معرفي بناهاي مذهبي تاريخي شهرستان جاجرم

مقدمه

شهرستان جاجرم در جنوب غربي استان خراسان شمالي واقع است و از شمال به بجنورد (مرکز استان)، از شمال غرب به استان گلستان، از شرق به اسفراين،از جنوب شرق به سبزوار و از سمت غرب به استنان سمنان محدود مي‏شود.
آب و هواي جاجرم «معتدل و خشک، بيشترين درجه گرما در تابستان‏ها تا 40 درجه بالاي صفر و کم‏ترين درجه در زمستان‏ها تا 15 درجه زير صفر و ميزان بارندگي سالانه حدود150 ميلي متر است(1).
اين شهرستان از نظر تقسيمات کشوري شامل سه بخش است. بخش مرکزي، بخش شقان (دنباله‏ي جلگه حاصلخيز مانه و سلماس) و بخش سنخواست (همجوار با اسفراين).

وجه تسميه جاجرم

«جاجرم ولايتي است از خراسان. قصبه‏اي است معمور و آباد و قلعه‏ي بزرگ دارد که در وسط واقع است و اطرافش بساتين و مزارع دارد و چهارصد خانوار در آن ساکن‏اند و در اصل «جاگرم» و ميانه‏ي نشابور و جوين وجرجان واقع شده...»(2)

پيشينه‏ي تاريخي

«در سال 1369 ضمن بررسي اطراف جاجرم در مجاورت تپه‏اي به نام «تپه‏ي پهلوان» تعداد فراواني تيغه و ابزار سنگي مشاهده شد که با توجه به کيفيت ساخت و پرداخت آنها مي‏توان گفت بازمانده از اجتماعات دوران ميان سنگي مي‏باشند.»(3)
با استناد به گزارش هيأت بررسي و شناسايي آثار باستاني خراسان، قديمي‏ترين سفال‏هاي به دست آمده از تپه‏هاي باستاني اين شهر (تپه‏ي کلاته حسن) متعلق به هزاره‏ي چهارم قبل از ميلاد است. در طول هزاره‏ي اول قبل از ميلاد، اقوامي در منطقه ساکن بوده‏اند که مشخصه‏ي آنان استفاده از سفال خاکستري است آثار باقيمانده از حضور آنان را مي‏توان در اتلال دوشگلي(Doshagly) و رباط عشق جستجو نمود.(4)
مطالعه‏ي شواهد تاريخي و باستان شناسي نشان مي‏دهد که «گذشته از سوابق درخشان تاريخي جاجرم از پيش از اسلام، در دوران تاريخي نيز شديدا مورد توجه بوده و وجود مقابر و مساجد از قرن پنجم و هفتم هجري و تپه‏هاي عظيم اسلامي اين مطلب را تأييد مي‏کند(5)
در کتاب حبيب السير بارها از جاجرم در کنار شهرهاي مهمي چون قزوين، ري اصفهان، دامغان، جاجرم، جرجان و مشهد نام برده شده است. که نشانگر اهميت اين شهر است. طبق نوشته‏هاي خواندمير، پادشاهان ايلخاني بارها در لشکرکشي‏هايي که به منظور سرکوب شورشيان انجام مي‏دادند، در اين شهر اقامت و يا از آن عبور کرده‏اند(6)
کلنل چارلز ادواردييت، که در دوران قاجار از جاجرم بازديد کرده است.، در سفرنامه‏ي خويش از سکه‏ي مکشوفه‏اي داراي تاريخ 739 ه‏ق ياد کرده که در ضربخانه‏ي جاجرم ضرب شده بود. از آن جا که اين شهر. «...در مسير جاده‏ي ابريشم بين دو ايستگاه نيشابور و دامفان قرار داشته...»(7) همواره به آن توجه مي‏شده است. راه ديگري نيز که استرآباد (گرگان قديم) مي‏گذشت شهرهاي حاشيه‏ي جنوبي درياي خزر را از طريق جاجرم به خراسان متصل مي‏ساخت. چنان که به فرمان امير عليشير نوايي، وزير با تدبير تيموريان، سه کاروانسراي مهم عشق، قلي (Qelly) و قره‏بيل (Qarabill)در مسير همين راه در منطقه‏ي جاجرم ساخته شد(8)
«کلاويخو» سفير دربار اسپانيا، در مسير سفر خويش به دربار تيموريان از اين شهر عبور کرده، قلعه‏ي واقع دراين شهر را توصيف کرده است.(9)
در جاجرم علاوه بر تات‏ها، که قديمي‏ترين ساکنان اين ديراند، ترکان گرايلي، طوايف عرب، ازبک‏ها و بخارايي‏ها سکني گزيده‏اند. اين اختلاط نژادي، بي‏شک، ناشي از موقعيت جغرافيايي خاص آن بوده است.
ترگان گرايلي شامل دو طايفه‏ي مهم رمضانلو و مقصودلو هستند. گروه اول در دوران نادرشاه و گروه دوم در زمان محمد شاه قاجار از منطقه‏ي کالپوش به اين ناحيه آمده‏اند.(10)
«در حال حاضر از اين مردم فقط خانوارهايي معدود مانده که آنها نيز ترکي را از ياد برده و فارسي تکلم مي‏کنند»(11).
«اين ناحيه براي ساليان متمادي تحت سرپرستي حاکم بحنورد اداره مي‏شد. اما قبل ازآن، گاهي از توابع استرآباد، بسطام يا نردين محسوب مي‏شده است»(12) و از دوران حيدرقلي خان سهام الدوله (از ايلخانان بجنورد در دوران قاجاريه) جزء قلمرو حکومت بجنورد شده است.
جاجرم در طول تاريخ خويش بارها، به دليل هجوم طوايف ازبک و ترکمن، آسيب فراوان ديده است. در مرکز شهر جاجرم قلعه‏اي موسوم به «نارين قلعه» وجود دارد که تا اواخر دوران قاجار از آن استفاده مي‏شده است. سياحاني که در قرون اخير از جاجرم عبور کرده‏اند.، هر يک، اين قلعه را توصيف کرده‏اند. اين امر از ثباتي هميشگي در اين قلعه حکايت دارد. بي شک ساکنان جاجرم در اين دوره‏ها به دنبال آرامش و امنيتي بوده‏اند که جز در پناه ديوارهاي بلند اين قلعه فراهم نمي‏آمده است.(13) خاور بي‏بي شادلو (خواهر يارمحمدخان سهام‏الدوله، حکمران بجنورد معاصر با ناصرالدين شاه و مظفرالدين شاه قاجار) در سفرنامه‏ي خويش شرحي از اين قلعه آورده است.(14) در اين نوشته چهار بنا از بناهاي مذهبي و تاريخي جاجرم را معرفي مي‏کنيم.

