نویسنده: زینب مقتدایی
روش های تحقیق و پژوهش
تحقیق و پژوهشی برای آگاهی و شناخت مجهولات و پی‌بردن به مسائل ناشناخته صورت می‌گیرد در انسان میل به داشتن و كشف حقایق حالت فطری داشته و همین امر یكی از عوامل مؤثر در پیشرفت امر تحقیق و ایجاد روش های مختلف بوده است انسان همواره برای رسیدن به مقصود و حل مشكلات، راه های مختلف را تجربه می‌نماید و مناسب‌ترین راه و روش را انتخاب می‌كند. بنابراین روش تحقیق عبارت از بكارگیری راه و روش خاصی است كه اطلاعات مناسب تر و بیشتر را درباره موضوع مورد مطالعه فراهم نموده و عوامل و علل مرتبط بدان را مشخص نماید.
در علوم مختلف از روش های مخصوص و متفاوت برای مطالعه و بررسی استفاده می‌شود تا شناخت موضوع تحت بررسی را ممكن گرداند. در «علوم انسانی» نیز روش های تحقیق بصورت های گوناگون تقسیم‌بندی شده‌اند؛ كه رایج‌ترین آن ها به قرار زیر است (لازم به توضیح است كه تعیین‌كننده نوع روش تحقیق مربوط به ماهیت سؤال مورد بررسی و نوع اطلاعاتی است كه برای شناخت موضوع، جمع‌آوری می‌شود).
1- روش تاریخی Historical Method
2- روش توصیفیDescriptive Method
3- روش تجربی Experimental Method
در زیر به توضیح مختصر هر یك از این روش ها می‌پردازیم:
* تحقیق تاریخی
عبارت از روشی است که حوادث تأسیسات مدنیت های گذشته اجتماعات قبلی و اجتماعی معاصر انسان ها را در مراحل مختلف تاریخی و همچنان منشاء و منبع جوامع بشری و نیز منابع آداب و رسوم سنن اجتماعی را مطالعه و بررسی می کند. تحقیق تاریخی فعالیتی است برای شناخت واقعیت‌های گذشته و یك از دشوارترین انواع پژوهش است این تحقیق وقایع مربوط به گذشته را مورد تعبیر و تفسیر و ارزیابی قرار می‌دهد. در این روش هدف این است كه وقایع گذشته دقیق و درست شناسایی شوند تا وضع موجود بهتر درك گردد در روش های دیگر مانند توصیفی یا تجربی محقق می‌تواند نمونه مورد مطالعه را با میل خود انتخاب نماید، اما در تحقیق تاریخی مجبور است فقط اطلاعات و اسنادی را كه از گذشته باقی مانده‌اند مورد بررسی قرار دهد. بررسی وضع تعلیم و تربیت ایران در دوران قاجار نمونه‌ای از تحقیق تاریخی است. همچنین بررسی روند آموزش عالی ایران از تشكیل دانشگاه جندی‌شاپور تا تأسیس دارالفنون مثال دیگری از این نوع تحقیق می‌باشند. غالباً اصطلاح مطالعات تاریخی را مترادف با مطالعات کتابخانه‌ای بکار می‌برند. منظور از مطالعات کتابخانه‌ای مطالعاتی است که موضوعات مورد مطالعه در اختیار و دسترس محقق قرار نداشته و غالباً مربوط به گذشته‌ای دور یا نزدیک می‌گردد.
* تحقیق توصیفی
مطالعات توصیفی برعكس تحقیقات تاریخی در مورد زمان حال به بررسی می‌پردازد. این نوع تحقیق به توصیف و تفسیر شرایط و روابط موجود می‌پردازد این گونه تحقیق وضعیت كنونی پدیده یا موضوعی را مورد مطالعه قرار می‌دهد و دارای انواع گوناگونی بدین قرار است:
الف) تحقیق برآوردی:
موقعیت یك پدیده را در یك زمان توصیف می‌كند این روش هیچگونه فرضیه‌ای را پیشنهاد نمی‌كند؛ روابط متغییرها را مورد مطالعه قرار نمی‌دهد و برای اقدامات بعدی توصیه‌ای نمی‌كند بلكه صرفاً موقعیت موجود را توصیف می‌كنند مثال توصیف پیشرفت دانشجویان در جهت اهداف آموزشی دروس در یك زمان معین یا سرشماری عمومی برای مشخص نمودن وضعیت جمعیت كشور.
