تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی افریقیه در دوران حکومت اغلبیان (2)

رباط ها :

یکی دیگر از اقدامات امرای اغلبی در راستای اعتلای حکومت شان، ایجاد و احداث رباط های متعدد بوده است. حسین مونس در ارتباط با احداث رباط ها توسط اغلبیان می نویسد : « رباط ها اختصاص به مجاهدان و مرابطان (مرز داران) داشت. اعم از افرادی که به انگیزه دینی و تقوا طلبی در آن جا گرد می آمدند و یا نیرو های رسمی ارتش و حکومتی... رباط ها را معمولا حصار بلندی در میان می گرفت و در چهار گوشه حصار و نیز در فاصله معینی از دیوار های آن برج هایی قرار داشت که نگهبانان در آن ها به مراقبت از رباط می پرداختند و به هنگام خطر آتش بر می افروختند » ( مونس : 1390 : ج1 : 275)
تنها رباطی که امروزه از دوران اغالبه به جا مانده مربوط به شهر سوس است که در دوران زیاد الله بن اغلب ساخته شده است. این رباط در داخل باروی شهر از سمت دریا قرار دارد و طول ضلع باروی آن نزدیک به چهل متر است و در داخل بارو سه تالار بزرگ وجود دارد که به آن ها اسطوانات گفته می شود. این تالار ها بر روی ستون هایی قرار گرفته اند و سقف آن ها از سه پنبد تشکیل شده است. تالار ها یا اسطوانات به یکدیگر راه دارند و از آن ها به عنوان محل خوابیدن و غذا خوری استفاده می شده است. بعد از تالار ها صحن رباط قرار دارد که فضای وسیع رو بازی است و گزداگرد آن رواق هایی در دو طبقه ساخته شده است. در گوشه ای از صحن هم مسجد رباط قرار دارد. از دیگر قسمت های رباط، اتاق های خلوت گاه می باشد که مردم برای تلاوت قرآن و خواندن نماز و اذکار و اوراد در آن ها اعتکاف می کنند ( مونس : همان ؛ ابن رقیق : 1414: 34)
از دیگر رباط های معروف در این روره رباط المنستیر می باشد که به صورت یک شهر بوده است. در کتاب جغرافیای تاریخی کشور های اسلامی درباره این رباط آمده است : «ز جمله رباطهاى سوسه، رباط المنستیر است كه هرثمة بن اعین آن را در سال 180 ق بنا كرده است. منستیر خانه‏هاى فراوان و آسیابهایى ساخته شده از سنگ داشت. همچنین آبگیرى داشت همانند قلعه‏اى بلند و محكم و استوار كه در دو طبقه ساخته شده بود. در آن رباط مسجدى بود كه هیچگاه از شیخ فاضل و خیرخواه خالى نبود. در منستیر كاخى بزرگ و بلند وجود داشت و اطراف آن، حومه‏اى وسیع بود و در وسط آن حومه، قلعه‏اى بزرگ با ساكنین زیاد و مسجدها و بناهاى بلند چند طبقه بود. در سمت قبله مسجد نیز حیاطى وسیع بود كه در اطراف آن، گنبدهاى بزرگى ساخته بودند و زنان نیكوكار در زیر آنها گرد مى‏آمدند. به این صحن، گنبدهاى جامع مى‏گفتند. مسجد جامع شهر نیز مستحكم و استوار بود و همه آن از سنگ مرمر ساخته شده و در آن چوبى به كار نرفته بود. منستیر گرمابه‏هاى فراوان دارد. نزدیك شهر، كشتیهاى بزرگ، نمك بار مى‏كنند و به شهرها مى‏برند. در آنجا پنج رباط (پادگان) براى نگهبانى وجود دارد كه به صالحین و نیكوكاران آباد است. » ( قرچانلو : 1380 : ج‏2: 291) از دیگر اقدامات مهم اغلبیان در گسترش شهر نشینی ایجاد چاه آب و تالاب و استخر برای ذخیره آب برای رونق کشاورزی می باشد که تقریبا تمامی حکمرانان اغلبی به این مهم اهتمام نشان دادند و در جای جای قلمرو خود قنات و استخر ایجاد کرده بودند.

