خاتم و خاتم کاری
خاتم
خاتم كاري
در لغت‌نامه دهخدا خاتم‌ساز چنین معنی شده است : « آنکه پاره‌های استخوان را در چوب با نقش و نگار بنشاند. خاتم‌سازی عمل خاتم‌ساز را گویند.» در دایره المعارف فارسی درباره خاتم‌کاری و خاتم‌سازی آمده است:« هنر آراستن سطح اشیاء به صورتی شبیه موزائیک ،با مثلث‌های کوچک. طرح‌های گوناگون خاتم همواره به صورت اشکال منظم هندسی بوده است .این اشکال هندسی را با قراردادن مثلث‌های کوچک در کنار هم نقش‌بندی می‌کنند.مثلث‌ها را از انواع چوب ،فلز و استخوان می‌سازند. هرچه مثلث‌ها ریزتر وظریفتر باشند، خاتم مرغوب‌تر است .در یک طرح خاتم ،برای ساختن کوچک‌ترین واحد هندسی، حداقل سه مثلث و برای بزرگ‌ترین آن ،حداکثر چهارصد مثلث به کار می‌‌رود.»
تاریخچه ی خاتم و خاتم کاری
گويا هنر خاتم سازي به شيوه امروزي قبل از صفويه و در عهد استيلاي ايلخانان مغول بر ايران و ايجاد رابطه مستقيم بين ايران و چين از مملكت چين به ايران آمده ولي در خود ايران هم پيش از ظهوراسلام به گونه اي خاتم سازي رواج داشته است.
مهمترین مرکز خاتم سازی جهان امروز، ایران است. هر چند در کشورهای هندوستان، سوریه، عراق و فلسطین نیز هنر خاتم کاری وجود دارد، اما به قدمت و ظرافتی که در ایران انجام می شود نیست، در حقیقت این هنر ویژه ایران است. خاتم های ایران در نمایشگاههای جهانی و بین المللی، همواره در رده اول و ممتاز بوده است.
سابقه خاتم در اصفهان به دوره سلجوقیان می رسد که آثاری باقی مانده است. از جمله درب شبستان مسجد جامع اصفهان و آثاری هم در جاهای دیگر مانند مسجد مصری در جهانباره بوده است.
خاتم سازان ایران چوب يكرنگ استفاده مي كردند و اين شيوه تا چند قرن بعداز اسلام متداول بوده است . نمونه اين نوع خاتم كاري منبر مسجد جامع عتيق شيراز است كه بيش از هزار سال از قدمت آن مي گذرد . در اين شيوه كار، چوب را به صورت مكعب هايي به اضلاع چهار ميليمتر مي بريدند و با طرحهاي گوناگون ر وي صفحه اي نصب و ميخكوب مي كردند . از اين شيوه تا چند قرن بعد از ظهوراسلام هم ظاهرا متداول بوده است.
رنگهايي كه در چين با آن كار مي كردند دو رنگ و سياه و سفيد بوده است ولي زماني كه خاتم به ايران آمد ايرانيان رنگ هاي
سياه، قرمز، سبز، زرد را نيز به كار بردند . بعلاوه از نظر شكل هندسي هم از خود ابتكاراتي به خرج دادند . مثلا بيشتر كارهاي چيني يا به شكل مربع يا شش ضلعي بود . ولي ايرانيان اشكال سه، پنج، هشت، ده و دوازده را نيز به آن افزودند . در چين نوع مفتولي كه به كار مي رفت از جنس روي و قلع بود ولي ايرانيان به جاي آن از مفتول برنجي استفاده كردند.
