهری، که برای بالا بردن قابلیت‏های پایتخت در پاسخگویی به نیازهای جدید صورت می‏پذیرفت، طرح توسعه قیصریه نیز مورد توجه قرار گرفت(12).
 

قیصریه و فراموشی حقوق وقف

متأسفانه بعد از انقراض پادشاهی صفوی و از هم پاشیدن نظم دیوانی، موقوفه بودن قیصریه به روشی که شاه عباس اراده کرده بود، فراموش شد. استیلای هفت ساله‏ی افغان‏ها در اصفهان تبعات شومی برای موقوفات داشت.

در کتاب سیاست و اقتصاد عصر صفوی از یک گماشته‏ی افغانی به نام ملا زعفران یاد شده که بر رافضی بودن اصفهانی‏ها و همه‏ی مردم ایران حکم داد و رفضه را کافر نامید.

و به استناد این حکم، رقبات دفتری صفویه را که تشخیص قرای دولتی و اربابی و موقوفه را به درستی معلوم می‏کرد و در چهلستون ضبط بود به زاینده رود افکند (13).

و این گوشه‏ای مختصر از جنایات افغان‏ها در زدودن ضوابط دیوانی مبتنی بر فقه شیعی بود.

به هر حال دقیقا مشخص نیست که از چه تاریخی، به موضوعیت وقف بودن قیصریه بی اعتنایی شده است؛ چنان که درحال حاضر اداره‏ی کل اوقاف و امور خیریه‏ی استان اصفهان نیز در زمینه‏ی مالکیت بر مجموعه‏ی قیصریه سند و ادعایی ندارد.

نکته‏ی جالب توجه آن که در بایگانی راکد این اداره‏ی کل، رونوشت وقف نامه‏ای وجود دارد مبنی بر آن که در سنه‏ی 1216 هجری قمری (بعد از حدود دویست سال از وقف قیصریه)، فردی به نام آقا سید علیا خلف حاجی میر حسن، کل این بازار را برای اولاد ذکور خود وقف می‏نماید(14).

دراین پرونده، نامه‏ای به تاریخ 11 / 3 / 71 به امضای رئیس اداره‏ی کل اوقاف و مهر آن اداره مبنی بر پی گیری و روشن نمودن وضعیت موقوفات مزبور وجود دارد، و دیگر هیچ سندی که گویای فرجام این موقوفات باشد، به چشم نمی‏خورد. برخی از قسمت‏های آن به این شرح است:

«وقف مؤبد ملی صحیح و حبس مخلد شرعی نمود تمامی و جملگی املاک و قرا و خان‏ها و باغات و دکاکین و سایر اشیای مفصله ذیل الکتاب را با کافه‏ی لواحق حصه‏ی سیاله‏ی موروثی عالیجاه واقف موفق عظم اله از...» و با شمردن باغات، خان‏ها، آبادی‏ها، مغازه‏ها، قنات، حمام، یخچال آسیاب و معدن در شهرهای مختلفی چون قزوین، تهران، اصفهان طالقان و شهریار. در ذیل املاک اصفهان آورده است:«... و شش دانگ بازار علی مشهور به بازار قیصریه واقعه در پایین مسجد شاه و...»

و سایر بناهایی که در اصفهان مالک آن‏ها بود، ذکر می‏کند و در ادامه می‏نویسد: «... وقف بر اولاد ذکور و ذکور اولاد ذکور بطنا و نسلا بعد نسل».

در ضمن اندکی از درآمد موقوفات یاد شده را به امور خیریه، به غیر از اولاد خود در نظر می‏گیرد. سپس به تفصیل شرح می‏دهد اگر اولاد ذکور او وفات یافت یا انقراض یابند، چگونه با موقوفات، عمل شود. در انتهای وقف نامه تاریخ آن نوشته شده است: «و کان ذلک فی شهر ذیقعدة الحرام سنة ست عشرة مأتین بعد الالف من الهجرة النبویة المصطفویة».

همان طور که در ابتدا نیز گفتیم، این پرونده جزو پرونده‏های راکد اداره‏ی اوقاف و امور خیریه‏ی استان اصفهان است. به هر حال در این جا هدف از ذکر این مطالب، قصد پی گیری حقوقی امر نیست و منظور آن است که بخشی از فراز و نشیب‏های تاریخی در گذر حیات این عمارت بیان شود.
 

خاتمه:

گفتاری که سپری شد، سعی بر آن داشت که بخشی از در هم تنیدگی ملاحظات فرهنگی (درحوزه‏ی وقف) با مسائل عمران شهری، در محدوده‏ای کوچک از شهرسازی اصفهان در عهد صفوی (مجموعه‏ی قیصریه) را کاوش و متجلی نماید.

هر چند کسب شناخت کامل و عاری از خطا در مورد این موضوع بعداز گذشت چهار قرن اندکی سخت است، امید آن می‏رود که پژوهش‏های آتی امکان فهم بیش‏تر و تبیین نکات مبهم را فراهم سازد.
 

پی نوشت:

1- افوشته‏ای نطنزی، محمود بن هدایت الله، نقاوة الاثار فی ذکر الاخیار، به اهتمام احسان اشراقی، چ 2، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، 1373، صص 377 - 376.
2- ترکمان، اسکندر بیگ، تاریخ عالم آرای عباسی، نیمه‏ی دوم، چ 2، تهران، انتشارات امیر کبیر، 1350، ص 760.
3- همان.
4- همان.
5- حسینی استر آبادی، از شیخ صفی تا شاه صفی (تاریخ سلطانی)، به اهتمام دکتر حسن اشراقی، چ 1، تهران، انتشارات علمی، 1364، صص 136 و 135.
6- ترکمان، اسکندر بیگ، همان، ص 761.
7- همان.
8- جلالی شاهرودی، حسین، وفیات العلما، مشهد، چاپخانه‏ی خراسان، بی‏تا، ص 76.
9- سیوری، راجر، ایران عصر صفوی، ترجمه کامبیز عزیزی، چ 1، نشر مرکز، 1372، ص 182.
10- همان، ص 183.
11- مک چسنی، آر. دی، «احداث اصفهان عباسی در متون صفوی»، ترجمه مهرداد محمود زاده، رواق، سال اول، شماره‏ی 1، (پاییز 1377)، صص 77 و 78.
12- جهت مطالعه بیش‏تر در این زمینه رک: کبیر صابر، محمد باقر، تحلیلی بر انتظام کالبدی و کارکردی مجموعه بازار قیصریه اصفهان (پایان نامه‏ی کارشناسی ارشد)، دانشگاه هنر، 1379.
13- باستانی پاریزی، محمد ابراهیم، سیاست و اقتصاد عصر صفوی، چ 4، تهران، انتشارات صفی علیشاه، 1376، ص 358.
14- اداره‏ی کل اوقاف و امور خیریه‏ی استان اصفهان، کد پرونده 45-و.
 

منبع:

میراث جاویدان
نویسنده: محمد باقر کبیر صابر
این مقاله در تاریخ 1403/01/11 بروز رسانی شده است.