نگاهی به شهرستان تبریز

نویسنده: مصطفی مؤمنی

شهرستان تبریز در مغرب استان آذربایجان شرقی واقع است. از شمال به شهرستان شبستر، از شمال شرقی به شهرستان اهر، از مشرق به شهرستان هریس و شهرستان بستان آباد، از جنوب به شهرستان مراغه، از جنوب غربی به شهرستان اسکو و از شمال غربی به شهرستان شبستر محدود می‌شود و مشتمل است بر دو بخش مرکزی ( به مرکزیت تبریز) و خسروشهر ( خسروشاه سابق، به مرکزیت خسروشهر)، چهار شهر تبریز و باسمنج و سردرود و خسروشهر، و شش دهستان آجی چای، اسپران، میدان چای، سرصحرا (از بخش مرکزی)، تازه کند و لاهیجان (از بخش خسروشهر). (1)
شهرستان تبریز در منطقه‌ای نیمه کوهستانی- نیمه جلگه‌ای واقع شده که ساختمان آن بر اثر یک رشته چین خوردگی‌ها و پیشروی و پسروی دریاچه‌ای وسیع- که دریاچه‌ی کنونی ارومیه باقیمانده‌ی آن است- پدید آمده است. این شهرستان شامل جلگه‌ی وسیعی است که کوه‌های مرتفعی چون میشوداغ در شمال غربی و اینل- زینل / اینالی/ عون بن علی [ در زبان مردم: عینالی] یا کوه سرخاب در شمال و سهند در جنوب آن را احاطه کرده است. کوهستان آتشفشانی سهند ( بلندترین قله: 3707 متر ) با وسعت 400 کیلومتر مربع از کوه‌های متعددی تشکیل شده است و دریاچه‌های کوچکی در دامنه‌های آن وجود دارد. در دامنه‌های سهند چشمه‌های آب گرم متعددی نیز هست که غالباً به رودهای جاری از این کوهستان می‌پیوندند. دامنه‌های سهند تا ارتفاع 2500 متر پوشیده از مراتع طبیعی است که چراگاه دام‌های ایلات و دامداران است.
بخش عظیمی از جلگه‌ی تبریز، از مستعدترین جلگه‌های آذربایجان، با وسعتی حدود سیصد کیلومتر مربع (2) در این شهرستان قرار دارد. از پیدایش این جلگه، با توجه به داده‌های زمین شناختی خصوصاً وضع چینه شناسی و تحول زمین ساختی و تغییرات اقلیمی آذربایجان، معلوم می‌شود که آذربایجان محل تراکم عوارض چین خورده و ناهمواری‌های آتشفشانی است که مجموعه‌ی این عوارض، آذربایجان را به صورت فلات مرتفعی در شمال غرب ایران درآورده است. گسترش سفره‌ی بسیار ضخیمی از مواد آبرفتی در سطح جلگه‌ی کنونی تبریز، حاصل تحولات اقلیمی دوره‌ی پلئیستوسن (3) ( دوران چهارم) و بعد از آن در این منطقه بوده است. با توجه به تحول ساختمانی ومورفوکلیمایی این جلگه، عوارض و عناصری در آن می‌توان یافت که نشان دهنده‌ی وجود دو گونه اراضی است: مرتفع و متعارض، کم ارتفاع و مسطح. حد شمال و شمال شرقی جلگه را ارتفاعات اینل- زینل و ادامه‌ی آن، توده‌ی کوهستانی مُرو [= مورو]، در مقیاس وسیع منطقه پوشانده که اختلاف سطحی حدود 430 متر از سطح جلگه ایجاد کرده است. دامنه‌ی کشیده‌ی این مرتفعات با روند شمال غربی- جنوب شرقی از شمال غرب روستای بارِنج تا شمال فرودگاه تبریز را می‌پوشاند وپس از بریدگی – که رودخانه‌ی تلخه رود (4) (آجی چای) و کمورچای در آن ایجاد کرده است- در همان امتداد تا منطقه‌ی صوفیان ادامه می‌یابد. حداکثر ارتفاع این توده‌ی کوهستانی 1800 متر است که با توجه به تفاضل ارتفاع بین رأس و پای دامنه، سراشیبی معادل 30 درصد تا 40 درصد به وجود آورده است، لیکن در محل ورود تلخه رود به جلگه‌ی