هنر تزيين با چوب درايران يعني يك طرح هندسي پيچيده كه خطوط آن درهم فرو مي رود و چند ضلعي هايي را به وجود مي آورد. در سده هشتم هجري قمري اين هنر توسعه يافته كه نمونه آن سقف ايوان اصلي مسد جامع عتيق شيراز است كه آن را مي توان با تزيينات آرامگاه الجايتو (گنبد سلطانيه ) و خانقاه نطنز مقايسه كرد . اين نوع تزيين ظاهراً در دوره تيموريان به حدكمال رسيد و تيمور گوركاني قصر رويايي خود به نام دلگشا را در سمرقند با درهاي خاتم تزيين كرد و بعد از مرگش در سال1405 ميلادي 807 هجري قمري آرامگاه وي نيز با همين نوع درها تزيين گرديد.
در موزه های جهان، انواع مختلف خاتم های مرغوب ایران وجود دارد؛ از جمله تخته شطرنج خاتم کاری شده ای که در موزه "بناکی" در شهر آتن نگه داری می شود و در زمره بهترین نمونه خاتم عصر صفوی است. شاید بهترین نمونه این هنر در عصر حاضر، میز خاتمی است که در نمایشگاه بروکسل – سال 1958- مدال طلا را نصیب خود کرد.
نمونه تاريخي ديگر اين هنر عبارت است از درهاي چوب گردو كه با استخوان و چوبهاي مختلف روكش شده و توسط هنرمندي به نام حبيب الله در سال 1591 ميلادي ( 999 هجري قمري ) توليد گرديده و اينك در موزه دولتي برلين نگاهداري مي شود .
همچنين درهاي مزين به اشكال هندسي و گل و بوته ساخته شده در شهر بخارا مي توان نام برد كه هم اينك در موزه ويكتوريا و آلبرت نگاهداري مي شود.
منبر چوبي مسجد لنبان اصفهان با اشكال مختلف هندسي و اجزاي نقره اي نيز يكي ديگر از نمونه هاي خوب اين هنر است كه ظاهرا در سال 1702 ميلادي( 1114 هجري قمري) ساخته شده است.
از نمونه هاي كنوني اين هنر كه از دوره هاي پيش به جاي مانده معلوم مي گردد كه اين فن در دوران صفويان رواج زيادي
داشته است و دوران زنديان و اوايل سلطنت قاجاريان همچنان اهميت خود را حفظ كرده است رواج و رونق خاتم كاري درايران عصر صفويه مورد تاييد كليه محققان است.
هر گونه برسي و تحقيق درباره تاريخچه و پيدايش هنر خاتم سازي در ايران بايد از دوره صفويان به بعد مورد توجه قرار گيرد.
دوران صفويه عهد رواج صنعت خاتم كاري است . تشويق هنرمندان و داشتن روابط بازرگاني با ديگر كشورها به گسترش اين
هنر كمك شاياني نمود . در اين دوره سرتاسر بازار زرگرهاي فعلي اصفهان در بازار بزرگ، بازار خاتم سازان بوده است و تا پنجاه سال اخير هم از نسل آنان استاداني مانند سيد ابراهيم و سيد اسماعيل از استادان مشهور خاتم اصفهان به شمار مي رفته اند.
در عصر صفويه، علاوه بر شهر اصفهان، در شهرهاي جنوبي ايران مانند شيراز و كرمان هم هنر خاتم كاري مراحل پيشرفت
وترقي خود را به سرعت پيموده است و هنرمندان آن دوره آثار بسيار و قابل توجهي از خود باقي گذاشته اند مثل درب مدرسة سلطانی چهارباغ که در بازار هنر قرار داردو این یکی از آثار مهم زمان صفویه است و دیگر مقبرة شیخ صفی الدین در اردبیل که استادانی از اصفهان در آن کار کرده اند و زمان قاجار روبه تحلیل رفته است.
صندلي هاي خاتم و جعبه « هشت بهشت » و « عالي قاپو » اصفهان درعصر صفويه از درهاي باقي مانده متعلق به آينه ها و خوانچه هاي خاتم از زمان صفويه تا عصر قاجاريه بهترين نمونه هاي كار هنرمندان اصفهان را بيان مي كند.