ب) تحقیق ارزشیابی:
این روش به ارزش‌گذاری درباره فوائد اجتماعی، مطلوب بودن یا مؤثر بودن یك فرایند، محصول یا برنامه می‌پردازد و به كاربرد یافته‌های خود توجه دارد. این نوع تحقیق اغلب با توصیه‌هایی در جهت اقدامات سازنده همراه می‌باشد و در پی یافتن قوانین كلی و قابل گسترش به سایر موقعیت ها نیست. مثال: بررسی میزان ثمربخشی برنامه‌های آموزشی دانشگاه ها، اجرای برنامه رشته‌های علوم پایه تا چه اندازه صلاحیت هایی را كه كمیته برنامه‌ریزی دانشگاه ها تدوین نموده‌اند عملی می‌سازد، یا آیا وسایل و امكانات یك كتابخانه معین مناسب می‌باشند؟
می‌توان مطالعات پی‌گیری (follow- up study) را یكی از انواع تحقیق ارزشیابی دانست این نوع تحقیق افراد را پس از گذراندن یك دوره آموزشی یا یك دوره درمانی و یا دوره تحصیلی مورد مطالعه قرار می‌دهد. هدف این نوع مطالعه این است كه مشخص كند تأثیر مؤسسه یا دوره خاص بر افراد چه بوده است این نوع مطالعه می‌تواند اطلاعات مفیدی را در مورد دوره‌های آموزشی یا كار مؤسسات در اختیار قرار دهند تا بتوان تغییرات لازم را در برنامه‌ها به عمل آورد مثال : مطالعه موفقیت در شغل و یا موفقیت در یافتن شغل فارغ‌التحصیلان دانشگاه ها یا ارزیابی پیامدهای آموزش ضمن خدمت اعضای هیأت علمی دانشگاه ها در آموزش.
ج) مطالعه موردی:
عبارت از مطالعه عمیق و گسترده یك مورد در مدت زمان است. این روش درباره یک جامعه یک طایفه یا یک گروه و یا دسته معلومات داده و همچنان روابط و وجوع مشابهت ها را در بین آن ها مورد بررسی و تجزیه قرار می دهد. البته جهت به دست آوردن معلومات درباره آن ها از فنون مختلف مصاحبه ها، پرسش ها و مشاهدات عینی استفاده می نماید. در این روش یك فرد یك خانواده، یك گروه و یا یك دانشگاه مورد مطالعه دقیق و همه جانبه قرار می‌گیرد. هدف مطالعه شناخت كلیه متغیرهای مربوط به مورد است بهترین مثال در این مورد مطالعه پزشكی یا روانكاوی روی یك فرد است این روش می‌تواند به عنوان زمینه‌ای برای مطالعات وسیع بعدی مورد استفاده قرار گیرد.
د) مطالعه پیمایشی:
مطالعه پیمایشی روشی است که طی آن محقق با دریافت اطلاعات از یک نمونه کوچک با روش‌های علمی آن اطلاعات را با استفاده از روش‌های آماری مربوطه به جامعه اصلی تعمیم می‌دهد. گروهی از روش‌های تحقیق دیگر در پی شناسایی متغیرهای مستقل و کشف الگوهای ارتباطی میان متغیرها می‌باشد. پس تحقیق پیمایشی روشی است برای گردآوری داده ها كه در آن ها از گروه های معینی از افراد خواسته می شود به تعدادی پرسش مشخص (كه برای همه افراد یكسان است) پاسخ دهند. این پاسخ ها مجموعه اطلاعات تحقیق را تشكیل می دهند. تحقیق پیمایشی عام ترین نوع تحقیقات اجتماعی است. احتمالاً رواج گسترده آن هم دلایل درستی دارد و هم دلایل غلط.
تحقیق پیمایشی احتمالاً بهترین روش موجود برای آن دسته از پژوهندگان اجتماعی است كه علاقمند به جمع آوری داده های اصلی برای توصیف جمعیت های بسیار بزرگی هستند كه نمی توان به طور مستقیم آن ها را مشاهده كرد. با نمونه گیری احتمالی دقیق می توان گروهی از پاسخگویان را فراهم آورد كه ویژگی های آنان منعكس كننده ویژگی های جمعیت بزرگتر باشد، و پرسشنامه های استاندارد شده دقیق داده هایی بدست می دهند كه با داده هایی كه از همه پاسخگویان بدست می آیند شباهت دارند.