مسجد جامع جاجرم

اين بنا در داخل شهر جاجرم و در جنوب شرقي تپه‏ي قلعه (نارين قلعه) واقع است. مسجد جامع جاجرم از نوع مساجد شبستاني است و پلان آن، «ابتدايي‏ترين سبک مسجدهاي چهار ايواني»(15) را القا مي‏کند. ورودي بنا در ضلع شمالي آن واقع است و به يک صحن کوچک با ابعاد 5 / 7 ضربدر 5 / 7 متر محدود مي‏شود. شبستان‏هاي مسجد در دو ضلع شرقي و غربي اين صحن قرار دارند. جهت صحن، شمالي - جنوبي است و ضلع جنوبي آن از طريق يک ورودي بزرگ و رفيع به فضاي گنبدخانه منتهي مي‏شود. محراب مسجد با ارتفاع 235 سانتيمتر و عمق 85 سانتيمتر در ضلع جنوبي گنبدخانه است.دايره‏ي گنبد اين بنا با کمک تکنيک ترمبه زني اجرا شده است. رأس اين ترمبه‏ها به شکل ترکش‏هاي خورشيدي و پايين آنها به شکل لوزي‏هاي منظم و ذوزنقه‏هايي است که اضلاع پايين آنها بر روي پايه‏ي ترمبه استوار است. داخل گنبد به شکل نيم کاسه‏ي ساده‏اي است که مرکز آن به يک ستاره‏ي 24 پر، که به طور برجسته کار شده مزين است.(16).
فضاي شبستان به وسيله‏ي طاق و تويزه پوشش يافته است. در پشت ديوار شرقي شبستان ضلع شرقي، يک فضاي الحاقي اضافه شده که بيشتر در زمستان‏ها از آن استفاده مي‏شود. اين مسجد کوچک فاقد عناصري چون ايوان رفيع و مناره است و در مجموع نماي بيروني آن فاقد تزيينات بوده و به استثناي سه عدد کاشي که بر پيشاني ايوان جنوبي جاي دارد، قسمت عمده‏ي تزيينات را بايد در گنبد خانه جستجو کرد. در اين قسمت مي‏توان از «تزيينات گچبري... ترمبه‏ها، لچکي‏ها و کاربندي زير گنبد نام برد.»(17)
«مصالح بنا کلا سنگ، ملاط گچ، اندود کاهگل و گچ است که به طور حتم در اصل تزييناتي از کاشي نيز داشته است...».(18)

