نویسنده: زینب مقتدایی
4.تقسیم‌بندی جامعه‌شناسی از لحاظ موضوع
جامعه‌شناسی از لحاظ موضوع دارای زمینه‌های متعدد و گوناگونی برای مطالعه می‌باشد.در نتیجه در این علم تخصص‌های زیادی به‌وجود آمده است و هر کدام از جامعه‌شناسان در زمینه و موضوع خاصی به مطالعه می‌پردازند. بنابراین جامعه شناسی کلیه خوی و رفتار آدمی را از لحاظ اجتماعی باید مورد مطالعه و بررسی قرار دهد و ناگزیر جامعه را به چند دایره تحقیق تقسیم کرده و برای مطالعه و بررسی هر بخش آن روش و اصول های خاصی را به پیش می گیریم. که این تقسیم از هر لحاظ برای مطالعه جامعه شناسی یک امر ضروری است. زیرا که هر یک از افراد بشر نمی تواند در هر قسمت این موضوع وسیع کارشناس کامل باشد. قلمرو مختلف مطالعات جامعه شناسی شامل مراحل متعدد زندگی اجتماعی از قبیل منبع و چگونگی اجتماعات انسانی، پراکندگی جوامع بشری در نقاط مختلف جهان و علل آن تأسیسات اجتماعی از قبیل خانواده، آموزشگاه چگــونگی رفتار اجتماعی و مسائل اجتماعی از قبیل فقر، جنایت، مفاسد اخلاقی، بیماری های جسمی، روحی و غیره است. بناءً برای مطالعه و تحقیق هر کدام از این مسائل باید روش های خاصی را اتخاذ نمود که دانشمندان جامعه شناسی را لحاظ موضوع کُلی تحقیق به چند شاخه مهم تقسیم می کنند که قرار ذیل است:
* جامعه شناسی انسانی
موضوع اصلی آن انسان و خصوصیت های رفتاری او و تأثیر و تأثریست که در روابط متقابل اجتماعی می پذیرد.
*جامعه شناسی حیوانی
چنانچه در طول تاریخ گروهی از جامعه شناسان علاقه مند به مطالعات عمیقی در زندگی اجتماعی انسان بوده اند، گروه دیگری نیز از جامعه شناسان به مطالعه در زندگی گروه های اجتماعی حیوان هایی چون: زنبورعسل، مورچه ها، گوزن ها، اسبان وحشی و حشره ها پرداخته اند و در این راه سعی داشته اند چگونگی روابط اجتماعی را در زندگی این گونه حیوان ها بررسی و تبیین کنند تا دریابند که چرا در زندگی اجتماعی زنبورعسل مقررات خاصی از جهت تابعیت وجود دارد و یا چه دلایلی وجود دارد که زنبورعسل لانه خود را درست مثل زنبورهای عسل در میلیون ها سال پیش می سازد و یا بررسی این که چرا زندگی گروهی در گوزن ها مانند زندگی گروهی اسبان وحشی نیست. چون جامعه شناسانی که علاقه مند به مطالعه در زندگی اجتماعی حیوان ها باشند بسیار اندک بوده اند و مطالعه در زندگی گروهی آن ها در زندگی انسان اهمیت و کاربُرد آن چنانی نداشته است، بنابراین مطالعه در جامعه شناسی حیوانی پیشرفت چندانی نکرده است.
درست برعکس آنچه که مطالعه در جامعه شناسی انسانی اهمیت داشته و در مدت کوتاه عمرش پیشرفت چشمگیری نموده است. اینک زمینه های متفاوت مطالعه جامعه شناسی انسانی را بیان می کنیم.