تبریز، خصوصاً در پشت فرودگاه تبریز، این شیب بسیار زیاد است. به نظر می‌رسد که ارتفاعات اینل- زینل در شمال و شمال شرقی، یکی از تنگناهای مورفولوژیک (پیکرشناسی) جلگه‌ی تبریز در گسترش منطقی شهر تبریز بوده است. علاوه بر ارتفاع این ناهمواری که عامل تعیین کننده‌ای در گسترش نیافتن شهر بوده است، دامنه‌های مشرف به جنوب یعنی شهر تبریز کلیه‌ی عوارض مورفودینامیک را نشان می‌دهد که اغلب در امتداد خط گسل صورت می‌گیرد. گسل عامل اصلی گسترش نیافتن شهر تبریز است. ناهمواری‌های جنوبی- که حاشیه‌ی جنوب و جنوب شرقی را می‌پوشاند- به صورت عوارض منقطع مشاهده می‌شود. حداکثر ارتفاع این عوارض 1780 متر است که به سمت مشرق و مغرب تا فواصل طولانی ثابت می‌ماند و به سمت مغرب، بعد از شیبی ملایم، در حوالی روستای لاله از بین می‌رود، لیکن در بخش شرقی، بعد از افت ارتفاع که به صورت گردنه‌ای ملایم ظاهر شده است و جاده‌ی تبریز- تهران از آن می‌گذرد، دوباره اوج می‌گیرد و به بخش مرتفع شمال شرقیِ امتداد اینل- زینل متصل می گردد. چشم انداز بخش غربی و شمال غربی جلگه- که مناطق همواری است و از تراکم مواد آبرفتی جدید و ریزدانه و نِهِشته‌های رودخانه‌ای جدید پوشیده شده- یکنواخت و کم عارضه است و تا حاشیه‌ی شرقی دریاچه‌ی ارومیه امتداد می‌یابد. (5)
بارزترین پدیده‌ی زمین ساختی منطقه‌ی اذربایجان، گسلِ جوانی است که از شمال شهر تبریز می‌گذرد. (6) جنبش این گسل سبب خمیدگی آبرفت‌های کوارترنر دشت تبریز، به ویژه در غرب روستای خواجه مرجان، و یکی از بارزترین عوامل توپوگرافی ( ناهمواری) گستره‌ی تبریز است. (7)
قسمتی از ترکیبات معدنی و گازهای ناشی از تحولات آتشفشانیِ سهند، در آب‌هایی که از شکاف کوه‌ها بیرون می‌ریزند حل یا ممزوج شده و چشمه‌های آب معدنی ایجاد کرده است. (8) در تبریز چندین چشمه‌ی آب معدنی و گرم وجود دارد، از جمله بارِنج، صیدکَند، سیاوان و کرگه. (9) آب گرم گوگردداری به نام گروه یا گراب نیز در شمال شرقی تبریز از یکی از دره‌های کوه سرخاب به نام «دره گرو» روان بوده است و در کوی شتربان، گرمابه‌ی بزرگی روی آن ساخته بودند. این آب گرم تا صد سال پیش روان بوده ولی اکنون چشمه‌ی آن کور شده و از میان رفته است. (10) وجود چشمه‌های آب معدنی و گرم را در شهر تبریز و پیرامون آن، علت پیدایش تبریز دانسته اند.
تبریز را دو رود سیلابی آبیاری می‌کند: تلخه رود (بزرگ ترین رود تبریز با آب سالانه) و رود فصلی مهران رود یا میدان چای. آب تلخه رود به علت عبور از اراضی گچی و نمکدار، شور و تلخ است و برای کشاورزی چندان مناسب نیست. مهران رود در بیشتر ماه‌های سال کم آب و خشک است. (11) این رود که از دامنه‌های کوه سهند سرچشمه می‌گیرد، از طریق دره‌ی لیقوان چای به باسمنج می‌رسد و تقریباً با جهت شرقی- غربی ادامه می‌یابد و با بهره گیری از آب رودهای فصلی و فرعی به طرف تبریز می‌رود. (12) تلخه رود که از دامنه‌های جنوبی سبلان وگردنه‌ی نیز سرچشمه می‌گیرد، بعد از عبور از جلگه‌ی سراب و دریافت چندین شعبه از دامنه‌های قوشه داغ در شمال و بُزقوش و سهند در جنوب، وارد جلگه‌ی تبریز می‌شود و در امتداد جاده‌ی تبریز- آذرشهر به سمت جنوب غربی جریان می‌یابد و در حوالی گاوگان به دریاچه‌ی ارومیه می‌ریزد. میانگین آبدهی تلخه رود در ایستگاه اندازه گیری ناحیه‌ی وَنیار در مدخل رودخانه به دشت تبریز ( شرق تبریز) در جاده‌ی تبریز- اهر، 5/12 تا حدود 15 متر مکعب در ثانیه است. (13)