تاريخ بناي مسجد جامع جاجرم

سبک معماري اجرا شده در اين مسجد بسيار ساده و ابتدايي به نظر مي‏رسد. همچنين کوچک بودن ابعاد مسجد نيزاين بنا را در نگاه اول حقير جلوه مي‏دهد. با اين حال پلان آن از نوع ابتدايي‏ترين سبک مساجد چهار ايواني اما «در مقام مقايسه با مساجدي نظير مسجد جامع فهرج سبک تکامل يافته‏تري را نشان مي‏دهد... و با استناد به معماري موجود و اجراي قوس‏ها و دهانه‏ها و ابعاد آنها (احتمالا) به قرن چهارم يا پنجم هجري تعلق دارد و در عداد يکي از ارزنده‏ترين آثار مذهبي به شمار مي‏آيد.»(19)
مؤلف مطلع الشمس کتيبه‏ي کاشي‏هاي موجود در بنا را چنين توصيف کرده است: «بالاي اين صفه که کتيبه‏ي مقصوره است سه آجر کاشي نصب شده در روي يک آجر سبز که دو ثلث آن شکسته، نوشته شده است. «توکلت» و در يک طرف «علي الله». در يک طرف و فيمابين صورتي شبيه به (مجمر) آويخته شده و با خط سياهي است و در گوشه‏ي ديگر آجر نوشته است «خداي بر آن بنده مسلمان» و زير اين عبارت «در کار» و زير آن «بر عشر معروف» و زير آن، «دهه‏ي محرم سنه» پايين‏تر از آن «تقبل الله منه». در آجر کاشي وسط با خط جلي برجسته لفظ «يا احد» نوشته شده است. دربالاي آجر سبز ديگر «لااله
الا الله محمد رسول الله» و در زير: سوره‏ي فاتحة الکتاب، بعد از آن سوره توحيد و در زير «بتاريخ بيستم ماه سنه‏ي سبع و سبعين». بعد از «سبع و سبعين» کلمه‏ي لا يقرا [ناخوانا] که ظن قريب به يقين «خمسمائه» بوده و به نظر مي‏رسد، در يک طرف طول آجر نيز نوشته شده است. (ان الدين عند الله الاسلام) و در طرف ديگر (شهد الله انه لا اله الا هو و الملائکة و اولوا العلم قائما بالقسط). اين آجرها را از محل ديگر به اينجا آورده و نصب کرده‏اند. حالا آن محل خارج از مسجد بوده يا داخل الله اعلم...».(20)
در حال حاضر کتيبه‏ي کاشي‏هاي ايوان جنوبي، آسيب ديده و کلمه‏ي «خمسمائه» از بين رفته است. در گزارش هيأت بررسي و شناسايي آثار و بناهاي تاريخ خراسان درباره‏ي کتيبه‏هاي ديگر اين بنا چنين آمده است: «... به گفته‏ي چند ريش سفيد،، کاشي ديگري در اين مسجد وجود داشته که اشعاري بر آن نوشته شده بود و حاکي از تعميرات بنا بوده است و اين مطالب از زبان آنهاست:
توفيق ز حضرت واحد شد
درويش علي، ساعي اين مسجد شد
تاريخ طلب نمودم از پير خرد
گفتا ز غنچه ه ساقط شد»(21)
ماده تاريخ درج شده در بيت دوم، يعني «غنج»(22)،برابر است با 1034 که در اين سال تعميراتي در بنا انجام شده است. احتمالا در نماي ايوان جنوبي مسجد کاشي‏هايي وجود داشته که تاريخ احداث آن را نشان مي‏داده است و بعدها از بين رفته‏اند. سه کاشي کنوني نيز در تعميرات بعدي به گونه‏اي نامأنوس جايگزين آنها شده‏اند. اين کاشي‏ها، که اعتماد السلطنه نيز شرح مبسوطي از آنها ارائه داده است، از لحاظ تکنيک ساخت و رنگ لعاب با کاشي‏هايي که اعتماد السلطنه نيز شرح مبسوطي از آنها ارائه داده است.از لحاظ تکنيک ساخت و رنگ لعاب با کاشي‏هايي که زماني در دورن مقبره‏ي علي بن مهزيار قرار داشته‏اند.(23) قابل مقايسه هستند. بنابراين تاريخ مذکور در اين کاشي‏ها (577 ه) به زمان ساخت بنا ارتباطي ندارد.