- جامعه شناسی نظری
وقتی بدون ارتباط و تماس مستقیم و بودن در محیط زندگی مردم و ندانستن روابط متقابل اجتماعی با آن ها، به مطالعه رفتارهای اجتماعی مردم جامعه صرفاً از طریق کتاب ها و مقاله ها، بپردازیم روش مطالعه ما جنبه نظری دارد و علمی را که از این طریق در زمینه های اجتماعی کسب نموده ایم جامعه شناسی نظری گوییم. جامعه شناسی نظری اصول و مفهوم کلیات این علم را تحلیل و تجزیه می کند.این روش مطالعه مقدمه و آغازی برای مطالعه عینی و عملی است، ولی کافی نیست؛ زیرا اگر راجع به جامعه ای در زمینه رفتارهای اجتماعی مردم آن، کتاب های گوناگونی را مورد مطالعه قرار دهیم و بعد از آن با روش های علمی تحقیق و مشاهده مستقیم و عینی در آن زمینه ها، پژوهشی انجام دهیم، ملاحظه خواهیم کرد که اغلب موارد با مواردی که به طور ذهنی دریافته ایم تفاوت دارد. زیرا شناخت عینی بررسی وضع رفتاری مردم است بدان گونه که هست، نه بدان گونه که باید باشد و یا در گذشته بوده است. علت عمده اش نیز در این است که اولاً، در طول تاریخ و در هر نسل با توجه به تغییرپذیری فرهنگی و اجتماعی رفتارهای اجتماعی انسان نیز ثابت و یکسان باقی نمی ماند و در هر نسل در تغییر است، البته شدت و ضعف این تغییر به شدت و ضعف تغییرپذیری فرهنگی و اجتماعی بستگی دارد.
ثانیاً، برداشت افراد از جوامع در شرایط مختلف متفاوت است، بدین جهت که در شرایط موجود از لحاظ علمی برای جامعه شناسی نظری اعتباری در حد جامعه شناسی عملی نم توان قایل شد.
- جامعه شناسی عملی
اگر جامعه شناسان بعد از مطالعه های نظری در مورد جامعه ای، به عضویت فعال به حالت دینامیک گروه درآیند و در آن اجتماع به عنوان عضو فعالی پذیرفته شوند و با ایجاد رابطه مستقیم با گروه تن به کنش و واکنش متقابل دهند و قادر شوند تا واقعیت های زندگی اجتماعی مردم آن جامعه را درک نموده و توجیه و تحلیل نمایند، گوییم به مطالعه عملی جامعه شناسی پرداخته اند. البته این واقعیت ها ممکن است برای هرکس از لحاظ نوع استدلال و استنتاج تفاوت کند ولی تفاوت آن چندان بارز و چشمگیر نیست. این نکته را نباید فراموش کرد که جامعه شناسی نظری و عملی مکمل و لازم و ملزوم یک دیگر اند، زیرا هر شناخت ذهنی می تواند مقدمه و آغازی برای هر تحقیق عینی باشد.جامعه شناسی عملی در طول قرن «19 تا 20» بیشتر مورد توجه واقع شد و پیشرفت نمود و تاکنون در شاخه های متعددی مورد تحقیق، توجیه و تحلیل واقع گردیده است.- جامعه شناسی خانواده
کار عمده اش بررسی منشأ خانواده، تحول و تغییر نظام خانواده از ابتدای زندگی اجتماعی انسان تاکنون، اقسام خانواده، چون خانواده های پدرسالاری و یا مادرسالاری- خانواده های پدرتباری و یا مادرتباری. خانواده های پدربومی و یا مادربومی- خانواده های پدرنامی و یا مادرنامی، که شرح هر یک از انواع خانواده های فوق الذکر در مقاله جامعه شناسی خانواده به تفصیل گفته شده است.- جامعه شناسی روستایی
روش اصلی مطالعه در این زمینه عبارت است از پژوهش هایی در چگونگی پیدایش روستاها، رشد روستا و سیستم اقتصادی حاکم بر روستا و نظام اجتماعی آن و مطالعه در زمینه وجود روابط انسانی بین مردم روستا و معیارهای ارزش اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی حاکم بر روستاها و قشربندی های اجتماعی روستاهاست.- جامعه شناسی شهری