بخش اعظم آب این شهرستان از منابع زیرزمینی دامنه‌های شمالی سهند (سعیدآباد و قزلجه میدان و لیقوان) تأمین می‌شود. جنس زمینِ این منطقه از عوامل اصلی تشکیل سفره‌ی آب زیرزمینی است. توف‌های آبرفتی این منطقه، محل مناسبی برای نفوذ آب‌های سطحی است. ضخامت این لایه‌ها از جنوب به شمال کاسته می‌شود و مواد تشکیل دهنده‌ی آنها اغلب قلوه سنگ و سنگ‌های درشت و شن و ماسه و در بعضی نقاط همراه با کائولین است. بافت خاک نیز از متوسط تا سبک تغییر می‌کند. نفوذپذیری خاک منطقه موجبات تشکیل لایه‌های آبدار را فراهم آورده است. ضخامت این لایه‌ها از چند متر تا 500 متر تغییر می‌کند. بر اساس مطالعات ژئوفیزیکی، حداکثر آبرفت‌های دره‌ی لیقوان 340 متر است. بررسی ژئوفیزیکی منطقه، از جمله در روستاهای دیزَج و حاج عبدال، نیز نشان دهنده‌ی وجود سفره‌های زیرزمینی تحت فشار در این قسمت‌ها و سفره‌های نیمه تحت فشار در مجاورت سعیدآباد است .(14) در حوالی شهر تبریز 35 کاریز با آب دایمی وجود دارد.
ارتفاع بالا و توپوگرافی کوهستانی منطقه‌ی تبریز، بر آب و هوای آن تأثیر می‌گذارد و ترکیب این عوامل، شرایط محیطی دشواری به وجود می‌آورد. کمبود نباتات و فقر خاک با سرمای سخت زمستان‌ها نیز این وضع را حادتر می‌کند. (15) تبریز به سبب این موقعیت جغرافیایی، سردسیر است و آب و هوای استپی خشک با زمستان سرد بسیار برّی دارد. (16)
میانگین دمای ماهانه در دی ( سردترین ماه سال ) 5/2 - ، در فروردین 5/10 ، در تیر ( گرم ترین ماه سال ) 4/25 ، و در مهر 1/14 و میانگین دمای سالانه 9/11 است. میانگین روزهای یخبندان در سال 2/108 روز و بیشتر از اواخر پاییز تا پایان زمستان است.
میانگین بارش سالانه 330/1 میلیمتر و بیشترین میزان آن در هشت ماه سال، از مهر تا اردیبهشت ( /292 میلیمتر )، است. هوای تابستان‌ها خشک و حداقل بارش در مرداد 6/4 میلیمتر است و به علت نیمه خشک بودن اقلیم منطقه، نیاز گیاهان به آب از اواسط اردیبهشت تا اواسط پاییز زیاد است. میانگین بارش در زمستان 3/133 میلیمتر (بیشتر به صورت برف )، در بهار 8/ 121 میلیمتر، در تابستان 7/20 میلیمتر و در پاییز 3/74 میلیمتر است. نوسان بارندگی سالانه از 3/513 میلیمتر در سال‌های پر بارش تا حداقل 4/192 میلیمتر در سال‌های کم بارش گزارش شده است که خطر سال‌های سیلابی و خشک سالی روشن می‌گردد. (17)
در سال‌های سیلابی، اواخر بهار و اوایل تابستان طوفان همراه با رعد و برق و تگرگ می‌وزد و در این دوره آخرین برف‌های زمستانی ذوب می‌شود. از این رو، با توجه به گزارش‌هایی که از دوران مغول تا قرن حاضر در دست است، گاه در تیرماه سیلاب‌های سنگین به شهر خسارات فراوانی زده است.
شهرستان تبریز معادن سنگ ساختمانی، سنگ گچ، سنگ تراورتن الوان، پوکه‌ی معدنی، زغال سنگ و خاک رس دارد.