مقبره‏ي علي بن مهزيار

«ابوالحسن علي بن مهزيار از اعاظم اصحاب ائمه‏ي اطهار است، سلام الله عليه. حضور پرنور ثامن الائمه و ضامن الائمه ابوالحسن بن موسي و حضرت ابوجعفر ثاني و محمد بن علي و امام همام ابوالحسن الثالث علي بن محمد عليهم الصلوة و السلام را دريافته... عدالت و صحت عقيدت و صدق لهجت اين بزرگوار مورد انفاق است و معتقد اجماع، اصلا از تخمه‏ي عجم و مردم ايران به شمار مي‏آيد. پدرش، مهزيار، کيش ترسا داشته و در بلده‏ي دورق مي‏نشسته از توابع ملک اهواز. او را توفيق الهي نصيب افتاده و به شرف اسلام فايز گشت. بعضي گفته‏اند پسرش علي نيز به اصغر سن و حداثت عمر مسلمان شد و به حق اهل بيت (ع) معرفت به هم رسانيد...»(24)
علي بن مهزيار از سوي امام رضا (ع) و امام جواد (ع) مقام نمايندگي و وکالت در نواحي جاجرم را داشته و تأليفات و کتب متعدد از وي بر جاي مانده است.(25)
توصيف کلي بنا: مقبره‏ي علي بن مهزيار در دو کيلومتري شرق جاجرم و در ميان قبرستان شهر قرار دارد. گويا در گذشته علاوه بر اين بنا چند بقعه‏ي تاريخي ديگر نيز در اين محل وجود داشته که امروزه‏ي اثري از آنها بر جاي نمانده است.(26)
بنا داراي پلان مربع و عبارت است از يک اتاق که در ارتفاع چهار و نيم متري به وسيله‏ي چهار ترمبه‏ي عميق و چهار طاقنماي تزييني
به هشت ضلعي تبديل شده و گنبد بنا بر روي آن استوار شده است. در هر ضلع و در فواصل بين ترمبه‏ها پنجره‏اي براي تأمين نور فضاي داخل تعبيه شده است.
ورودي بنا در ضلع شمالي آن قرار گرفته و در بالاي آن تزيينات مقرنس کاري به چشم مي‏خورد. اتاق مقبره در پشت اين ورودي واقع است. به طور کلي فرم بنا به شکل چهار طاقي است که چشمه‏ي طاق‏هاي شرقي و غربي آن مسدود شده است.
صنيع الدوله در توصيف قبر موجود در داخل اين بقعه آورده است:... «شکل قبري که سه ذرع طول و يک ذرع و سه چارک عرض دارد و در بقعه موجود است و در بالاي قبر آجرهاي کاشي سبز ممتاز نصب کرده‏اند و آيات شريفه‏ي قرآني به خط ثلث با گل و بوته بر روي آجرها برجسته رسم شده، اما چون افاغنه اين آجرها را خراب کرده و در ثاني رسم نموده‏اند از ترتيب افتاده و آيات مبارکات خوانده نمي‏شود.»(27)
همچنين کلنل ييت، که گويا از آخرين افرادي بوده که کاشي‏ها را در اين بنا ديده است، در توصيف اين کاشي‏ها آورده است: «... در اين بنا نوشته‏اي که روي آن نام اين شخص ذکر شده باشد وجود نداشت. در اين جا تنها نکته‏ي جالب براي ما اين بود که اين قبر تا ارتفاع دو متر و ده سانتيمتر و يا دو متر و چهل سانتيمتري از کاشي‏هاي آبي رنگي، که آيه‏هاي قرآن با خطوط درشتي روي آنها نقش شده بود.، پوشيده بود. اين کاشي‏ها 45 تا 60 سانتيمتر عرض داشتند و خيلي خوب ساخته شده بودند. به نظر مي‏آمد که اين کاشي‏ها را از بناي ديگري برداشته و در اين جا نصب کرده باشند؛ زيرا بيشتر آنها به طور وارونه و يا غير منظم کار گذاشته شده بودند. به طور کلي بر روي اين کاشي‏ها نتوانستيم تاريخي پيدا کنيم.»(28)
قابل ذکر است که سرانجام يار محمد خان شادلو، ايلخاني بجنورد(1254 - 1322 ه‏ق)، به هنگام ساخت مقبره‏اش در «بش قارداش»(29) اين کاشي‏ها را از محل خارج و در داخل مقبره‏ي خود نصب نمود. در سال 1316 رئيس معارف بجنورد آنها را به اداره‏ي معارف و اوقاف خراسان تحويل داد.(30) و در حال حاضر در «گنجينه‏ي هنرهاي اسلامي» تهران با شماره‏ي ثبت 3278 نگهداري مي‏شوند. اين کاشي‏ها با رنگ فيروزه‏اي تيره و داراي خطوط ثلث با رنگ سياه هستند. اين خطوط شامل آيه‏ي شريفه‏ي 18 از سوره‏ي آل عمران و آيات 255 و 256 سوره‏ي مبارکه‏ي بقره هستند.
اين مقبره در سال 1357 يک بار مرمت شده است و در سال 1371 نماي بيروني آن با استفاده از آجر سفال بازسازي شده است. همچنين گنبد بنا در سال 1378 با ايزوگام پوشش يافته و فضاي داخلي بنا نيز در سال 1379 گچ اندود شده است.
بناي کنوني صرف نظر از جايگاهي که در اعتقادات اهالي دارد، به سبب تعميرات غير اصولي که در آن صورت گرفته جاذبه‏هاي اصيل و سنتي خويش را از دست داده است.

