شور حسینی را به شعور حسینی نزدیک کنیم

ذکر منقبت و بیان موسیقایی وقایع مذهبی- تاریخی، از دیر باز تا کنون در این سرزمین جایگاه ویژه ای داشته است. سیاوشانه یا سیاوش خوانی در سالهای قبل از اسلام (در میان ایرانیان) و واقعه کربلا و مصایب خاندان حضرت علی (ع) پس از اسلام و در بین مسلمین جای خود را به مداحی ، عزاداری و شبیه خوانی داد تا این سنت ها با حفظ همه اصالت ها و ارزش هایش به امروز منتقل شود ؛ این قدمت تاریخی گویای جایگاه رفیع وموقعیت مهم این سنت در میان ما ایرانیان مسلمان است.
تغییرات همه جانبه در کلیه امور فرهنگی ، اجتماعی و سیاسی سبب شده است که مداحی و موسیقی مذهبی هم ، وجهه سنتی و اصیل خود را از دست بدهد و با تحولاتی خاص روبه رو شود. دامنه این تحولات تا جایی رسید که موسیقی به حوزه مداحی و آواها ونواهای عزا راه پیدا کرد و به نوعی اثری واحد شد. اما گویا این تحولات راه به جایی نبرد و پس از اندکی با مخالفت بسیاری از علما، صاحبنظران و موسیقیدانها مواجه شد.
اگر چه ورود سبک ها و شیوه های غربی در مجالس عزا جوانان را به سمت این مجالس کشاند، اما این گونه تفکر و این شیوه اجرا در حوزه موسیقی مذهبی جایگاهی پیدا نکرد و با مخالفت هایی مواجه شد. براین اساس سلسله گفت وگوهایی با صاحبنظران وموسیقیدانان انجام شده که دریک نگاه اجمالی نظرات این حضرات را باز می خوانیم:

بعضی شعرها و موسیقی ها در خور شهدای کربلا نیست

حسام الدین سراج که بی شک یکی از فعالان حوزه موسیقی است و خود نیز گرایش هایی به موسیقی مذهبی دارد، در این باره معتقد است یک مداح علاوه بر آشنایی با شعر به خصوص مراثی و منقبت ها باید به موسیقی ردیف دستگاهی ایران آگاهی و اشراف داشته باشد. تا بتواند یک اثر در خور نهضت و قیام عاشورا ارائه کند. وی می گوید، گاهی می شنوم شعرهای بسیار ضعیف روی ملودی ها و آهنگ های کوچه و بازاری بی محتوا می گذارند که مایه تاسف است. این شعرها و موسیقی ها در خور شهدای کربلا نیست . اما آنچه بیشتر مرا متاسف می کند پخش این قبیل مداحی و مراثی از تلویزیون است.
وی در ادامه در خصوص كمرنگ شدن پیوند الحان موسیقی آوازی و موسیقی مذهبی می گوید: به دلیل عدم برنامه‌ریزی نامناسب رسانه، جامعه ما از موسیقی پاپ غربی تقلید می‌كند در واقع رسانه شناخت مناسبی به جوانان و نوجوانان نمی‌دهد و وقتی این قشر با عدم شناخت شروع به كار كردن می‌كنند آرام آرام بر اساس همان ملودی‌ها، ساختار ذهنی‌شان شكل می‌گیرد.
قدما و انسانهای فهیمی كه نسل قبل ما بودند تنها به یك نوع از موسیقی و به همان داشته‌های ذهنی خودشان اكتفا نمی‌كردند.
به عنوان مثال آیت‌الله غروی هم شاعر و هم مدیحه سرای اهل بیت بود و هم نسبت به موسیقی شناخت داشت به طوری كه شعر معروف «بیا به بزم حسینی و بشنو از عشاق// به گوش هوش نوای حجاز و شور و عراق» از سرودهای اوست.
متاسفانه برخی از مداحان جوان ملودی‌های قدیمی را نمی‌شناسند و انتخاب شعرشان كامل و مناسب نیست در حالی كه انتخاب شعر درست، مناسب خوانی، ملودی و اجرای درست از جمله مواردی است كه در آواز سنتی طرح و باعث شكل‌گیری آثار ماندگار می‌شود بر این اساس وقتی نغمه‌ها، متوسط یا ضعیف باشند اثری هم كه تولید می‌شود متوسط یا ضعیف خواهد بود.
قدیم در اجرای موسیقی مذهبی از بیشتر دستگاهها استفاده می‌شد مثلا در همان شیوه خواندن موسیقی دستگاهی، این بیت را كه «راستگویان حجازی به نوا می‌گفتند / كه حسین كشته شد از جور مخالف به عراق»، خوانندگان موسیقی مذهبی در مایه‌ راست پنجگاه، حجاز و نوا می‌خواندند.
قدما و انسانهای فهیمی كه نسل قبل ما بودند تنها به یك نوع از موسیقی و به همان داشته‌های ذهنی خودشان اكتفا نمی‌كردند.
وقتی راستگویان ادا می‌شد در دستگاه راست پنجگاه‌ می‌خوانند. وقتی حجاز ادا می‌شد در حجاز ابوعطا، وقتی نوا گفته می‌شد در دستگاه نوا و وقتی حسین خوانده می شد، گوشه حسینی در دستگاه نوا را اجرا می‌كردند. همچنین برای مخالف ،گوشه مخالف در دستگاه سه گاه و چهارگاه را می‌خواندند و عراق هم گوشه‌ای در مایه افشاری است برای ادای كلمه عراق می‌خواندند.
مجموعه این شعر كه هر كدام از كلمات آن در یكی از نواها اجرا می‌شد خود امتحانی برای كسانی بود كه می‌خواستند خواننده شوند اما امروزه بعضی از افراد خودشان را جامع‌الفنون می‌دانند در حالی كه از سابقه موسیقایی، شعر و ادبیات مناسب با مجالس مذهبی _ معرفتی _ دینی شناختی ندارند.
به عقیده من در قدیم‌ترها روحیه یادگیری و شاگردی بسیار خوبی وجود داشت كه باعث می‌شد انسانها در تمام زندگیشان یادگیری را فراموش نكنند اما متاسفانه امروزه در بعضی از مقاطع و افراد یادگیری فراموش شده است.