که به چگونگی پیدایش شهرها، رشد شهرها، از لحاظ افقی و عمودی و اثرهای این رشد بر روابط اجتماعی، انسانی مردم و عوامل جذب و یا دفع جمیعت را نیز مورد مطالعه قرار می دهد. هم چنین مطالعه اینکه، آیا وجود کارخانه ها و مؤسسه های اجتماعی و سازمان های فرهنگی و علمی چون دانشگاه ها و مراکز تحقیقاتی و یا وزارتخانه ها و وجود خدمت های رفاهی که از عوامل جذب جمیعت هستند، اگر هر یک در شهرهای مختلف و کم توسعه یافته تأسیس گردند، بیشترین جمیعت یک کشور در یک شهر بزرگ متمرکز نخواهد شد. در جامعه شناسی شهری نیز علل و عوامل پیدایش شهرها در کنار رودخانه و دره های حاصلخیز در گذشته و در زمان حال در کنار مراکز صنعتی و تجارتی مورد بحث و تحقیق قرار می گیرد. هم چنین به مطالعه شهرها و نوع مناسبات اجتماعی مردم قبل و بعد از صنعتی شدن می پردازد.- جامعه شناسی اقتصادی
به مطالعه عوامل اجتماعی مؤثر در رشد اقتصادی و یا عقب نگهداشته شدگی اقتصادی می پردازد و اثرهای این رشد و یا عقب نگهداشته شدگی را در تولید، توزیع و از این دو مهمتر در روابط انسانی و اجتماعی مردم مورد پژوهش قرار می دهد. هم چنین به چگونگی و میزان تأثیر عوامل اجتماعی مؤثر در رشد اقتصادی که عبارت اند از: آموزش و پرورش، فرهنگ، دین و خانواده که نهادهای اجتماعی سازنده ای هستند، می پردازد. همچنین به عوامل اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و حقوقی مؤثر در تولیدات اقتصادی و چگونگی توزیع و نوع مصرف و توزیع عادلانه یا غیرعادلانه سود ناشی از تولیدات اقتصادی، کارِ دیگر جامعه شناسی اقتصادیست.- جامعه شناسی سیاسی
کار جامعه شناسی سیاسی بررسی عوامل اجتماعی مؤثر در اندیشه های سیاسی و تحول های آن است. هم چنین به بررسی اثرهای آزادی و یا دیکتاتوری در تحول اندیشه های سیاسی و حرکت های اجتماعی می پردازد، بررسی پیدایش احزاب و نقش آن ها در تربیت سیاسی مردم، حکومت و دولت رابطه دولت و ملت نقش و مسئولیت دولت در برابر ملت و وظیفه ملت در برابر دولت، منشأ قدرت و حاکمیت نیز کار جامعه شناسی سیاسی است. همچنین جنبه های اجتماعی نهضت های مختلف سیاسی و سازمان و هدف آن ها و همچنین اهداف دولت را در جوامع بشری بررسی می نماید.- جامعه شناسی صنعتی
به مطالعه عوامل اجتماعی مؤثر در رشد یا عدم رشد صنعت و انواع جوامع صنعتی و غیرصنعتی پرداخته، روابط کارگر و کارفرما و کارکنان خدمت ها در رابطه با تولید و کار روزانه، آموزش و صنعت، صنعت و خانواده، مدیریت صنعتی، نوع و روش عرضهء تولیدات صنعتی به بازارهای داخلی و خارجی، هم چنین بررسی عوارض جوامع صنعتی مانند، «اعتیاد، ازدیاد جرم و خیانت، بیکاری و کار» و بررسی رابطه بین صنعت و ضعف اخلاق و افزایش انحراف های اجتماعی و پیدایش مسائل اجتماعی ناشی از آن را مورد مطالعه قرار می دهد. هم چنین بررسی اینکه هرکشوری با توجه به امکان های اقتصادی، سیاسی و اجتماعی می تواند در صنایع به خصوصی چون «صنایع سنگین یا سبک» سرمایه گذاری کند و اینکه آیا سرمایه گذاری در صنایع سنگین و سبک می تواند هم زمان در کشوری دایر و رشد یابد، کار جامعه شناسی صنعتی است. کدام یک از لحاظ اقتصادی یا اجتماعی به صرفه تر است؛ از کدام یک، جامعه م یتواند بیشتر استفاده کند، یا از آن آسیب پذیر گردد؛ که همه این موارد نیز کار جامعه شناسی صنعتی است.- جامعه شناسی حقوقی
