نویسنده: مصطفی مؤمنی

شهر تبریز مرکز شهرستان تبریز و مرکز استان آذربایجان شرقی است. در ارتفاع 1400 متری در 635 کیلومتری غرب تهران، 135 کیلومتری جنوب جلفا و 50 کیلومتری شمال غرب ایران و قطب بازرگانی، صنعتی، سیاسی، اداری، فرهنگی، نظامی و کانون ارتباطی شمال غرب ایران است. (1)
شهر تبریز در مغرب استان آذربایجان شرقی، در منتهاالیه مشرق یا تقریباً جنوب شرقی جلگه‌ی تبریز واقع است. از شمال به کوه اینل- زینل و از جنوب به دامنه‌های شمالی سهند و از مشرق به ادامه‌ی کوه اینل- زینل محدود می‌شود. در مغرب آن زمین‌های هموار جلگه‌ی تبریز قرار دارد. تلخه رود پس از قطع کردن رشته کوه اینل- زینل، از شمال غربی به شهر تبریز وارد می‌شود و مخروط افکنه‌ی وسیعی تشکیل می‌دهد. مهران رود نیز پس از عبور از باسمنج به شمال غربی متمایل و از مشرق به شهر تبریز وارد می‌شود و با جهت شرقی- غربی از این شهر می‌گذرد و سرانجام به تلخه رود می‌پیوندند. شهر تبریز به شکل جلگه‌ی بین کوهی یا چاله‌ی نسبتاً بزرگی است که از سه طرف با کوهستان احاطه شده است، اما در مغرب به زمین‌های همواری باز می‌شود که عمدتاً شوره زارهای ناشی از مخروطه افکنه‌ی تلخه رود هستند. ارتفاع شهر تبریز بین 1350 تا 1550 متر و شیب عمومی زمین‌های آن به طرف مرکز شهر و سپس به طرف مغرب است. (2)
تبریز به سبب قرار گرفتن در ناحیه‌ی کوه‌های آتشفشانی، زلزله خیز است و به علت واقع بودن بر سر راه تلخه رود و مهران رود سیل گیر است. مهران رود را، که از ارتفاعات شمالی سهند سرچشمه می‌گیرد، در شهر «میدان چای» می‌نامند. این رود با عرض متوسط سی متر و عمق متوسط چهار متر از مدخل جاده‌ی ترانزیتی تهران- تبریز وارد شهر می‌شود و پس از عبور از محلات باغمیشه/ بغ میشه/ بغ مشه، بِیلا کوه/ ولیان کوه، پُلِ سنگی، ششگِلان/ شش گیلان/ شش گیله، بازار راسته کوچه، و امیر خیز سرانجام از کنار محله‌ی چوست دوزان به زمین‌های کشاورزی محلات حجتی و ستارخان می‌رود و در یک کیلومتری پل فرودگاه به تلخه رود می‌پیوندد. (3) با توجه به غنی بودن سفره‌های آب زیرزمینی این منطقه، بیشترین مقدار آب آشامیدنی تبریز از این منابع و از آبرفت‌های دره‌ی لیقوان و سعیدآباد تأمین می‌شود و تقریباً تمامی چاه‌ها و قنوات در این قسمت‌ها حفر شده اند. (4)
آب و هوای تبریز معتدل و نیمه مرطوب است. حداکثر دمای آن 35 و حداقل 20- و متوسط بارندگی سالانه‌ی آنجا حدود 280 میلیمتر است. (5)
منابع اصلی آب آشامیدنی، منابع زیرزمینی دامنه‌های شمالی سهند بوده، ولی چون سطح این آب‌ها پایین رفته، حفر چاه در این منطقه ممنوع شده است. (6) بخش عمده‌ی آب آشامیدنی از منابع زیرزمینی دامنه‌های شمالی سهند (81 حلقه چاه عمیق و یازده رشته قنات)، برابر با 7/1 متر مکعب در ثانیه، و قسمتی نیز از چاه‌های داخل شهر ( چهارده حلقه)، برابر با 5/0 مترمکعب در ثانیه، تأمین می‌شود؛ بنابراین، تولید آب حداکثر 4/2 متر مکعب در ثانیه است. (7)