بعضی ها سادگی را با سبکی و بی مایگی اشتباه گرفته اند

حسین هوشیار - مداح اهل بیت ، ضمن انتقاد از اجر و پخش اشعار سبک و ملودی های ضعیف در برخی مجالس سوگواری می گوید : من احساس می کنم بعضی از دوستان به هر بهانه جذب مخاطب بیشتر در حال شکستن قیمت واقعی گوهر مداحی و عشق به امام حسین هستند.
وی بسیاری از شعرهای مورد استفاده مداحان را بی مایه و سبک می داند و می گوید: ساده انگاری در اشعار باعث ساده انگاری درباره قهرمانان کربلا می شود. البته ساده و سلیس نوشتن یک هنر است که هنرمند پس از گذراندن پیچیدگی به آن می رسد، اما بعضی ها سادگی را با کلام سبک و بی مایه اشتباه گرفته اند.

برای اشعاری عاشورایی بایداز موسیقی بومی و آیینی استفاده کرد

هوشنگ جاوید ، پژوهشگر موسیقی های آیینی با اشاره به وجود خلاقیت نزد مداحان قدیمی می گوید: هنر مداحی و نوحه خوانی در گذشته به حدی والا بوده است که بسیاری از خوانندگان و نوازندگان در محضر استادان این هنر قدسی شاگردی می کردند، اما امروزه هیچ خبری از این تاثیر گذاری نیست.
در ساخت موسیقی برای اشعار عاشورایی باید از موسیقی بومی و آیینی استفاده کرد به نظر من استفاده از تم هایی ازموسیقی راک و متال در موسیقی مذهبی کار ناشایستی است.

شور حسینی را به شعور حسینی نزدیک کنیم

پرداختن به تفکر عاشورایی و رسیدن به نگاهی آمیخته به مذهب ، نکته ایست که کمتر کسی نسبت به آن توجه داشته است . اغلب نگرانی ها درباره مداحی و موسیقی مذهیب از ناحیه سبکی ، ابتذال و تقلید های نادرست است.
قاسم رضایی مداح و شاعر اهل بیت ، معتقد است باید شور حسینی را به شعور حسینی نزدیک کنیم.
وی اظهار می دارد: در چند سال اخیر ، شاهد هجوم گسترده سبک های موسیقی مبتذل به مداحی هستیم که آن را به انحراف کشانده و جای تاسف است که سازمان ها و نهادها به خصوص صدا و سیما به این شیوه دامن می زند.
رضایی می گوید: من معتقدم دست هایی در کار است . شاعران باید سیرت قهرمانان کربلا را بین مردم جا بیاندازند تا مردم به دستگاه اهل بیت نزدیک شوند.

