کرمان است و یک «پته»
آشنایی با پته دوزی کرمان
این هنر كه ریشه در تاریخ و گذشته ی فرهنگی كرمان دارد و هم اینك تولید آن در كرمان ، سیرجان و رفسنجان رایج است همانند سایر رشته های صنایع دستی سابقه ی تولیدی مشخص ندارد و هر یك از دست اندركاران پیدایی آن را به یكی از افسانه های بومی مرتبط میسازد و متاسفانه بدلیل آسیب پذیری منسوجات در برابر عوامل جوی ، در موزه های داخلی و خارجی نیز نمونه هایی از پته كه بتواند راهگشایمان به كشف سابقه ی این «هنر – صنعت » باشد وجود ندارد و قدیمی ترین قطعه پته یی كه هم اكنون یافت میشود روپوش مقبره ی شاه نعمت اله ولی در ماهان كرمان است .
پته چیست ؟
« عریض » كه در گذشته از آن برای دوخت دامن ، كت و پالتو نیز استفاده بعمل میآمد پارچه یی دستباف است كه بوسیله ی دستگاه های بافندگی چوبی تولید میشد. ولی در سالهای اخیر دستگاه های چوبی جای خود را به دستگا ه های «تك فاز» برقی دادند و پس از آن نیز تدریجاً بافته های كارخانه یی جانشین « عریض »های دستباف شده و هم اكنون «پته »های استان كرمان را بیشتر اینگونه پارچه های كارخانه یی تشكیل میدهد.
«رئیس » كه معمولاً در رنگ های عنابی ، مشكی ، سبز روشن، سبز تیره ، زرد، نارنجی ، قرمز، آبی تیره ، سبز ماشی ، لاكی و ….. مورد استفاده ی پته دوزان قرار میگیرد نوعی نخ پشمی دستریس یا ریسیده شده بوسیله ی ماشین است كه میزان مصرف آن به نسبت نوع نقش و ضخامت یا نازكی نخ مورد مصرف متفاوت میباشد . ولی بطور متوسط رودوزی هر متر پته به حدود 375 تا 400 گرم نخ احتیاج دارد.
تاریخچه «پته» و «پته دوزی»، تا حدودی مبهم است. به طور دقیق، هیچ کس نمی‌داند، اولین پته‌ها در چه سالی دوخته شدند. اما با گشتی در کتاب‌های تاریخی و هنری قدیمی، شاید بتوان اثری از پته‌های قدیم پیدا کرد.
بقچه پته دوزی از «فرج الله کرمانی» از سال ۱۲۸۰ هجری قمری برای کرمان به یادگار مانده است و درست ۵ سال بعد، یکی از پرکارترین پته‌های ایران تولید شد: « روپوش مقبره «شاه نعمت الله ولی» در ماهان کرمان.»
گفته شده است که این پته با طول ۳۵۵ سانتی متر و عرض ۲۱۰ سانتی متر، نتیجه دو سال کار مداوم ۱۶ زن پته دوز کرمانی است. ۱۶ زنی که به احتمال زیاد، تنها خاطره ای از آن‌ها باقی مانده است.
«خاطره ای» که شاید در چهره تک تک پته دوزهای جدید و قدیم متبلور بشود، مثل دخترک‌های پته دوز دوره پهلوی.
به گفته دو تن از این «دخترک‌ها» که حالا برای خودشان مادربزرگی هستند: «اون زمان، معنی نداشت که دختر درس بخونه. همین چند کلاسی هم که درس خوندیم، براش کلی زحمت کشیدیم.» گویا، سرنوشت اکثر دخترهای آن زمان، یکسان بوده است: «دخترا، یا می‌رفتن خیاطی و یا پته دوزی.»
به فردی که به آن‌ها پته دوزی یاد می‌داده است، «ملا» می‌گفتند. وقتی از دور هم نشینی‌هایشان و تمرین دوختن پته می‌گفتند، لبخندی روی لبانشان نقش می‌بست. در کنار پته دوختن، با هم دوره‌هایشان، مشاعره هم می‌کردند. خلاصه، جمع شان به گونه ای بوده که هر وقت از آن یاد می‌کردند، گویا قند در دلشان آب می‌شده است.
به رسم زنان قدیمی کرمان، چادر گلداری به سر دارد و موهایش را حنا کرده است. اعتقاد زیادی به پته دوزان هم نسل خودش دارد.
با دلخوری می‌گوید: «پته دوزای جدید، از رو حوصله و اصولی کار نمی‌کنند.» به پته‌های بازار هم چندان اعتقادی ندارد: «چون شما پته نمی‌شناسید، هر چیزی را بهتون می‌اندازند.»
اگر بخواهی توضیح دهد که پته خوب چه ویژگی‌هایی دارد، فقط به این حرف بسنده می‌کند: «شما چون پته ندوختی، نمی‌فهمی‌پته خوب کدومه.»