ديگر اشيا خاتمي اين دوره ازجمله صندوقهايي است كه براي مقابر ائمه ساخته مي شده ا ست. مرقد حضرت موسي بن جعفر وامام جواد (ع) در كاظمين در زمان شاه اسماعيل صفوي در سال 906 هجري قمري به دست استاد محمد و نيز مرقد امام علي النقي (ع) و مرقد امام حسن (ع) در سامره در زمان شاه سلطان حسين صفوي به دست استاد جعفر، صندوق ضريح نرگس خاتون در زمان شاه سلطان حسين صفوي، در ورودي مدرسه چهارباغ اصفهان، و نيز در حضرت امام زاده شاه رضا در قمشه اصفهان درتزيين بيشتر اين مقابر از رسمهاي گره چيني و منبت استفاده كرده اند . حتي براي تزيين بهتر مجموعه اي از گلهاي خاتم را كه از رسم گره به وجود مي آمدند در وسط بعضي ا ز آلتهاي گره به صورت تك گل به كار مي بردند . از جمله آثار به جا مانده با اين شيوه، صندوق مرقد حضرت سيد علا الدين حسين در شيراز است كه با گره تند ده رسم شده است و نيز دو در در همين مكان كه با همين شيوه تزيين شده اند.
بعضی دیگر از آثار دیگر عبارتند از:
صندق مرقد حضرت علی که در دوره کریم خان زند ساخته شده
صندق مرقد امام حسین، حضرت ابوالفضل و حضزت زینب
ضریح مطهر خضرت علی ابن موسی الرضا (ع)
در اواخر سلطنت صفويه به مدت كوتاهي در ا ين صنعت رخوت و سستي پديدار شد و از توجه به اين هنر كاسته شد اما در دوران كوتاه سلطنت زنديه، كريمخان زند تحولاتي در هنرهاي تزييني و سنتي ايران پديد آورد . قلمدان سازي، خاتم سازي و نقاشي رنگ و روغن در شيراز مركز حكومت زنديه متداول شده بسياري از هنرمندان گوشه گير اصفهاني به شوق از سر گرفتن هنرخود رهسپار شيراز شدند و خاتم سازي جاني دوباره گرفت . متاسفانه بسياري از آثار صنعتي زنديان به واسطه كينه شديد قاجاريه به اين خاندان نابود شده است.
اكثر كارهاي انجام شده در زمان زنديه ساخت مقابر و بارگاه ها بوده است . از جمله صندوق خاتم مرقد حضرت علي (ع) كه
ساخت آن در زمان كريم خان و نصب آْن در زمان لطفعليخان صورت گرفته است و صندوق مرقد سيد الشهداء (ع) در كربلا و
مرقد حضرت ابوالفضل (ع)، از آثار اين عهد مي باشد . همچنين يك قاب آينه در سال 1124 هجري قمري ساخته شده كه
مربوط به دوره زنديه مي باشد. گره سازي در زمان زنديه به اوج خود مي رسد اما از نام استاد كاران آن اطلاعي در دست نيست.
اما در دوره قاجاريه هنر خاتم سازي رو به انحطاط و سستي مي رود . در اين زمان استادان هنرمند در عين زندگي پريشان و
سخت خود، تنها از روي دلسوزي و دلبستگي هنر خود را فقط از براي خشنودي دل خويش وام مي دهند.
در دوره قاجاريه متاع هنرمندان خاتم كار خريدار زيادي نداشته؛ خريداران اين كالا بيشتر روستاييان بوده اند و شمار اندك از
بزرگان شهر كه صندلي و ميز خاتم مي خريده اند. مقدار كمي از آنها هم به خارج از ايران صادر مي شده است.