هدف عمدهء جامعه شناسی حقوقی بررسی وضع قوانین و چگونگی اجرای آن است، مقایسه قوانین در جوامع مختلف و احتیاج به تغییر قوانین و نوع تغییر آن ها در زمان ها و مکان های متفاوت هدف دیگر جامعه شناسی حقوقی است. بررسی ضرورت تغییر قوانین به علت تغییر معیارهای ارزش اجتماعی، زیرا برخی از قوانین که هم اکنون مورد قبول مردم است، چندسال دیگر ممکن است با توجه به تغییر شرایط فرهنگی اجتماعی مورد قبول آن ها نباشد، بنابراین جامعه شناسی حقوقی نیز در جوامع در حال تحول بیشتر مورد توجه قرار می گیرد. پس جامعه شناسی حقوقی، چگونگی نظارت رسمی و اجتماعی و اتخاذ روش یکسان را در پرتو وضع قانون و مقررات که از طرف جامعه بر افراد آن تحمیل می گردد، را مورد بحث قرار داده و درباره عوامل که وضع قوانین ایجاب می کند که کفایت و عدم کفایت آن را برای نظارت جامعه بشری مطالعه می نماید.- جامعه شناسی آموزش و پرورش
به مطالعه عوامل اجتماعی مؤثر در پیشرفت و عقبماندگی آموزشی می پردازد. چون آموزش و پرورش ایجاد دگرگونی های مطلوب با توجه به تحول های همان جامعه است و هدف عمده اش برآوردن احتیاج های اجتماعی آن جامعه باید باشد. در جامعه شناسی آموزش و پرورش تأثیر آموزش در خصوصیت های اخلاقی، اجتماعی و رفتاری انسان بررسی می گردد، هم چنین به رابطه محیط طبیعی و اجتماعی و فرهنگی با آموزش توجه می گردد و این نکته را که روش آموزش شهری و روستایی باید با یک دیگر تفاوت داشته باشد، مورد بررسی قرار می دهد. هم چنین مسأله سیاست را که در هدف های آموزشی تأثیر بسیار دارد و این مطلب را که کشورهایی که برنامه آموزشی آن ها را کشورهای بیگانه تعیین می کنند، در فقر آموزشی به سر خواهند برد، مورد مطالعه قرار می دهد. زیرا خوب می دانیم که اگر مسائل آموزش و پرورش جامعه ای از جنبه های اجتماعی مورد بررسی و تحقیق قرار گیرد و با جنبه های اجتماعی جوامع دیگر مقایسه گردد تا تعیین گردد که در چه درجه ای از پیشرفت قرار دارد این گونه بررسی را مطالعه تطبیقی در جامعه شناسی آموزش و پرورش می گویند و یا اگر بخواهیم بدانیم که از چه راه و به چه طریق باید اجتماع موجود را اصلاح کرد تا به پیشرفت و رفاه اجتماعی رسید و در نهایت عدالت اجتماعی را تأمین کرد، برای این منظور جامعه شناسی مجبور است به نهاد آموزش و پرورش از جنبه های مختلف توجه داشته باشد. بدیهی است که برنامه ریزی در هر یک از زمینه ها موقعی صحیح تحقق خواهد پذیرفت که بر پایه آموزش و پرورش صحیح متکی باشد. بدیهی است که مطالعه در این مورد و اخذ تصمیم های مناسب در هر جامعه بر عهده جامعه شناسی آموزش و پرورش است.- جامعه شناسی ادیان
جامعه شناسی ادیان به مطالعه و بررسی مبدأ و منشأ ادیان در جهان، از آغاز تاکنون می پردازد. مطالعه تطبیقی در ادیان مختلف در طول تاریخ بر عهده جامعه شناسی ادیان است. هم چنین به بررسی و مطالعه در زمینهء نیاز انسان و جامعه به دین، تأثیر دین در جامعه و تحول های اجتماعی، تأثیر دین در اخلاق و خصوصیت های اخلاقی و معنویت در جوامع انسانی می پردازد. هم چنین مطالعه در انواع ادیان و شناخت ادیان رسمی از غیررسمی در طول تاریخ، کار عمده تاریخ ادیان و جامعه شناسی ادیان است. کلیسا، مساجد و هر گونه اجتماع مذهبی را مورد بحث قرار می دهد وهم در پیرامون شکل منبع و چگونگی رشد و همچنان تغیرات و هدف تأثیر آن در اجتماع بشری به مطالعه می پردازد.- جامعه شناسی معرفتی