در این شهرستان انواع درختان راش و بلوط و ممرز و افرا و ون و بعضی درختان میوه‌ی جنگلی مانند گردو و گیلاس و فندق و سیب و گلابی وجود دارد. در بیشتر نواحی آن گیاهانی از قبیل کنگر وحشی، خارشتر، چمن، خاکشیر، قیاغ اولی، شیرین بیان، روناس، گندمیان، بومادران وگون کتیرا در بیشتر ایام سال می‌روید. (18) پوشش گیاهی در جلگه‌ی تبریز به صورت مراتع ییلاقی (به وبژه در دامنه‌ی توده‌ی کوهستانی سهند) و مراتع قشلاقی ( اطراف دریاچه‌ی ارومیه) است. پوشش گیاهی دامنه‌های سهند به علت شیب تند و ستگلاخی بودن، مانند سبلان غنی نیست و گونه‌های گیاهی نواحی مرتفع آن مانند گونه‌های مناطق کوهستانی است. در نواحی جلگه‌ای و کم ارتفاع گیاهانی از گونه‌ی گیاهان ایران مرکزی و نواحی خشک تر، مانند خارشتر، فراوان وجود دارد. (19)
از جانوران آنجا گرگ و گراز و روباه و خرس و قوچ و میش و بز وحشی و شغال و آهو وخرگوش است. از پرندگان بومی کبک و اردک و غاز و قرقاول و از پرندگان مهاجر پلیکان و فلامینکو، انواع مرغابی و دُرنا و لک لک و حواصیل در حوالی رودخانه‌های این شهرستان فراوان است. (20)
در سرشماری 1375 ش، شهرستان تبریز 509، 486، 1 تن جمعیت داشته، شامل 584، 304، 1 تن شهرنشین و 925،181 تن روستانشین. (21) (22)
ترکیب سنی جمعیت این شهر جوان است. (23) مردم تبریز به ترکی آذری و فارسی گفتگو می‌کنند. آنان مسلمان و بیشتر شیعه‌ی دوازده امامی اند. حدود چهار درصد از جمعیت این شهرستان مسیحی اند. (24)
عشایر ارسباران تابستان‌ها را در دامنه‌های سهند و میشو داغ این شهرستان می‌گذرانند. (25)
اقتصاد شهرستان تبریز از قدیم الایام به ترتیب مبتنی بر کشاورزی و باغداری، تجارت، صنایع و دامداری بوده است. پرورش کرم ابریشم از دوران صفوی در این شهرستان رایج بوده ولی اکنون از اهمیت آن کاسته شده است. قالی بافی آنجا از دیرباز اهمیت داشته و فرش تبریز یکی از اقلام صادراتی کشور است. این شهرستان دارای کارخانه‌ی ماشین سازی تبریز ( در ناحیه‌ی قراملک )، تراکتورسازی ایران ( در شش کیلومتری راه تبریز- سردرود)، پالایشگاه تبریز ( در غرب شهر صنعتی تبریز )، نیروگاه بزرگ حرارتی ( ابتدای راه تبریز به آذرشهر)، چند کارخانه‌ی کبریت سازی و کارخانه‌ها و کارگاه‌های متعدد مواد غذایی و شیمیایی و پوشاک و نساجی است؛ از این رو، یکی از قطب‌های صنعتی کشور به شمار می‌آید.(26)
دامداری سنّتی و صنعتی این شهرستان اهمیت خاصی دارد. دامنه‌های سهند از مراکز مهم پرورش زنبور عسل در ایران است. (27)
وجود راه‌های اصلی و فرعی و راه آهن و فرودگاه، نقش عمده‌ای در مبادلات بازرگانی این شهرستان دارد. (28)

پی‌نوشت‌ها

1-ایران، وزارت کشور، ص1.
2- حسین زاده، دلیر، ص2.
3- pleistocene.
4- ر.ک. دانشنامه‌ی جهان اسلام، ذیل «تلخه رود».
5- خیام، ص 91- 98.
6- ذکاء 1368 ش ب، مقدمه‌ی ظهوریان ایزدپناه، ص 10؛ پورکرمانی و آرین، ص 68.
7- پورکرمانی و آرین، ص 68-69.
8- مشکور، 1352 ش، ص 12.
9- ذکاء، 1368 ش الف، ص 151- 152.
10- همان، ص 196- 197.
11- مشکور، 1352ش، ص5.
12- ساری صراف و رسولی، ص17.
13- موحّد دانش، ص 294- 295.
14- عزیزپور، ص130- 131.
15- ملویل (Melville)، ص27.
16- شوایتزر (Schweizer)، ص33.
17- آلکس، ص188.
18- فرهنگ جغرافیائی آبادی‌ها، ج6، ص46.
19- دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج1، ص 222.
20- براساس سرشماری 1385 ش: شهرستان تبریز 1557241 تن جمعیت داشته، شامل 1427323 تن شهرنشین و 250482 تن روستانشین.
21- فرهنگ جغرافیائی آبادی‌ها، همان جا.
22- مرکز آمار ایران، 1376 ش ب، ص چهل.
23- ر.ک. همو، 1376 ش الف، ص نوزده.
24- فرهنگ جغرافیائی آبادی‌ها، ج6، ص 47.
25- همان جا.
26- همان، ج6، ص 47- 48.
27- همان، ج6، ص 49- 50.
28- همان، ج6، ص 50.