اما به گفته كارشناسان «مرکز صنایع دستی کرمان»: «مرغوب ترین پته در کرمان، پته ای است که دوخت آن روی شال سفید یا مشکی انجام گرفته باشد.»
دلیل این موضوع، این گونه توضیح داده میشود: «شال سفید از این جهت مرغوب و قیمتی است که رنگ سفید، نور را منعکس می‌کند و موجب خستگی چشم میشود. به همین دلیل، دوخت به کندی پیش می‌رود و از طرفی در دوخت باید از نخ‌های مرغوب استفاده کرد تا نخ رنگ ندهد. و چون نواقص دوخت روی شال‌های روشن مشهود است، باید سلیقه و ظرافت کامل در دوخت آن‌ها به کار گرفته شود.»
در مورد شال مشکی هم گفته شده است: «عمل دوخت روی این پارچه، مهارت و ظرافت زیادی را می‌طلبد و در ضمن سوزنی که برای دوخت این نوع پارچه استفاده میشود، ظریف تر از پته دوزی است و پس از دوخت جراحاتی را روی انگشتان به جای می‌گذارد.»
اما به احتمال زیاد، این جراحات دوام زیادی ندارند، چون خاطره دوختن شال مشکی تنها در خاطره زن پته دوز دوم باقی مانده است. او در خانه ای مدرن تر، تنها خاطرات گذشته اش را مرور می‌کند.
وقتی می‌خواهد کیفیت بالای کارش را نشان دهد، یکی از صفحات دفتر خاطراتش را ورق میزند: «تو سازمان زنان پته می‌دوختم. یه روز به من و دوستم گفتند که باید برای پسر شاه جلیقه بدوزیم. یک جلیقه سفید دوختیم که خیلی خوشگل بود. اما پاداشی از این موضوع دست ما را نگرفت.»
او می‌گوید «ازدواج»، اولین مانع بین آن‌ها و پته بوده است.«دیگه ازدواج کردیم و بچه دار شدیم. وقت نمی‌کردیم پته بدوزیم.»
البته این «آرتروز» بوده که تقریباً دوختن پته را برای او و دوستش تبدیل به آرزو کرده است. ساعت‌ها پته دوختن در دوران جوانی، آرتروز دست را برای آن‌ها به یادگار گذاشته است.
با این حال، یکی از «ملا»های زمان قدیم به شاگردانش گفته بود: «پته، یک هنری ست که همیشه تو وجود تو هست و هیچ وقت از بین نمی‌ره. هیچ جا و مکان و ابزار خاصی به جز یه سوزن از شما نمی‌خواد و رو دوش تون هم سنگینی نمی‌کنه.»
طرز تهیه:
در مرحله طراحی ، ابتدا طرح روی كاغذ كالك ترسیم میشود و پس از آن خطوط طرح را بطور متناسب با سوزن سوراخ كرده و سپس بر روی عریض مورد نظر منطبق می سازند و روی آن پود در گچ یا خاكه ی زغال میریزند و این عمل را « گرته زنی » مینامند ( برای پارچه های تیره از خاك گچ و برای پارچه های روشن از خاك زغال استفاده میشود) سپس نقاط مشخص شده را با قلم و مركب چنین روی پارچه مشخص میسازند. پس از طراحی ، انتخاب نخ و زنگ مطرح است . رنگهای روشن ظرف سال های اخیر به پته دوزی راه یافته و رنگهای اصیل اغلب تیره است .
از آنجا كه طرحهای پته نه شلوغ است و نه هندسی رنگهای روشن چندان جاذبه یی به محصول نمیدهد و تیره بودن رنگها ارتباط نقوش را منطقی ترو قابل قبول تر میسازد.
پس از انتخاب و تهیه ی نخ ، پته دوز ابتدا جای خطوط اصلی را سوزن میزند.
این مرحله بدلیل آنكه نقوش به طور خطی دوخته میشود . به مرحله «ساق دوزی » معروف است . سپس داخل نقوش و متن با اسلوب خاصی سوزن دوزی و پر میشود. كه این قسمت را اصطلاحاً « آب دوزی » یا «متن دوزی » میگویند. مرحله ی سوم كه یكی از مهمترین مراحل پته دوزی میباشد مرحله « برگ دوزی » و « سایه زدن » با نخ پیرامون گل ها و نقشها است . برگ دوزی معمولاً در اطراف حاشیه و بصورت زیگزاك انجام میشود و آنرا «پتك دوزی » نیز مینامند ( پتك در زبان محلی به معنی جوانه است ).
پس از اتمام دوخت پته را شسته و با كمك دستگاه مخصوصی بنام نورد اطو زده و آماده ی فروش میكنند.
در حال حاضر پته دوزی بر روی سجاده ، جا قرآنی پرده ، رویه كوسن ، زیر لیوانی ، رومیزی ، سوزنی ، بقچه و …. انجام میشود.
منابع : مجله قالی/ خبرگزاری آفتاب/ سایت سیمرغ