موسیقی ما از مذهب جدا نیست

اما هستند کسانی چون مجید کیانی ، ردیف دان و نوازنده سنتور- که موسیقی را از مذهب و مسائل مذهبی جدا نمی دانند و معتقدند می توان رد پای هر یک از آنها را در دیگری مشاهده کرد.
این موسیقیدان درباره پیوند میان موسیقی و مذهب می گوید: اگر به موسیقی مذهبی و موسیقی ردیف دستگاهی دقت کرده باشید می بیند که چقدرهماهنگی و اشتراک میان آنها وجود دارد. منتها گاهی به شعر حافظ و سعدی خوانده می شود و گاهی با اشعار مذهبی .
اگر موسیقی مذهبی ما دچار انحراف شود ، طبیعی است که موسیقی ردیف دستگاهی نیز دچار انحراف می شود و لطمه خواهد خورد. با این اوصاف اگر رسانه ها به پخش آثار ضعیف و سخیف ادامه دهند، این آسیب ها گسترش می یابد و کلیت موسیقی صدمه می بیند.

نظارت صدا وسیما بر پخش موسیقی مذهبی باید بیشتر شود

غلام کویتی پور یکی از مداحان و خوانندگان صاحب سبک در حوزه موسیقی مذهبی و آهنگهای انقلابی می گوید: من همیشه سعی کرده ام خلاق باشم و از خودم ابداع کنم و از جوانان علاقمند به این زمینه خواهش می کنم دست از تقلید بردارند و اگر می توانند خودشان باشند.
صدا و سیما در نظارت بر موسیقی مذهبی کم توجهی کرده است. و چیزی که از همه بیشتر مرا متاسف می کند . عدم نظارت صدا و سیما بر پخش موسیقی های مذهبی بی کیفیت است.

مداحان باید با موسیقی ایرانی آشنا باشند

در این بین هستند کسانی که علاوه بر آگاهی نسبت به مقوله موسیقی در سیاستگذاری کلان نیز نقش دارند و می توانند با حمایت از یک جریان آن را به موقعیت های خوبی برسانند.
رضا مهدوی مدیر مرکز موسیقی حوزه هنری در این خصوص می گوید : اصلی ترین نقش در گسترش موسیقی سالم و ناب مذهبی به عهده رسانه هاست که نباید در دام عوام پسندی بیفتد.
مداح باید از تاریخ و مقتل آگاهی داشته باشد. مسائلی که امروز گریبان نوحه گری و موسیقی مذهبی ما را گرفته از بی اطلاعی و نا آگاهی بعضی مداحان از تاریخ و موسیقی است. من فکر می کنم جامعه موسیقیدانان هم این شیوه های جذب را درست نمی دانند و معتقدند مداحان باید با موسیقی ایرانی آشنا باشند.

باید به ماندگاری موسیقی مذهبی فکر کرد

فردین خلعتبری از برخورد مستقیم و صراحت در مخالفت اجتناب می کند. او تحول در هنر را لازمه یک هنر و جامعه اش می داند و شرط می گذارد که باید این تغییرات در جهتی مثبت اتفاق بیفتد و هدف داشته باشد.
وی می گوید: وظیفه موسیقیدانان و آهنگ سازها این است که جریان موسیقی مذهبی را به سمت پویایی ، سازندگی و استفاده مناسب سوق دهند. من نمی خواهم وضعیت موجود در موسیقی مذهبی را تایید کنم اما هر تغییری با تقلید شروع می شود این تغییر از جنبه کمی آغاز می شود و به جنبه کیفی می رسد.
وی که آهنگساز مجموعه تلویزیونی شب دهم است ادامه می دهد: باید ریشه تفکرهای جدید و امروزی را در اجتماع بررسی کرد. باید دید این تفکر فرهنگی از کجا ریشه می گیرد و از کجا آسیب می پذیرد. باید به ماندگاری موسیقی مذهبی فکر کرد و آن را در بهترین وجه به نسل بعد انتقال داد.