این روش شامل جمع‌آوری اطلاعات به طور مستقیم از گروهی از افراد است نمونه مطالعات پیمایشی معمولاً بزرگ است( از 100 تا 250 میلیون نفر ) به وسیله این روش اطلاعات مختلفی را می‌توان بدست آورد كه كلاً شامل 3 نوع می‌باشند:
اطلاعات در مورد واقعیت ها، عقاید و رفتارها، واقعیت عبارت است یك پدیده یا ویژگی كه بتوان آن را مشاهده نمود و شامل متغیرهایی نظیر سن، نژاد جنس، درآمد و سال های تحصیل می‌باشند. به طور كلی واقعیت ها شامل هر چیزی هستند كه بتوان آن را مورد رسیدگی قرار داد . عقیده عبارت از بیان یك پاسخ احساس و یا یك رفتار عمدی است. عقاید را می‌توان به طور عینی اندازه گرفت اما نمی‌توانند مورد رسیدگی قرار گیرند. رفتار شامل عمل است كه توسط فرد صورت می‌گیرد .
تحقیق پیمایشی متغیرهای محدودی را در مورد تعداد زیادی از افراد مورد مطالعه قرار می‌دهد. مؤسسه كالوپ از این روش برای بررسی عقاید مردم در سیاست وتجارت استفاده می‌كنند. پژوهشگران در اقتصاد، مردم‌شناسی، روان‌شناسی، بهداشت و تعلیم وتربیت از این روش استفاده می‌كنند. تحقیق پیمایشی، برعكس تحقیق تاریخی با پدیده‌هایی كه در زمان حال اتفاق می‌افتند سروكار دارند .
هـ ) تحقیق تكاملی( توسعه‌ای):
شامل داشتن اطلاعات دقیق در زمینه‌های توسعه برنامه‌ها و رشد و تكامل افراد می‌باشد. این نوع مطالعه به بررسی میزان تغییرات و الگوهای برنامه‌ها و یا رشد افراد در طول مدت زمان می‌پردازد و ممكن است به دو روش طولی (تداومی) و عرضی(مقطعی) صورت گیرد.
و) مطالعات همبستگی:
یكی از روش های بسیار متداول در تحقیقات توصیفی است كه به بررسی روابط دو متغیر می‌پردازد. در مطالعاتی كه بمنظور تدوین فرضیه و یا آزمون آن تدوین شده‌اند می‌توان از روش همبستگی استفاده نمود. برای محاسبه همبستگی بین دو متغیر از ضریب همبستگی استفاده می‌شود چون ممكن است متغیرهای تحقیق از نوع مقیاس های مختلف اندازه‌گیری (اسمی، رتبه‌ای، فاصله، نسبی) باشد. بنابراین برای محاسبه میزان ارتباط بین دو متغییر از ضرایب مختلف همبستگی استفاده می‌گردد. ضریب همبستگی بین 1+ تا 1- در تغییر است.
ز) تحقیقات پس از وقوع :
این نوع تحقیقات به بررسی روابط علت و معلولی بوسیله بررسی پی‌آمدهای موجود می‌پردازد. اگر سؤال تحقیق هنگامی مطرح گردد كه مقدار متغیر مستقل قبلاً و بطور طبیعی مشخص باشد، چنین تحقیقی را بعد از وقوع می‌نامند. محقق كار خود را با مشاهده و بررسی متغییر یا متغییرهای وابسته شروع می‌كند تا بتواند به متغییر یا متغییرهای مستقل برسد. درواقع از معلول شروع می‌كند تا بتواند علت را جستجو كند. بررسی علل خودكشی، علل حوادث رانندگی، یا علل طلاق مثال هایی از تحقیقات پس از وقوع می‌باشند. لازم به تذكر است كه برخی از دانشمندان این تحقیق را از نوع توصیفی جدا نموده و آن را در طبقه‌بندی مجزایی به همین اسم قرار می‌دهند.
* تحقیق تجربی
تحقیق تجربی یا آزمایشی یكی از دقیق‌ترین و كارآمدترین روش های تحقیق است كه برای آزمون فرضیه‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد. هدف این تحقیق بررسی تأثیر محرك ها، روش ها و یا شرایط خاص محیطی بر روی یك گروه آزمودنی می‌باشد. از خصوصیات روش تجربی این است كه ضمن دستكاری یا مداخله در متغیرها (Manipulation or Intervention ) و كنترل شرایط(control) نتایج بدست آمده را در مورد گروهی كه با انتساب(Randomization ) تصادفی انتخاب شده‌اند، مورد مشاهده قرار می‌دهد.