تحولات اجتماعی فرهنگی :

به جز تحولات شهر سازی که در دوران اغلبه صورت گرفت، تحولات اجتماعی فرهنگی مهمی نیز به وقوع پیوست که توانست دوران اغلبیان را به دوره ای ممتاز در اریخ مغرب اسلامی تبدیل نماید. حکمرانان اغلبی همگی عرب بودند و علاقه بسیار شدیدی در عربی کردن منطقه داشتند و در این زمینه نیز از هیچ کوششی فرو گذار نبودند. هر چند به جز مؤسس این سلسله بقیه حکمرانان خود بهره ای از علم و دانش نداشتند ولی به همت علما و اندیشمندان و زمینه سازی حکومت اغلبی، علم و دانش در این سرزمین رشد چشمگیری داشت.
مسجد جامع قیروان که در زمان عقبه بن نافع احداث شده بود از همان زمان مکان حضور تابعانی بود که برای مردم احادیث نبوی را روایت می کردند و بدین گونه مردم را با تعالیم اسلام آشنا می ساختند. از میان تابعینی که در این دوران در قیروان حضور داشت و حدیث می گفت عکرمه محدث را می توان نام برد ولی بزرگترین عالم در دوران اغالبه « سحنون » می باشد. ابن یونس مصری درباره تاریخ ولادت و وفات وی می نویسد : سحنون‏ بن سعید التنوخى مکنی به أبا سعد قاضى إفریقیه بود که در رمضان سال صد و هفتاد یا صد و هفتاد و یک به دنیا آمد و در سال دویست و شصت هجری در هشتاد سالگی وفات یافت » ( ابن یونس مصری : 1421 : ج‏2 : 91 )
سحنون اولین کسی است که کرسی تدریس در مسجد جامع قیروان را سامان بخشید . وی هنگامی که به عنوان قاضی دولت اغلبیان معرفی شد مشاهده می کرد که خوارج و پیروان دیگر مذاهب در مسجد جمع می شموند و درباره عقاید و مذاهب خود مناظره می کنند.سحنون دستور داد آن ها را پراکنده و از مسجد بیرون کنند به جز برخی از سنیان به کس دیگری اجازه تدریس و مناظره در مسجد را نداد. (مونس : 1390 : ج1: 276)
از دیگر مکان هایی که منشأ علمی در دوران اغلبیان به شمار می رفت به مسجد جامع زیتونیه نیز می توان اشاره کرد که توسط چند امیر اغلبی ساخته شده بود و در آن مباحث علمی جریان داشته است.
خلافت عباسی در این دوره برای رشد علمی جهان اسلام با استفاده از وزرای ایرانی اقدام به تأسیس بیت الحکه نمود و در این زمینه نیز فعالیت های بسیاری انجام داد و دانشمندان زیادی را از سرتاسر جهان اسلام برای بیت الحکمه استخدام نمود و پایگاه علمی بی نظیری را در بغداد به وجود آورد و توانست کتاب های زیادی را ترجمه و تإلیف نمایند. ابراهیم بن احمد، نهمین حکمران حکومت اغلبیان، به تقلید از دستگاه خلافت عباسی ، در شهر رقاده مکانی به نام « بیت الحکمه » تأسیس نمود که زبانزد خاص و عام گردید.
بیت الحکه قصری بود در رقاده که یک کتابخانه بزرگ نیز داشت و از کسانی که به علوم اوایل مانند هندسه و ریاضیات و علوم طبیعی و طب اشتغال داشتند دعوت به عمل می آمد تا در این مرکز به تحقیق و مطالعه بپردازند.
در واقع اغلبیان به تقلید از دستگاه خلافت سعی بر آن داشتند که منطقه افریقیه را مانند مرکز خلافت عباسی بنمایند و تقریبا نیز می توان گفت در این زمینه موفق عمل کردند چرا که آن ها توانستند منطقه افریقیه را از لحاظ اعتقادی یک دست نمایند و برای همیشه مذهب سنت در افریقیه غالب گردید. به گونه ای که خیلی زود در قیروان حوزه فقهی پدید آمد که ویژگی آن پایبندی و تعصب شدید نسبت به مذهب اهل سنت بود. هر چند در ابتدای کار مذهب مالکی یکه تاز و فراگیر نبود امام به تدریح به دلیل نگرانی علما اهل سنت از اختلافات، این مذهب مهم بر سایر مذاهب اهل سنت در افریقیه غلبه یافت و مذهب رسمی مردم افریقیه گردید.
این تلاش اغلبیان در ایجاد مراکز علمی باعث شد که دانشمندان زیادی در این سرزمین شکوفا شوند و هر یک سهم مهمی در راستای اعتلای تمدن اسلامی در افریقیه قرن دوم و سوم داشتند و علمایی همچون ابو عمر بهلول بن راشد رعینی و سحنون در این فضا رشد یافتند و توتنستند تأثیرات زیادی را در راستای گسترش علم و دانش در افریقیه داشته باشند.