جامعه شناسی معرفتی در زمینه آگاهی و شناخت انسان در طول تاریخ و مقایسه پیشرفت های فکری و ایدئولوژیکی مردم جامعه و سیر تحول اندیشه های اجتماعی و متفکران اجتماعی و به مطالعه و بررسی می پردازد. هم چنین نقش متفکران اجتماعی را در تحول و ساخت جامعه و آگاهی مردم نسبت به تحول های اجتماعی را مورد مطالعه قرار می دهد.- جامعه شناسی هنر
تأثیر عوامل اجتماعی در پیشرفت هنر، سیر تحول هنر از دیدگاه های مختلف و در زمینه های متفاوت، کار جامعه شناسی هنر است. هم چنین تأثیر هنر در اجتماع و تحقیق در زمینه ارائه هنرهای خاص در جوامع خاص و نیاز جامعه به هنرهای مطلوب انسان، کارهای هنری و انواع هنر نیز بر عهده جامعه شناسی هنر است.- جامعه شناسی انحراف های اجتماعی (جرم شناسی)
به مطالعه و بررسی علل اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و تربیتی در کجروی های اجتماعی و ارتکاب جرایم و بی بند و باری های اجتماعی می پردازد. هم چنین در این شاخه از جامعه شناسی سعی می شود که دریابند ریشه ها و منشأ جرایم در کدام یک از جنبه های زندگی اجتماعی انسان وجود دارد و یا دریابد که جرم چیست و مجرم کیست. ضمن شناخت علل و عوامل انحراف های اجتماعی به اثرها و عوارض روانی و اجتماعی ناشی از انحراف ها توجه می کند و در نهایت سعی دارد ضمن شناخت علل، عوارض و اثرهای کجروی راه حل های مناسب جهت کاهش و از بین بردن کجروی های اجتماعی را به منظور بهبود اوضاع اجتماعی بیان کند. هم چنین رابطه فقر و بی سوادی و تأثیر هر یک در انحراف های اجتماعی و سرایت بیماری های اجتماعی را مورد مطالعه و تحقیق قرار می دهد.- جامعه شناسی تاریخی
جامعه های اولیه و همچنان جوامع معاصر را تحت مطالعه قرار می دهد تا منبع آن ها را معلوم کند و درباره طرز زندگی انسان ها توضیحات کافی ارائه نماید. خانواده، تشکیل و سرچشمه آن و چگونگی اصول وظیفه آن را مورد مطالعه قرار می دهد و هم در پیرامون شکل در ادوار مختلف تاریخ در میان جوامع متعدد و حتی مسائل معاصر مربوط آن را مطالعه می نماید.- جامعه شناسی تربیتی
هدف های مکاتب و آموزشگاه ها را از لحاظ یک مؤسسه اجتماعی و همچنان فعالیت های آن را در خارج و داخل مکاتب روابط و تأثیر آن را بالای رشد و انکشاف جامعه و تأسیسات دیگر مطالعه و بررسی می نماید.- روانشناسی اجتماعی
اخلاق رویه و رفتار و کردار افراد بشر را با توجه به عوامل اجتماعی و ارزش های جامعه مطالعه کرده و تأثیر اجتماع را در تشکیل شخصیت افراد و همچنان چگونه فرد جز جامعه است تحلیل وهم در باره مردم و جماعت انسانی و اجتماع جنبش ها و حرکت های آن را مطالعه می نماید و افکار و اندیشه های عمومی جوامع بشری را نیز بررسی می نماید.- اختلال نظم اجتماعی
مسئله بی نظمی و عرج و مرج اجتماعی و بیماری های جسمی و روحی افراد جامعه را بررسی می نماید که از میان این مسائل جنایات و مفاسد اخلاقی بیشتر مورد توجه قرار گرفته است. گرچه رشته های مختلف جامعه شناسی به سرعت پیش می رود با همه به تدریج که مسائل اجتماعی با رفت و مراقبت بیشتری مورد مطالعه قرار می گیرد و قلمرو های بیشتری به میدان بررسی جامعه افزوده می شود و برای مطالعه این مسائل شاخه های نوبتی به شاخه های پیشین اضافه می گردد.به فهرست رشته ها و شاخه هایی که در فوق ذکر شد اخیراً علوم دیگری اجتماعی مانند جامعه شناسی فرهنگی، جامعه شناسی توده ها، جامعه شناسی طبی و نظامی و غیره اضافه شده است؛ که هر کدام آن ها موضوعات خاص جامعه را مورد مطالعه و بررسی قرار می دهد.