تاريخ بناي مقبره‏ي علي بن مهزيار

چنانکه اشاره شد فرم کلي بنا عبارت است از يک فضاي مربع که گنبد بر روي آن تعبيه شده است اين سبک با سبک اجرا شده در مقابر منفرد عصر مغول قابل مقايسه است.
گويا در زمان بازديد هيأت بررسي و شناسايي آثار و بناهاي تاريخي خراسان، در اطراف بنا خرده آجرهاي لعابدار و فيروزه‏اي رنگ و کاشي‏هاي آبي و قطعات گچبري‏هايي وجود داشته که به نظر سرپرست هيأت با توجه به رنگ آجرها، نوع گچبري‏ها و همچنين
فرم گنبد، ساخت اوليه‏ي اين مقبره به قرن هفتم تا دوره‏ي تيموري مربوط مي‏شود.(31)

هويت مقبره‏ي علي بن مهزيار

گروهي از محققان بر اين باورند که اين مقبره بن علي بن مهزيار تعلق ندارد؛ زيرا او در شهر اهواز مدفون است(32) رضا احمدي بجنوردي، محقق تاريخ جاجرم، در مقاله‏اي ضمن تلاش براي اثبات تعلق اين مقبره به علي بن مهزيار اهوازي، علت پيش آمدن اين ترديد را چنين بيان داشته است: «تشابه اسمي بين علي بن مهزيار و علي بن ابراهيم بن مهزيار و نيز ذکر برخي از احاديث با کلمه‏ي قال ابن‏مهزيار باعث به اشتباه افتادن بعضي از علماي رجال شده و هر دو نفر را يکي دانسته‏اند. اهالي جاجرم، که چندين سال قبل جهت تعمير بناي آرامگاه خواجه مهزيار نبش قبر کرده بودند، اولا جنازه‏ي وي را سالم يافته و از آن روز اعتقاد کاملي پيدا کرده و نذورات فراوان مي‏کنند؛ ثانيا سنگ قبري کشف کرده‏اند. که نوشت شده «هذا مرقد ماهزيار» و قسمتي از سنگ هم خوانده نمي‏شود. چنين به نظر مي‏رسد که آرامگاه جاجرم مربوط به علي بن مهزيار و بقعه‏ي موجود در اهواز مربوط به علي بن ابراهيم بن مهزيار باشد.»(33)

بناي مزار گرمه

اين بنا در محله‏ي باغ مزار گرمه‏ي جاجرم قرار دارد. پلان بنا به شکل هشت ضلعي است که داخل آن از يک اتاق مربع شکل تشکيل شده است. بر بخش فوقاني چهار گوشه‏ي اين فضاي مربع شکل چهار ترمبه تعبيه شده تا به اين طريق امکان ايجاد گنبد برفراز بنا فراهم شود. در نماي بيروني چهار جهت اصلي بنا، چهار ايوان با عمق 270 سانتيمتر قرار دارد که از طريق ورودي‏هاي واقع در اين ايوان‏ها، ورود به فضاي داخلي ممکن مي‏شده است. در حال حاضر جز ورودي واقع درايوان جنوبي بقيه‏ي ورودي‏ها مسدود شده‏اند.
همچنين در چهار جهت فرعي شمال شرقي، شمال غربي، جنوب شرقي و جنوب غربي بنا، چهار طاقنما با توجه به پاطاق‏هاي به جا مانده با ايوان‏ها ارتفاع يکساني داشته‏اند، وجود داشته که در حال حاضر از بين رفته‏اند. نور فضاي داخل از طريق نورگيرهايي که در پايه‏ي گنبد و در حد فاصل بين ترمبه‏ها ايجاد شده‏اند. تأمين مي‏گردد.
سبک طاق‏هاي بنا از نوع جناقي و قوس ورودي‏ها از نوع پنج او هفت تند است. گنبد داراي خيز کم و ساقه‏ي کوتاه بوده و نماي داخلي آن،
با استفاده از تزيينات آجر کاري به شکل يک ستاره 16 پر درآمده است.
در ضلع غربي بنا با مسدود کردن ورودي ايوان غربي، فضايي به شکل محراب ايجاد شده است. در اين قسمت دو سنگ قبر کوچک وجود دارد که تاريخ يکي از آنها سال 1220 هجري قمري و مربوط به زمان بعد از ساخت مقبره است.
آجرهاي قرمز و نخودي با ابعاد 5 ضربدر 25 ضربدر 25 سانتيمتر و ملات گچ از جمله مصالح به کار رفته در اين بنا است. ايوان شرقي نسبت به کل بنا آسيب کمتري ديده است. نماي آجري گنبد آسيب زيادي ديده و فروريخته است. بناي مزار گرمه به لحاظ طرح و نقشه منحصر به فرد بوده، همچنين به دليل مهارت به کار رفته در شيوه‏ي آجر چيني و نماسازي فضاي دروني گنبد، از آثار ارزشمند منطقه به شمار مي‏آيد. با اين حال تا کنون هيچ اقدامي براي نگهداري و حفظ آن انجام نگرفته و به سبب فقدان وجهه‏ي مذهبي در اين اثر، ساکنان محل نيز به اين امر علاقه‏اي نشان نداده‏اند.
در ترمبه‏ها و نورگيرهاي بنا شکاف‏هايي ايجاد شده است: «در بالاي ترمبه ضلع شمال غربي و شرقي و جنوب شرقي به طرف بالاي گنبد نيز شکافي مشاهده مي‏شود. به قرار اطلاع، ضمن تحقيقات محلي در مورد تخريب شديد و سريع ورودي‏ها و اضلاع چهارگانه و جوانب ورودي‏ها، چنين مشخص گرديد که شخصي به نام سرهنگ قره گوزلو که قبل از شهريور 1320 سمت رياست املاک اين منطقه را به عهده داشته [به خاطر استفاده از آجرهاي اين بنا] براي ايجاد يک حمام خصوصي و منزل شخصي اقدام به چنين کار زشتي کرده است.»(34)