شهر تبریز برای توسعه‌ی فیزیکی با تنگناها و ناهمواری‌های طبیعی (8) مواجه است. همچنین وجود شیب‌های تند به طرف شمال و جنوب شهر، در ایجاد پدیده‌ی لغزش سهم مهمی دارند. شیب کم بخش میانی منطقه، از نظر سطح آب‌های زیرزمینی و اشباع زمین مشکلاتی پدید می‌آورد و منطقه از نظرآب‌های زیرزمینی و بافت خاک، به طرف غرب تبریز، یعنی از حوالی الوارِ پایین به بعد، اشباع است. علاوه بر این، بخش بزرگی از این قسمت را زمین‌های نمکی تشکیل می‌دهد. در محدوده‌ی فعلی شهر و در مسیر توسعه‌ی آن به طرف شمال غربی و غرب و شرق امکان نشست ناشی از تراکم و تراکم هیدرولیکی و انحلال و پایین رفتن سطح آب‌های زیرزمینی وجود دارد. عواملی چون وجود گسل و سستی زمین منطقه- که حاصل وجود آبرفت‌های جوان یا اساساً زمین‌های آبرفتی و سازَندهای مارنی در بخش‌های مختلف محدود است- و آب‌های زیرزمینی نزدیک به سطح زمین و امکان لغزش، خطر بروز زلزله را در این منطقه چند برابر کرده است. سطح آب‌های زیرزمینی از دیگر مشکلات محدوده است که نتیجه‌ی توسعه‌ی متمرکز و فزاینده‌ی شهر است. قرار گرفتن شهر در منتهاالیه شرقی چاله‌ی تبریز- با توجه به مشخصات توپوگرافی این چاله و بهره گیری از شرایط دره‌ی گسترده و بادهای آرام به ویژه در زمستان- مهم ترین عامل ایجاد وارونگی دما در این منطقه به شمار می‌رود؛ لذا، شکل زمین این ناحیه برای توسعه‌ی شهر صنعتی مناسب نیست. (9)
مساحت شهر تبریز در دوره‌های مختلف چنین بوده است: در 1280 ش حدود 700 هکتار، در 1335 ش حدود 1770 هکتار، در 1355 ش حدود 4580 هکتار، و در 1365 ش بیش از 14000 هکتار. (10) این ارقام توسعه‌ی تبریز را در طول این ادوار نشان می‌دهد.
جمعیت تبریز در سرشماری 1335ش، 289996 تن بود. در 1337 ش استان آذربایجان به دو استان آذربایجان شرقی ( به مرکزیت تبریز ) و آذربایجان غربی (به مرکزیت رضائیه / ارومیه ) تقسیم شد. در 1365 ش جمعیت تبریز 971482 تن بود. نرخ رشد جمعیت از 1335 تا 1345، 4/3 درصد، و از 1345 تا 1355 ش، 4 درصد و از 1355 تا 1365ش، 5 درصد بوده است. (11) با اینکه قلمرو تبریز بار دیگر در 1372 ش با تقسیم آذربایجان شرقی به دو استان آذربایجان شرقی ( به مرکزیت تبریز) و استان اردبیل ( به مرکزیت شهر اردبیل ) (12) کاهش یافت، در آبان 1375 همان طور که پیشتر اشاره شد شهر 1191043 تن جمعیت داشت؛ (13) که بدین ترتیب جمعیت تبریز از 1335 ش تا 1375 ش بیش از چهار برابر شده است. این افزایش در مقایسه با روند عمومی رشد جمعیت کشور در چهار دهه اخیر بیشتر است.