موسیقی مذهبی باید وزین باشد و ریتم خاصی در آن رعایت شود

آنچه طی قرون مختلف تغییر كرده نوع نگاه مجریان موسیقی مذهبی بوده است. حالا دیگر این موسیقی مرزهای بسیاری را طی كرده و به دست همگان رسیده و گاه دیده می‌شود كه كاركرد آیینی خود را از دست داده است؛ یعنی وارد زندگی روزمره مردم شده است. حاتم عسگری یكی از كسانی است كه به واسطه تلمذ نزد استادانی چون نكیسا و ضیاءالذاكرین با گذشته موسیقی مذهبی آشناست.
علاوه بر این حاتم عسگری یك ردیف‌دان برجسته است كه آگاهی و تسلط او بر این مقوله بسیار شگفت‌انگیز است به طوری كه ردیف ماهور او بالغ بر ۶ ساعت است.
وی می گوید: اصولا موسیقی ما مذهبی است؛ یعنی كل موسیقی ما ریشه در گرایش‌های مذهبی دارد و برپایه عقاید مذهبی استوار شده است. فراموش نكنید كه ما ایرانی‌ها، مردمانی مذهبی هستیم و این گرایش به مذهب در ما وجود داشته، دارد و خواهد داشت. اگر بخواهیم به عقب‌تر برگردیم باید اذعان كنیم كه وجود انسان، ناخودآگاه به مذهب گرایش دارد. بله. موسیقی مذهبی ما تراز اول است. اصولا ما دو نوع موسیقی مذهبی داشته‌ایم كه هنوز هم در فرهنگ ما وجود دارد. موسیقی تعزیه كه براساس تحقیقات و پژوهش‌های مختلف به عهد صفویه برمی‌گردد و موسیقی روضه‌خوانی و مداحی كه بی‌شك قدمت بیشتری دارد؛ چیزی حدود هزار سال. تقریبا از دوره آل بویه بود كه دستور دادند با استفاده از موسیقی موجود و استفاده از اشعار مذهبی دهه اول محرم به یاد سالار شهیدان امام‌حسین(ع) عزاداری شود.
بیشتر موسیقی ما از آواز است و اگر تحقیق كنید می‌بینید بسیاری از علمای ما كه موسیقی هم می‌دانستند،‌ در ابتدای امر با آواز آشنا بوده‌اند. از سوی دیگر وقتی اندیشه‌ها به واسطه كلام مطرح می‌شود، طبیعی است كه در این میان نقش آواز برجسته‌تر می‌شود.
ردیف موسیقی مدیون موسیقی مذهبی است. اگر موسیقی مذهبی و گرایش‌های مذهبی نبود، بی‌شك در طول این قرن‌ها چیزی از موسیقی ایرانی باقی نمی‌ماند. ردیف به این معنا كه امروز از آن یاد می‌كنیم چیزی حدود ۱۵۰-۱۰۰ سال است كه از مداح‌ها و روضه‌خوان‌ها به دست ما ‌رسیده است.
روضه‌خوان‌ها در گذشته باید از ویژگی‌های خاصی برخوردار می‌بودند. این یك اصل بود كه روضه‌خوان علاوه بر اینكه صدای خوبی داشت باید با ردیف موسیقی هم آشنا می‌بود، چون خاصیت‌هایی در موسیقی ما وجود داشت كه موجب آرامش و لطافت روح انسان می‌شد. اگر می‌بینید كه بسیاری از جوان‌ها دارند منحرف می‌شوند، موسیقی‌های تندی است كه به طور كلی آرامش را از وجود آدم جدا می‌كند و عصبانیت را جایگزین آن می‌كند. در موسیقی مذهبی این اختلالات كمتر وارد شده بود. اگر توجه بفرمایید به عمد از فعل ماضی بعید استفاده كردم. چون اعتقاد دارم كه دیگر موسیقی مذهبی آن مفاهیم گذشته را ندارد.
امروز متاسفانه كلام مربوط به خانواده پیامبر اسلام را روی هر نوع موسیقی می‌گذارند. اگرچه كلام در شناخت موسیقی مذهبی یك ویژگی اصیل به شمار می‌رود اما از كلام مهمتر، آهنگ است.