بنابراین می توان گفت؛ باگذشت زمان وتجربیاتی كه جامعه شناسان بر اثر برخورد باجامعه های گوناگون انسانی در دو قرن اخیر بدست آوردند، به تدریج جامعه شناسی به شاخه های چندی تقسیم گردید و بر اثر نیازمندی های گوناگون به مرور شاخه ها افزونتر شدند. مهمترین این شاخه ها عبارتند از:
• جامعه شناسی فرهنگ • روان شناسی اجتماعی • جامعه شناسی وسایل ارتباط جمعی
• جامعه شناسی توسعه • جامعه شناسی دین • جامعه شناسی هنر • جامعه شناسی ادبیات
• جامعه شناسی صنعتی • جامعه شناسی شهری • جامعه شناسی پزشکی • جامعه شناسی قشرها و نابرابری ها
• جامعه شناسی روستایی • جامعه شناسی سازمان ها •جامعه شناسی کار • جامعه شناسی خانواده
• جامعه شناسی آموزش و پرورش • جامعه شناسی بررسی مسائل اجتماعی • جامعه شناسی تغییرات اجتماعی
• جامعه شناسی انحرافات • جامعه شناسی ارتباطات • جامعه شناسی انقلاب • و رشته های دیگر.
منابع:
- ریتزر، جرج؛ نظریه‌های جامعه‌شناسی در دوران معاصر، محسن ثلاثی، تهران، علمی، 1374.
- آرون، ریمون، مراحل اساسی سیر اندیشه در جامعه‌شناسی، باقر پرهام، تهران، علمی- فرهنگی، 1377.
- محمدی عراقی، محمود و دیگران؛ (1373)، درآمدی به جامعه شناسی اسلامی(2)، مبانی جامعه شناسی، تهران: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه؛ سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه ها( سمت)، مرکز تحقیق و توسعه علوم انسانی، چاپ سوم: 1388.
- قلی‌زاده، آذر؛ مبانی جامعه‌شناسی، کاشان، محتشم، 1374،
- نراقی،یوسف؛جامعه شناسی وتوسعه،نشروپژوهش فرزان روز،چاپ اول،تهران،1380.
- وثوقی، منصور و علی اکبر نیک‌خلق؛ مبانی جامعه‌شناسی، تهران، خردمند، 1377.
- صدیقی، معصومه و بائوج لاهوتی، فرشته و حسین زاده، افسانه؛ موضوع جامعه شناسی بعنوان یک علم، 1388 .
- معرفی رشته جامعه شناسی، مکاتب و کاربرد آن - پایگاه علمی تحلیلی گذار www.gozaar.ir
- جامعه‌شناسى از لحاظ هدف، شبکه اینترنتی آفتاب www.aftabir.com
- سایت شبکه رشد
.jpg "چگونه ماهی تازه را پاک کنیم؟")