در اين عهد (سيزده هجري، نوزده ميلادي ) درهاي حرم شاه عبدالعظيم در تهران به وسيله استاد محمد جعفر و محمد كريم كه هر دو شيرازي بوده اند ساخته مي شود . بجز اين، بقيه آثار خاتم بر روي قلمدان، قاب آينه، و رحل قرآن بوده . در عهد قاجاريه خاتم تنها در شيراز و گاه در تهران از رونقي اندك برخوردار بوده . از استادان معروف اين دوره مي توان عمو كريم و حيدر علي را در شيرازنام برد . همچنين كربلايي محمد كاظم، حيدر علي و استاد صنيع خاتم را نام برد . در تهران هم گويا استاد مشهدي حسين هنر خاتم كاري داشته است.
در دوران معاصر بيشتر برجستگان اين هنر از شهر هنر پرور شيراز برخاسته اند . بدون گفتگو در صدر همه خاتم سازان معاصربايداز استاد محمد حسين صنيع خاتم نام برد . بيشتر هنرمندان معروف خاتم ساز در محضر اين استاد هنر خاتم سازي را فراگرفته اند.
مرحوم صنيع خاتم در سال 1310 كار گاه خاتم سازي اداره صنايع مستظرفه را ايجاد كرد و به همراه گروهي از شاگردان به
ساخت تالار خاتم كاخ مرمر كه مجموعه پوشش هاي دروني آن به انضمام درها و پنجره ها، ميز و نيمكت، صندلي، لوازم
التحرير آن همت گماشت و موفق شد اين هنر را كه تا آن زمان بر روي جعبه، قاب و در حد عالي بر روي درها به كار مي رفت
عظمتي تازه بخشد .(چند گروه دیگر در کاخ مرمر مشغول به کار بوده اند از جمله استاد حاج خلیل گلریز خاتمی، آقای علی موسوی خاتمی، آقای حمید ترکان، آقای حکیم الهی آقای احمد مظنون، استاد فضل الله خیامیان، آقای حسین شفقت و استادانی دیگر. و در زمان پهلوی دوم در هنرستان هنرهای زیبای اصفهان این هنر ظریف به اوج زیبایی خود رسید و استادانی مانند آقای علی نعمت که سرآمد همه استادان بود با طراحی آقای عیسی بهادری خاتم را به حرکت در آورده و از آن شکل هندسی منظم به طرحهاییمانند گل و مرغ و حیوانات که در خاتم کاری بسیار مشکل بوده در آوردند و آثاری بسیار نفیس ساخته اند و دیگر آثاری از استادانی بزرگ به صورت صندوق روی مقبره های ائمه اطهار از جمله در نجف اشرف، کربلا، کاظمین، سامراء و مشهد مقدس ساخته شده که روح و روانشان شاد باد )
بعد از مرحوم صنيع خاتم، سرپرستي كارگاه خاتم سازي به عهده فرزند آن هنرمند، مرحوم محمود صنيع
خاتم واگذار شد كه او نيز از استادان فن خاتم كاري بود . يكي ديگر از زيباترين آثارهنري دوره معاصر تالار خاتم مجلس شوراي اسلامي است . اين تالار طي 6 سال در فاصله سالهاي 1346 تا 1352 شمسي با تلاش قابل تحسين عده اي خاتم كار ورزيده به وجود آمد . در اين تالار بيش از 4000 متر مربع پوشش خاتم به كار رفته است و مواد اوليه آن از نوع طبيعي و مرغوب است .
رنگ گلها و نقوش تالار نيز طبيعي است واز هيچ نوع رنگ شيميايي استفاده نشده براي رنگ قرمز از چوب عناب براي رنگ
قهوه اي سير نيز از چوب فوفل استفاده شده است . خاتم هاي تالار بر روي قطعات بزرگ چوب نصب گرديده و با ديوار فاصله
دارد و به آنها مواد موريانه زده شده است . طرح تالار از مهندس مويد عهد است . سرپرست و نظارت ساخت تالار بر عهده
شادروان علي نعمت سرپرست كارگاه خاتم بود .