تاريخ بناي مزار گرمه

در مجموع، نقشه و طرح ايجاد شده در بنا و سبک آجرکاري آن، مقابر منفرد رايج در عصر مغول را به ذهن تداعي مي‏کند. اين مقابر غالبا در خارج، يک نماي هشت ضلعي دارند و در داخل شامل يک اتاق مربع شکل هستند. که قبر در ميان آن جاي دارد. ترمبه‏ها يا تکنيک آجر کاري استادانه‏اي در نهايت ظرافت ايجاد شده‏اند. و از لحاظ فني به معمار بنا امکان ايجاد گنبد را داده‏اند.
با استناد به گزارش‏هاي هيأت بررسي و شناسايي آثار و بناهاي تاريخي خراسان اين بنا «از نظر پلان و اجرا و نوع مصالح قابل مقايسه با مقبره‏ي علي بن مهزيار جاجرم بوده ولي در حالت کلي مفصل‏تر است... از آن جايي که بناي جاجرم داراي قدمت مشخص‏تري است (به استناد مدارک موجود مثل کاشي‏هاي فيروزه‏اي قرن هفتم هجري)(35) تاريخي که براي اين دو بنا [مي‏توان در نظر گرفت] با هم همزماني خواهد داشت»(36)
در خاتمه بايد گفت بناي مزار گرمه از دو ويژگي مهم براي تعيين قدمت برخوردار است: از لحاظ نقشه و طرح کلي با بناهاي مقبره‏اي قرون هفت و هشت هجري قابل مقايسه است. همچنين شيوه‏ي آجر چيني آن نيز به نحوه‏ي آجر چيني بناهاي قرون هفت و هشت هجري و به عبارتي عصر ايلخانان مغول مشابهت دارد.

امامزاده ابراهيم روستاي دربند

بناي امامزاده ابراهيم در يک کيلومتري شمال روستاي دربند از توابع بخش شقان جاجرم واقع است. اين بنا در کنار جاده‏ي آسفالته‏اي، که روستاي دربند را به روستاهاي طبر و شقان متصل مي‏کند قرار گرفته است و به اعتقاد اهالي، مدفن امامزاده ابراهيم، برادر امام رضا (ع) است.

توصيف کلي بنا

بناي مقبره بر بالاي يک صفحه‏ي کم ارتفاع قرار گرفته است که اين ارتفاع را مي‏توان توسط چند پله، که در حال تخريب هستند، پيمود. بنا داراي نقشه‏ي چهار ضلعي و متأثر از سبک چهار طاقي است. پلان چهار ضلعي بنا در ارتفاع 5 / 3 متري با ايجاد يک پوشش مثلثي شکل بر کنج‏ها و يک طاقنماي کم عمق در هر ضلع و چهار طاقنماي ديگر با چهار روزنه در وسط اضلاع به پلان هشت ضلعي تبديل شده، سپس دايره‏ي گنبد، که از داخل به شکل نيم کاسه است، تعبيه شده است.(37)
در حال حاضر داخل مقبره با گچ اندود شده و و درهاي ورودي واقع در اضلاع شمالي و غربي و مسدود شده و به شکل طاقنما درآمده‏اند. ورودي‏هاي اضلاع شرقي و جنوبي باز هستند. و ورودي شرقي با پوشش جناقي سقف شده است. داخل مقبره فاقد هر گونه تزيينات است. در نماي خارجي بنا، در طرفين هر ورودي، يک مناره‏ي کوتاه تزييني تعبيه شده است. نماي داخلي و خارجي بنا در دوره‏هاي مختلف چندين بار گچ اندود شده است. در داخل ايوان‏هاي شرقي و شمالي بنا بقاياي تزيئنات گچبري به چشم مي‏خورد که به روش قالبي ايجاد شده‏اند. در اطراف بنا قضاهاي الحاقي وجود دارد که بر اثر عوامل جوي و فرسايش رو به ويراني نهاده‏اند.
آنچنان که در گزارش هيأت بررسي و شناسايي آثار و بناهاي تاريخي خراسان ثبت شده است. اين بنا در اوايل دهه‏ي پنجاه از وضعيت نسبتا مطلوبي برخوردار بوده است. در اطراف بنا جدول‏کشي‏هايي موجود بوده و در محوطه‏ي اطراف درختکاري داشته است.(38) در زمان بازديد (سال 1380) تنها يکي دو درخت در نزديکي بنا مشاهده شد. همچنين در محوطه‏ي پيرامون بنا حفره‏هاي متعددي توسط سودجويان و حفاران غير مجاز حفر گرديده و حتي در ديواره‏هاي بنا نيز حفره‏هايي ايجاد شده بود.
اين بنا در حال حاضر متروک شده و اهالي روستاي دربند از محوطه‏ي اطراف آن براي تدفين استفاده نمي‏کنند و اين امر درصدمه ديدن بنا بي‏تأثير نبوده است.