در این تحقیق، پژوهشگران به منظور كشف روابط علت و معلولی یك یا چند گروه را به عنوان گروه تجربی تحت شرایط خاص (متغیر مستقل) قرار می‌دهد و نتایج را (متغیر وابسته) با گروه و یا گروه های گواه كه تحت چنان شرایطی نموده‌اند، مقایسه می‌كند. بررسی اثرات دو روش مختلف تدریس (متغیر مستقل) در پیشرفت تحصیلی (متغیر وابسته) دانشجویان دانشگاه با استفاده از گروه های تجربی و گواه، با بررسی اثرات یك برنامه آموزشی استعمال مواد مخدر نمونه‌هایی از تحقیقات تجربی هستند.
هنگامی كه انتخاب افراد تحت تجربه بصورت تصادفی ممكن نباشد و یا نتوان متغییرهای مستقل را كاملاً دستكاری و یا در آن ها مداخله نمود از روش تحقیق نیمه ـ تجربی Quasi-Experimental یا شبیه تجربی استفاده می‌شود. اغلب تحقیقاتی كه در مورد انسان و به شیوه تجربی انجام می‌گیرد، معمولاً از نوع شبیه تجربی می‌باشند.
فنون پژوهش در زمینه جامعه شناسی
فنون پژوهشی که جامعه شناسان به کار می برند معمولاً متفاوت و تا حدی پیچیده است. با این حال در مواقع ضروری اغلب فنون ریاضی و آماری مشکل و پیچیده به کار برده می شوند.
پژوهنده ممکن است اطلاعات خود را به وسیله پرسشنامه یا مصاحبه جمع آوری کند. پرسشنامه ها می توانند برای پی بردن به طرز تلقی و محرک های ناخودآگاه افراد از طریق آزمون های (برون افکن) برای شناخت عکس العمل ها به کار برده شوند. مصاحبه ها ممکن است کوتاه باشد و جزیِی و یا امکان دارد بلند باشد و عمقی.
گاهی جامعه شناسان تنها به تجزیه و تحلیل محتوای پرسشنامه و مصاحبه می پردازند. یعنی آن ها فقط به شمارش تعداد کلمه ها و بررسی نظریه ها یا رفتارهای قالبی یا طرز تلقی هایی که در یک زمینه معین ظاهر می شوند، می پردازند. این روش بیشتر برای تجزیه و تحلیل اثرهای ناشی از وسایل ارتباط های جمعی (روزنامه ها، تلویزیون، برنامه های رادیو و مجله ها) به کار می رود. هم چنین ممکن است برای تجزیه و تحلیل افسانه ها، شعرها یا کتاب های درسی مدارس به کار برده می شوند ولی این روش به تنهایی ارزش علمی ندارد. بهترین روش تحقیق عینی از طریق ارتباط مستقیم با افراد است. یک روش تحقیق عمده دیگر در جامعه شناسی (تجزیه و تحلیل تاریخی) است. جامعه شناسی برای تأیید درستی تئوری خود به مورخ مراجعه می کند. مطالعه های تطبیقی گروه های بزرگ مانند اتحادیه ها یا ملت ها بر اساس روش های جدید تحقیق به خوبی صورت می گیرد. گاهی وقتها جامعه شناسان گروه هایی را به آزمایشگاهی برده و آزمایش هایی تحت کنترل خود روی آن ها انجام می دهند ولی هیچ کس مطمئن نیست که گروه های آزمایشگاهی نماینده تمام گروه های اجتماعی خارج از آزمایشگاه باشند که روش تحقیق راه حل این مشکل را هم ارائه داده است.
تا آن جا که ممکن باشد جامعه شناسان ترجیح می دهند به مطالعه پیرامون گروه های اجتماعی خارج از آزمایشگاه مانند دسته هایی از پسران ورزشکار و یا ستیزه جو یا افراد یک اتحادیه محلی، کارگران یک کارخانه یا کلاس مدرسه دولتی بپردازند و رفتار آن ها را آن طور که هست مورد مطالعه قرار دهند.