نتیجه :

حکومت اغلبیان به عنوان نخستین حکومت نیمه مستقل جهان اسلام در غرب سرزمین های اسلامی بود که با کوشش و درایت ابراهیم بن اغلب و با تأیید خلفای عباسی تأسیس گردید. این حکومت به دلیل آن که در مرز جهاد با روم نیز وجود داشت سعی و کوشش فراوانی انجام داد تا بتواند رضایت خاطر خلیفه عباسی را فراهم آورد و به همین دلیل کوشش فراوانی در جهت اعتلای حکومت اسلامی در این منطقه از طرف اغلبیان صورت پذیرفت به گونه ای که از لحاظ سیاسی این حکومت نه تنها سد محکمی در برابر یورش رومیان به داخل سرزمین های اسلامی بودند بلکه در پاره ای مواقع همچون دوران زیاده الله اول، در مقام جهاد دستاورد هایی همچون فتح صقلیه (سیسیل) را به همراه داشت.
اغلبیان همچنین در راستای اعتلای سرزمین های تحت حکومتشان از مرکز خلافت عباسی، بغداد، الگو برداری کرده و سعی بر آن داشتند تا قیروان را نیز همچون شهر بغداد نمایند و در این زمینه تلاش های فراوانی کردند به گونه ای که امروزه مسجد جامع قیروان به عنوان یکی از مظاهر تمدنی دولت اغالبه همچنان موجود می باشد و یاد آور عظمت و اعتلای این شهر در دوران اغالبه است.
از دیگر اقدامات امرای اغلبی به تقلید از بغداد، تأسیس بیت الحکمه می باشد که باعث رشد علم آموزی در غرب سرزمین های اسلامی گردید و عالمان و دانشمندان بسیاری در قیروان پرورش یافتند که هر کدام در دوران خود باعث پیشرفت معارف اسلامی شد و برخی همچون سحنون، علاوه بر علم آموزی، بر مسند قضاوت اغالبه نیز نشست و در این زمینه توانست یاری گر حکومت اغلبیان باشد.
ایجاد قنات و کاریز ها نیز اقدام دیگر اغلبیان در جهت رونق شهر نشینی و کشاورزی بود به گونه ای که تقریبا تمامی امرای اغلبی قنات هایی را به اسم خود ایجاد کردند و همین امر باعث رونق کشاورزی بوده تا جایی که اکثر جغرافیدانان از رونق کشاورزی ای سرزمین ها سخن گفته اند.

پی‌نوشت‌ها:

1- دانشجوی دکتری تاریخ اسلام

منابع و مأخذ:
ابن رقیق ، ابراهیم بن قاسم (1414) ؛ تاریخ افریقیه و المغرب محقق / مصحح: محمد عزب، محمد زینهم: قاهره : دار الفرجانی للنشر و التوزیع .
ابن یونس مصری (1421) ؛ تاریخ ابن یونس المصرى‏ ؛ محقق و مصحح: عبدالفتاح، عبدالفتاح فتحى ؛ بیروت: دار الكتب العلمیة
پیرنیا، حسن ؛ عباس اقبال آشتیانی ( 1380)، تاریخ ایران از آغاز تا انقراض سلسه قاجاریه، انتشارات خیام، تهران.
حافظ ابرو، عبد الله بن لطف الله‏ ( 1375)؛ جغرافیاى حافظ ابرو ؛ محقق و مصحح: سجادى، صادق‏ ؛ تهران‏ : میراث مكتوب‏
حموی، یاقوت بن عبدالله (1995) معجم البلدان، بیروت : دار صادر.
حمیرى، محمد بن عبدالمنعم‏ (1984) : الروض المعطار فى خبر الأقطار ؛ محقق و مصحح: عباس، احسان‏؛ بیروت‏ : مكتبة لبنان ناشرون‏
زرکلی، خیر الدین ( 1989) الأعلام قاموس تراجم لأشهر الرجال و النساء من العرب و المستعربین و المستشرقین، بیروت، دار العلم للملایین.
قرچانلو، حسین (1380) ؛ جغرافیای تاریخی کشورهای اسلامی، تهران : سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگا ها (سمت)
قزوینى، زكریا بن محمد (1373) ؛ آثار البلاد و اخبار العباد ؛ ترجمه میرزا جهانگیر قاجار ؛ تهران‏: امیركبیر
مونس، حسین (1390) ، تاریخ و تمدن مغرب ؛ ترجمه حمیدرضا شیخی ؛ تهران : سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگا ها (سمت)
یعقوبى، احمد بن اسحاق (1356) ؛ البلدان ؛ ترجمه محمد ابراهیم آیتی ؛ ‏تهران: بنگاه ترجمه و نشر كتاب.