علاوه بر اينها خاتم در اماكن مقدسه به كار گرفته مي شد از جمله صندوق مرقد حضرت سيد مير احمد معروف به شاه چراغ و برادر گراميشان سيد مير محمد و نيز پسر آن حضرت ابراهيم در شهر شيراز است كه به شكل گره تند ده كار شده است و بعد از حاشيه خاتم آن حاشيه پهن تري آيات قرآني به خط نسخ را در بر دارد.
استادانی در زمان پهلوی دوم برای پایدار ماندن خاتم در اصفهان زحمت زیادی کشیدن از جمله استاد مهدی ناطق که جای تشکر وقدردانی دارد و استادانی در حاضر هستند که از هنرمندان این مرز و بوم هستند از جمله آقای یوسف قنبری، آقای اصغر ترشیزی، آقای براهیم گلریز و همچنین استاد منوچهر خادم ملت و آقای عباس خاتمی فرد و استاد اصغر معمار که امیدوارم در پناه خدا و امام زمان به کار خودشان ادامه بدهند.
در حال حاضر خاتم بيشتر در كارگاههاي خصوصي و شخصي كار مي شود . با تاسيس سازمان ميراث فرهنگي كشور در سال 1366 مسئله آموزش هنرهاي سنتي ازجمله خاتم سازي به عنوان يك اصل در اهداف سازمان پذيرفته شده است و با جديت پيگيري مي شود . با ادغام اداره كل هنرهاي سنتي در مركز ميراث فرهنگي تهران هم اكنون اين مركز مسئول آموزش خاتم سازي در تهران مي باشد.
مواد و مصالح خاتم سازی
انواع چوب: چوب فوفل، آبنوس، عناب، شاه چوب، آزاد، بقم، نارنج ، چوب شمشاد، توسكا،كبوده، راش، گردو،بقم، عناب، نارنج و بعضي چوب هاي رنگ شده
فلز
مفتول های طلایی یا نقره ای، مس، برنج، آلومینیوم.
استخوان
استخوان ساق پا و دست شتر یا اسب، عاج فیل، استخوان اسب، استخوان مصنوعی
چسب
چسب چوب، سريشم
وسایل و ابزار خاتم سازی
وسايل و ابزار مورد نياز عبارتند از: انواع رنده ، تنگ، پرگار، خط كش و گونيا، چکش، گازانبر، پرس، ،دريل و مته، اره فلكه ي، دستگاه كاس زني، انواع سوهان، دينام(ساب)، تيغ اره، ليسه،مقار و...
مراحل تولید خاتم
مراحل خاتم سازي عبارتست از: 1-مثلثي كردن چوبها 2- پيچيدن خاتم 3- توگلويي 4- خاتم چسباني 5- روغنكاري
ابتدا انواع چوبها واستخوان‌هارا دررنگ‌های مختلف تهیه کرده و با ابزار مخصوص خود به طول ۳۰ سانتیمتروقطر ۱تا ۵/۲میلی‌متر می‌برند وازآنها مثلث‌هایی تهیه می‌شود که پس از سوهان‌کاری تمام اضلاع آن به حالت دلخواه و مطابق با طرح درآمده و برای تکمیل طرح نیاز به مفتول‌های سیمی به صورت مثلث بوده که برای آماده‌سازی آنها نیز مراحل مختلفی طی می‌شود سپس برای درست کردن خاتم ابتدا طرح اشکالی که مورد نظر است را به وسیله استادکار کشیده واین مثلث‌ها ی چوبی ،استخوانی و فلزی با دستان بامهارت و استادانه هنرمند در کنار هم به وسیله سریشم قرار داده و چسبانده می‌شوند و به وسیله نخ محکم می‌گردند که از این کار اصطلاحاً «پره» درست می‌شود ،بعد از چند ساعت نخ‌ها باز شده واضلاع طرح سوهان‌کاری شده و چهار عدد از پره‌های ساخته شده را در کنار هم قرار می‌دهند و مجدداً با چسب به هم چسبانده می‌شوند که حاصل آن «توگلو» به دست میآید. مرحلهٔ بعدی که به «گل پیچی» مشهور است، به وسیله سیم مفتولی گردی که آنرا به صورت شش ضلعی منظم آماده می‌شود وبه آن «شمسه» می‌گویند در اطراف هر ضلع شش سیم به وسیله سریشم چسبانده می‌شود و با نخ محکم می‌شود و حاصل آن طرح ستاره‌ای است ،این طرح‌ها آنقدر تکرار می‌شوند تا بر اساس طرح مورد نیاز در آمده و سپس در زیر فشار و پرس قرار گرفته که آن را اصطلاحاً «قامه» می گویند.