تبریز به سبب داشتن امکانات و اعتبار محلی و منطقه ای و ملی و بین المللی، مهاجرپذیرترین شهر استان است؛ از این رو، شهر جدید سهند، در 24 کیلومتری تبریز در کنار جاده‌ی تبریز- آذرشهر، در دست ساخت است تا سرریز جمعیت شهر تبریز را جذب کند و کانون جدیدی برای جمعیت و اشتغال ایجاد سازد و زمین مناسب برای توسعه‌ی شهری فراهم آورد. (14)
زبان مردم تبریز ترکیِ آذری و فارسی است. آنان پیش از رواج یافتن زبان ترکی، به گویش آذری سخن می‌گفتند که تا حدود قرن یازدهم در آذربایجان رایج بود و هنوز هم بقایایی از آن با نام «تاتی» در برخی از روستاها متداول است از زبان آذریِ مردم تبریز از قرن یازدهم مطالبی وجود دارد. زبان آذری با نفوذ زبان ترکی در آذربایجان به تدریج ضعیف شد و در دوره‌ی محمود غزنوی (389- 421) و سلجوقیان و به ویژه پس از یورش‌های تیمور و دوره‌ی اتابکان و مغولان و ترکمانان قراقوینلو و آق قوینلو و صفوی کم کم ترکی در آذربایجان رایج و سپس زبان رسمی آنجا شد. (15)
مردم تبریز شیعه‌ی دوازده امامی اند. تعدادی مسیحی، از ارمنیان، نیز در این شهر سکونت دارند.
اقتصاد شهر تبریز مبتنی است بر فرآورده‌های کشاورزی شامل غلات و حبوبات و تره بار و میوه؛ تولیدات دامی از قبیل فرآورده‌های لبنی و پوست و پشم و چرم و تخم مرغ و عسل؛ تولیدات صنعتی از جمله تراکتور تولید کارخانه‌ی تراکتورسازی تبریز ( تأسیس 1349 ش) و ابزار کشاورزی تولید کارخانه‌ی ماشین سازی تبریز ( تأسیس 1346 ش)، نفت تصفیه شده محصول پالایشگاه تبریز ( تأسیس 1356 ش )، کفش و انواع تولیدات چرمی، پوشاک، انواع شال پشمی، تولدات معدنی از قبیل سنگ آهک، سنگ گچ و پوکه‌ی معدنی که همه‌ی این اقلام جنبه‌ی صادراتی دارند. (16)
بازار تبریز با بیست راسته و راسته بازار، 35 سرا، 25 تیمچه، یازده دالان و حدود 5500 مغازه، حجره، فروشگاه و چهل صنف و شغل، هنوز هم بازار اصلی داد و ستد تبریز است. در این بازار علاوه بر مسجد جامع، نوزده مسجد دیگر و نُه مدرسه‌ی دینی وجود دارد. (17)

پی‌نوشت‌ها

1- فرهنگ جغرافیایی آبادی‌ها، ج6، ص 50؛ پرهیزگار، ص 241.
2- عزیزپور، ص 58- 59.
3- ساری صراف و رسولی، ص 17.
4- عزیزپور، ص 130- 131؛ نیز ر.ک. مشکور، 1352ش، ص 10- 11.
5- فرهنگ جغرافیائی آبادی‌ها، ج6، ص 50.
6- عزیزپور، ص 191.
7- همان، ص 136، 191.
8- همان، ص 66.
9- همان، ص 199- 204.
10- عزیزپور، ص 58- 59.
11- زنجانی و رحمانی، جدول 3- 1.
12- پرهیزگار، ص 227، پانویس1.
13- مرکز آمار ایران، 1376 ش ب، ص هفتاد و دو.
14- قربانی، ص 110.
15- دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج1، ص 259- 261؛ دانشنامه‌ی ایران و اسلام، ج1، ص 61- 68؛ نیز ر.ک. دانشنامه‌ی جهان اسلام، ذیل «تات».
16- فرهنگ جغرافیائی آبادی‌ها، ج6، ص 52- 53.
17- خاماچی، ص 138- 168، 171- 180، 271.