تاريخ بناي امامزاده ابراهيم

در حال حاضر بنا فاقد کتيبه‏اي است که در تعيين قدمت آن راهشگا باشد. «آنچه مسلم است زير ترمبه‏ها و طاقنماها ازاره‏اي به چشم مي‏خورد که سابق بر اين به طور حتم کتيبه‏اي داشته است. تکه‏هاي گچبري به دست آمده در اطراف بنا و خاکبرداري‏هاي داخل صحن اين مطلب را تأييد مي‏کند.»(39) بنابراين براي تعين قدمت بنا بايد به فرم و سبک‏هاي معماري اجرا شده در آن توجه داشت. «نماي بيروني بنا و حالت کلي آن يک بناي قرن هفتم را به ذهن بيننده القا مي‏کند. به خصوص از نظر پلان و اجراي طاق‏ها و طاقنماها بي‏شباهت به بناهاي قرن هفتم، که در جاجرم و گرمه ديده مي‏شود، نيست. ولي به علت کوهستاني بودن اين منطقه و در معرض برف و باران بودن، نماسازي آن به کلي با بناهاي ديگر متفاوت است و الحاقاتي قطور و ضخيم در چهار گوشه‏ي بنا ايجاد شده که دايره‏ي گنبد از بالاي رأس اين ترمبه‏ها و طاقنماها شروع شده و به صورت کلاه خودي درآمده است.»(40)

فرجام سخن

مورخاني که به تاريخ منطقه‏ي جاجرم پرداخته‏اند از بناهاي مذهبي اين منطقه نامي به ميان نياورده‏اند. تا در شناخت هويت واقعي و قدمت اين بناها راهگشا باشند. از طرفي اين بناها به دليل اقبال مردم منطقه به آنها، در دوره‏هاي مختلف تعمير شده و به ناچار دخل و تصرفاتي در آنها صورت گرفته است که گاه باعث مخدوش شدن اصالت اين بناها شده است. با اين حال ساختار اصلي بناهاي مذهبي موجود، به لحاظ کاربرد طاق و قوس‏ها براي کاهش وزن جرزها قابل مقايسه با سبک رايج در مقابر مربوط به قرون هفت و هشت هجري هستند.
در ميان اين بناها، بناي امامزاده ابراهيم دربند، به دليل سبک معماري خاص، در رديف آثار ارزشمند منطقه محسوب مي‏شود و با وجود آسيب‏هايي که بر آن وارد آمده است هنوز هم توجه هر شخص علاقه‏مند به ميراث فرهنگي را جلب مي‏کند، به همين دليل بايد مرمت آن به نحوي انجام شود که به ارزش‏هاي تاريخي آن لطمه‏اي وارد نشود.

پی نوشت:

1-» سعيديان، عبدالحسين، شناخت شهرهاي ايران، تهران: انتشارات علم و زندگي، 1379، چاپ اول، ص 325.
2- حکيم، محمد تقي، گنج دانش، تهران: چاپخانه‏ي ميرزا حبيب الله، 1305 هجري قمري، ص 250. .
3- لباف خانيکي، رجبعلي، «مروري بر مطالعات باستان شناسي در خراسان»، فصلنامه‏ي خراسان پژوهشي، شماره‏ي اول، 1377 مشهد: انتشارات آستان قدس رضوي، ص 22 - 9. .
4- ر. ک: توحيدي فائق، گزارش هيأت بررسي و شناسايي آثار و بناهاي تاريخي خراسان (بجنورد)، ج 4، بخش جاجرم (2535-36)، آرشيو سازمان ميراث فرهنگي و گردشگردي کشور. .
5- همان. .
6- ر. ک خواندمير، غياث الدين، تاريخ حبيب السير في تاريخ افراد البشر، دوره‏ي سه جلدي، زير نظر محمد دبير سياقي، 1362، تهران: کتابفروشي خيام، چاپ سوم. .
7- شريعتي، علي راهنماي خراسان، 1363، مشهد: انتشارات الفبا، چاپ دوم، ص 191.
8- ر. ک: صنيع الدوله، محمد حسن خان، مطلع الشمس، 2535، تهران سازمان شاهنشاهي خدمات اجتماعي، ص 123. .
9- گنزاله دو، کلاويخو، سفرنامه‏ي کلاويخو، ترجمه‏ي مسعود رجب نيا، 1337، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ص 184. .
10- راهنماي خراسان، ص 189. .
11- چارلز ادواردييت، سفرنامه‏ي خراسان و سيستان، ترجمه‏ي قدرت الله روشني زعفرانلو و مهرداد رهبري، 1365،تهران: انتشارات يزدان، چاپ اول، ص 361.
12- همان، ص 365.
13- براي مطالعه‏ي بيشتر پيشينه‏ي تاريخي جاجرم مراجعه شود به: عليزاده جاجرم، حسين، تاريخ جاجرم، 1378، تهران: انتشارات جاجرمي، چاپ اول؛ و نيز: احمدي، رضا، جاجرم سرزمين خفته در تاريخ، 1375، پايان‏نامه‏ي کارشناسي ارشد، دانشگاه آزاد اسلامي واحد مشهد.
14- سهام‏الدوله، يارمحمدخان / خاور بي‏بي شادلو، سفرنامه‏هاي سهام الدوله، به اهتمام قدرت الله روشني زعفرانلو، 1374، تهران: انتشارات علمي و فرهنگي، چاپ اول، ص 179.
15- ر. ک: گزارش هيأت بررسي و شناسايي آثار و بناهاي تاريخي خراسان (بجنورد)، 36 - 2535، ج 4.
16- توحيدي، فائق، «مسجد جامع جاجرم «، مجله‏ي اثر، شماره‏ي 14 - 12، سازمان ملي حفاظت آثار باستاني ايران، تهران: 1365، ص 105.
17- همان. .
18- گزارش هيأت بررسي و شناسايي آثار و بناهاي تاريخي خراسان (بجنورد)، 2535 - 36، ج 4. .
19- همان. .
20- مطلع الشمس، ص 112 و 113. .
21- گزارش هيأت بررسي و شناسايي آثار و بناهاي تاريخي خراسان (بجنورد)، 2535 - 36، ج 4. .
22- زيرا حرف «چ» در الفباي ابجد «ج» محسوب مي‏شود.
23- اين کاشي‏ها در اواخر دوران قاجاريه به مقبره‏ي «بش قارداش» در شش کيلومتري جنوب بجنورد منتقل شده‏اند. و در حال حاضر در گنجينه‏ي هنرهاي اسلامي تهران نگهداري مي‏شوند.
24- مطلع الشمس، ص 117. .
25- همان. .
26- راهنماي خراسان، ص 189. .
27- مطلع الشمس،ص 114. .
28- سفرنامه‏ي خراسان و سيستان ص 364. .
29- مقبره‏ي يار محمد خان سهام الدوله در شش کيلومتري جنوب بجنورد که امروزه به عنوان تفرجگاه از آن استفاده مي‏شود.
30- سيدي زاده، احسان / عباسيان، علي اکبر، بجنورد گذرگاه شمالي خراسان، 1372، مشهد: انتشارات اردشير، چاپ اول، ص 165.
31- توحيدي، 2535 - 36، همان. .
32- مخلصي، محمد علي، «توضيحي بر مقاله‏ي مسجد جامع جاجرم» مجله‏ي اثر، شماره 18 و 1369،19، تهران: سازمان ميراث فرهنگي کشور. ص 197 - 165.
33- احمدي، رضا، «علي بن مهزيار اهوازي يا جاجرمي» مجله‏ي زائر (ويژه نامه‏ي جواد الائمه)، شماره‏ي هشتم، آبان ماه 1377، مشهد، ص 54. .
34- گزارش هيأت بررسي و شناسايي آثار و بناهاي تاريخي خراسان (بجنورد)، 2535 / 36، ج 4. .
35- در سال‏هاي اخير مقبره‏ي علي بن مهزيار با استفاده از مصالح جديد نوسازي شده و اثري از کاشي‏هاي قرن هفتم در اين بنا و اطراف آن مشاهده نمي‏شود.
36- همان. .
37- گزارش هيأت بررسي و شناسايي آثار و بناهاي تاريخي خراسان (بجنورد) 2535 - 36، ج 4. .
38- همان.
39- همان.
40- همان.

منبع: ميراث جاويدان