گاهی وقت ها یک جامعه شناس یادداشت های دقیقی را از آنچه که در گروه خود اتفاق می افتد و امکان دارد که بعداً آن ها را مطالعه کند تهیه می کند. چون جامعه شناسی باید هدف ها و ارزش های گروهی را که به آن تعلق دارد تفکیک کند؛ امکان دارد که در تجزیه و تحلیل به نتایجی برسد که اصلاً دارای وجود خارجی نباشد. به عبارت دیگر چون او فقط دسترسی به احساس های اعضای گروه دارد ممکن است بیگانگان در پی بردن به آن ها دچار اشکال هایی گردند. مطالعه پاره ای از گروه ها مانند دسته هایی از تبهکاران اغلب مشکل است زیرا فعالیت های آن ها به طور محرمانه صورت می گیرد. بعضی مواقع پژوهندگان برای آنچه که در گروه اتفاق می افتد به عضویت یک گروه درآمده اند. برای نمونه جامعه شناسان به درون زندان ها رفته و به تبهکار بودن تظاهر می کرده اند. این فنِ مطالعه گروه ها را مشاهده مشترک و عینی می نامند.
تكنیك های خاص تحقیق در علوم اجتماعی
در حالی كه روش های تحقیق چارچوب كلی را ارائه می دهند و راه گشای محقق درطول تحقیق اعم از گردآوری داده ها، دسته بندی، تجزیه و تحلیل و حتی ارائه نتیجه تحقیق هستند، تكنیك ها تنها ابزارهایی هستند كه محقق با بكارگیری آن ها اطلاعات مورد نیاز خود را گردآوری می كند.
رفیع پور در كتاب خود تحت عنوان تكنیك های خاص تحقیق در «علوم اجتماعی» (چاپ پنجم 1387) تكنیك ها را در 9 گروه دسته بندی نموده است كه به هر یك از آن ها بطور مختصر اشاره می شود :
1. آمار: منظور از آمار استفاده از داده های از پیش تهیه شده (سرشماری ها و پیمایش های ملی و...) است كه محقق با استفاده از آزمون ها و روش های آماری به تحلیل می پردازد.
2. مطلعین كلیدی: برای گردآوری اطلاعات در مورد یك روستا، یك بازار و یا یك مكان یا گروه مذهبی و... به افرادی مراجعه می كنیم كه اطلاعات مفیدی را در رابطه با موضوع در اختیار دارند.
3. بحث گروهی: محقق با طرح موضوع افراد را وارد بحث و گفتگو می كند و خود نیز به گردآوری اطلاعات از میان گفتگو می پردازد.
4. تكنیك پرس و جو (مصاحبه): این تكنیك همان پرسشنامه است كه به صورت باز یا بسته طراحی می شود و به صورت حضوری و یا غیرحضوری تكمیل می شود.
5. تكنیک دلفی: این تكنیك نوعی بحث گروهی است كه به صورت كتبی انجام می شود و شركت كنندگان معمولاً افراد متخصص و آگاه در زمینه موضوع مورد نظر هستند.
6. مشاهده: مشاهده ابتدا توسط مردم شناسان و انسان شناسان فرهنگی مورد استفاده قرار گرفت و به تدریج به مطالعات شهری و پیچیده اجتماعی نیز راه پیدا كرد. این نوع تكنیك خود به گونه های مختلف تقسیم می شود مانند: مشاهده مشاركتی- غیر مشاركتی، سیستماتیك- غیر سیستماتیك، ساخت یافته- بدون ساخت و... .
7. تحلیل محتوا: این تكنیك بیشتر در زمینه مطالعه برنامه های تلویزیونی و دیگر وسایل ارتباط جمعی كاربرد دارد. به این شكل كه محتوای برنامه ها، روزنامه ها و... مورد بررسی قرار می گیرد. تحلیل محتوا از مصاحبه‌ها، پرسشنامه‌هایی که به شکل علمی طراحی شده‌اند استفاده می‌جوید. کتب و وسایل ارتباط جمعی جهت بررسی نحوه ارتباطات بین مردم و پیام‌هایی که به هم می‌فرستند می‌تواند مفید باشد.
8. آزمایش: در بیشتر كتب روش تحقیق از آزمایش بعنوان روش یادشده اما بعضاً بعنوان تكنیك نیز معرفی شده است. آزمایش در علوم اجتماعی و رفتاری از علوم طبیعی گرفته شده است. بعضی با تغییر یك متغیر انسانی یا غیرانسانی اثرات آن بر یك گروه انسانی و یا یك فرد مطالعه می شود.
9. سوسیومتری: كاربرد این تكنیك در بررسی گروه های اجتماعی است. درواقع محقق با مشاهده و پرس و جو از افراد اطلاعاتی را استخراج می نماید و در نهایت آن را به شكل سوسیوگرام نمایش می دهد كه با توجه به آن جایگاه افراد در گروه و روابط آن ها نسبت به یكدیگر مشخص می گردد. منبع مقاله :
متن منابع