اصلی‌ترین عناصر مربوط به موسیقی مذهبی ریتم و تمپوی آن است كه بدون شك باید از فخامت و سنگینی خاصی برخوردار باشد. بزرگان این موضوع را خیلی خوب درك كرده بودند كه موسیقی مذهبی باید وزین باشد و ریتم خاصی در آن رعایت شود. استادم مرحوم آقای ضیاءالذاكرین می‌گفت موسیقی همچون شمشیر علی‌بن ابی‌طالب دو دم دارد؛ یك دم آن انسان را اصلاح می‌كند و یك دم دیگر ریشه انسان را فاسد می‌كند.
این اختلاط و خروج از مسیر اصلی در مورد موسیقی مذهبی و مجالس روضه‌خوانی و عزاداری ما نیز تا حدودی اتفاق افتاده است.
هر كاری كارشناس می‌خواهد؛ یعنی آن كسی كه تصمیم می‌گیرد از طریق رسانه فراگیری مثل تلویزیون موسیقی مذهبی پخش كند، باید به تمام جوانب قضیه آگاه باشد. از سوی دیگر باید به یك موضوع مهم توجه داشت آن هم اینكه عزای ملی با عزای شخصی و خصوصی فرق می‌كند. آیا آن عزاداری كه برای خانواده پیغمبر اسلام صورت می‌پذیرد نباید با آن عزاداری كه برای پدر من نوعی می‌شود، فرقی داشته باشد. متاسفانه در سال‌های اخیر اختلاط عجیبی در این زمینه به وجود آمده كه ضربه مهلكی بر پیكره موسیقی مذهبی و عزاداری ما زده است. این موضوع نشان می‌دهد كه مجریان و عاملان موسیقی مذهبی چندان در كار خود خبره نیستند؛ در حالی كه به نظر من،‌ آنها باید بیشتر موسیقی را آموزش دیده باشند چرا كه كار آنها به طور مستقیم با عقاید مردم در ارتباط است و هرگونه اشتباه و انحرافی می‌تواند به ارزش‌ها و اعتقادات لطمه بزند.
هر صدایی و هر كلامی و هر موسیقی‌ای برای یك مجلس مذهبی یا اثر مذهبی مناسب نیست. بعضی از صداها هستند كه اصلا به درد موسیقی نمی‌خورند چه رسد به موسیقی مذهبی. راجع به آهنگ‌ها هم این كج رفتاری وجود دارد. آهنگ‌هایی كه امروزه روی آن اشعار مذهبی می‌گذارند به هیچ وجه جنبه مذهبی ندارد. ریتم و ضرب موجود در این آهنگ‌ها هیچ قرابتی با موسیقی مذهبی ندارد. موسیقی به طور مستقیم با روح و روان انسان سر و كار دارد و هر انحرافی در آن می‌تواند به روان آدمی لطمه بزند.
موسیقی تعزیه و به طور كلی تعزیه، تا قبل از ظهور پدیده‌ای به نام رادیو بسیار اصیل و خوب مسیر خودش را می‌رفت اما به محض اینكه پای رادیو به فرهنگ مردم باز شد، آنها تحت تاثیر خوانندگان رادیویی قرار گرفتند و این شرایط سبب شد كه مجبور شده‌ام تاكنون سه مجلس تعزیه را بخوانم؛ تعزیه حضرت مسلم، تعزیه حضرت علی‌اكبر و تعزیه حضرت‌ابوالفضل العباس. شما در گذشته می‌توانستید یك اپرای مذهبی تمام عیار را در یك مجلس تعزیه بشنوید؛ همانطور كه در تكیه دولت این اتفاق به خوبی می‌افتاد و هر مجلس تعزیه‌ای در یك مقام موسیقایی اجرا می‌شد. چون در یك مقام حالت‌های مختلفی وجود دارد كه گوشه‌های آن مقام هستند و هر كاراكتری می‌تواند در دل آنها جا بگیرد. اجرای درست این گوشه‌ها بسیار مهم بوده است.
منبع: خبرگزاری مهر/ فارس/ همشهری آنلاین