این قامه را به وسیله اره فلکه ی که تیغ مخصوص برش دارد به لایه 1 تا 2 میلی متری که اصطلاحاً به آن « لنگه» می گویند برش داده می شود. و با چند مرحله برش‌کاری و چسبانده لایه‌های بسیار نازک چوب دراطراف آن طرح اولیه یک خاتم به وجود میآید که تمامی این مراحل از ابتدا تا بدین جا بیش از ۴۰۰ مرحله کاری را شامل می‌شود. خاتم‌ها بر اساس طرح ،رنگ ،شکل و ابعاد محل مورد استفاده بر روی سطح کار بوسیله چسب مخصوص چسبانده شده و با ایجــاد طرح‌های گوناگون و قرینه‌سازی تمامی سطح طرح به وسیله خاتم مزین می‌گردد که پس از برخی ترمیم‌ها ،سوهان، سمباده و بتونه‌کاری و نهایتاً ساییدن و صاف‌کردن سطح خاتم ،کار برای روغنکاری وجلابخشی به وسیله مواد مخصوص مانند سیلر و کیلرو پولیستر آماده می‌شود. مرغوبیت یک خاتم خوب به ریز نقشی ومنظم بودن طرح بستگی دارد که همهٔ اینها در مهارت استادکار در تهیهٔ مواد اولیه و نحوه کاربرد آن و حوصله و دقت بسیار زیاد خلاصه می‌شود
روغنکاری خاتم
خاتم از نظر گل تنوع زیادی دارد، از میان آنها می توان به: خاتم پره وارو، پره ای، ابری، نه گلی لایه دار، شش و لوز، بته جقه ای، خیابانی، طاقی، قمی، جناقی و خاتم دورنگ اشاره کرد. از انواع حاشیه نیز می توان حاشیه شش گلی، جویی، بازوبندی، طوره دار، شمسه دار و حاشیه تخمه دار را نام برد.
ارتباط بعضي شغل ها با خاتم كاري
خصوصیات خاتم مرغوب و هنری
خصوصیات خاتم مرغوب و هنری عبارتند از :
صاف بودن سطح کار و خالی نبودن هیچ جای خاتم.
یکنواخت بودن رنگ و مصالح به کار رفته در ساخت خاتم.
عدم تغییر در رنگ و شکل.
ترمیم کاری ها و بتونه کاری ها ی در سطح کار مشخص نباشند.
قرینه بودن تمامی گل ها و و اشکال در سطح کار و زوایا و اضلاع.
رنگ کاری و روکش دادن محصول بایستی ماهرانه و بدون ناهمواری و شفاف باشد.
نقش ها و مثلث ها هر چه ریزتر باشند کیفیت و ارزش کار بیشتر است.
وزن مناسب جعبه نسبت نوع مصرف آن.
دقیق و مهندسی بودن اساس و ساختمان طرح که تمامی ابعاد با هم همسان، قرینه و یک اندازه باشند که اگر اسکلت طرح دقیق نباشدبهترین خاتم نیز بر روی آن، نماو جلوه ای ندارد و کل طرح را از بین می برد به همین جهت است که یک هنرمند خاتم کار، باید یک نجار چیره دست هم باشد.
منابع :
وب سایت نفیس خاتم
گلستان تالک
فریا
